• Nie Znaleziono Wyników

Maryja orędowniczka wiernych. Matka Boska Pocieszenia

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Maryja orędowniczka wiernych. Matka Boska Pocieszenia"

Copied!
8
0
0

Pełen tekst

(1)

Krystyna S. Moisan

Beata Szafraniec

M A R Y J A

O R Ę D O W N I C Z K A

W I E R N Y C H

M atka Boska w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m

M atka Boska Różańcowa M atka Boska Szkaplerzna M atka Boska Pocieszenia - • M atka Boska Łaskawa

f t

(2)

K rystyna S. Moisan

4. M atk a B oska P o cieszen ia

Podobnie jak przedstaw ienia m aryjne o tem atyce różańcow ej i szkaplerz­ nej b y ły zw iązane z działalnością k o n k re tn y c h zakonów i bractw , rów nież w izerunki M atki Boskiej Pocieszenia tzw. paskow ej, łączące się z duchow oś­ cią zakonu augustiańskiego w szczególny sposób były zespolone z A rcybrac- tw em Paskow ym M atki Boskiej Pocieszenia. Do rozw oju nabożeństw a M atki Boskiej Pocieszenia w Polsce przyczynili sią głów nie OO. A ugustianie E re­ mici — zakon założony w ro k u 1256 w e W łoszech przez papieża A leksan ­ dra IV 1. Do Polski erem ici przybyli z Niem iec ju ż w XIII w ieku rozw ijając sw ą działalność na tere n ie Pomorza2. Po ro k u 1342 k ró l Kazimierz W ielki sprow adził zakonników z Czech do K rakow a, osadzając ich przy kościele św. K atarzyny3. N iebaw em założono tam przy kap licy św. D oroty bractw o p aska św. A ugustyna i św. M oniki. Zgodnie z dekretem papieża G rzegorza XIII, prow incjał zakonu augustianów , ks. Jak u b M ójski zreform ow ał w 1604 roku już istn iejące bractw o 4. W edle ustaw y Stolicy A postolskiej dwa, dotychczas odrębnie istn iejące bractw a — św iętego paska i pocieszenia N.M.P., zostały połączone w jedn o5. A rcybractw o M atki Boskiej Pocieszenia, złączone z

dzia-1 E. S o k o ł o w s k i , A ugustianie — Eremici, dzia-1, Geneza i dzieje, w: E ncyklopedia

Katolicka, pod red. F. G ryglew icza, R. Łukaszyka, Z. Sułowskiego, t. 1, Lublin 1973,

szp. 1073 nn.

2 J. K o w a l c z y k , A ugustianie — Eremici, 3. W Polsce, w: E ncyklopedia Kato­

licka, pod red. F. G ryglewicza, R. Łukaszyka, Z. Sułow skiego, t. 1, Lublin 1973, szp.

1076; — G. U t h, Szkic historyczno-biograiiczny zakonu augustjańskiego w Polsce, K raków 1930, s. 45 nn.

3 Ibidem, s. 63 n. Podobnie ja k książę Ziemowit M azowiecki, rów nież Kazimierz W ielki zetknął się z augustianam i n a dworze cesarskim K arola IV, n a którym to zakon­ nicy pełnili rolę kaznodziei i spow iedników . Po fundacji kościoła p.w. św. K atarzyny i św. M ałgorzaty, w roku 1342 do K rakow a przybył pierw szy augustianin Simon Sporer z klasztoru Domażlice z Czech.

4 X. S. Ch., Bractwo, w: E ncyklopedia Kościelna podług T eologicznej E ncyklopedii

W etzera i W eltego pod red. M. N ow odworskiego, t. 2, W arszaw a 1873, s. 568.

3 J. K o w a l c z y k , A ugustianie — Eremici, 5. Trzeci zakon św. A u g u styn a , w:

Encyklopedia Katolicka, pod red. F. Gryglewicza, R. Łukaszyka, Z. Sułow skiego, Lublin

1973, szp. 1079; — A. S a g e , La doctrine et le çulte de M arie dans la lam ille augusti-

nienne, w: Maria. Etudes sur la Sainte Vierge, pod red. H. de M anoir, t. 2, Paris 1952,

s. 706 n. W edług francuskiego historyka założone w 1446 roku bractw o paskow e zostało zespolone z założonym w 1495 roku bractw em M atki Boskiej Pocieszenia dopiero w 1622 roku. O zjednoczeniu obu bractw przez papieża G rzegorza XIII w spom inają natom iast autorzy z XVIII w ieku: A. K l u z i e w i c z , Moc nierozerw alna siedm iu zbaw iennych

(3)

ł a lnością augustianów erem itów , zakonu pod względem liczebności raczej d ru ­ gorzędnego6, rozprzestrzeniło się na tere n ie R zeczypospolitej w stopniu n ie­ rów nom iernie m niejszym niż pozostałe bractw a. N igdy nie osiągnęło ono roz­ m iarów innych pobożnych stow arzyszeń jak np.: bractw a różańcow ego czy szkaplerza św iętego, rozw ijanych przez m ajętn e i posiadające liczne k laszto ­ ry , zak o n y dom inikanów , karm elitów bosych i trzew iczkow ych. Tym też n a j­ praw dopodobniej należy tłum aczyć uderzająco m ałą liczbę przedstaw ień za­ ch o w an y ch do naszych czasów.

Jed n ak że o działalności bractw a oprócz nielicznych przekazów ik on og ra­ ficzny ch św iadczą rów nież pochodzące z pierw szej i drugiej połow y XVIII w iek u dw a zbiory nauk i ustaw brackich: Moc nierozerw alna siedm iu zba ­ w ie n n y c h w ięzów w pasku rzem ien n ym p rzen a y św iętszey M a ryey pocieszenia zaw arta au to rstw a A nastazego K luziew icza7 oraz Źródło łask nieprzebrane od­ p u stó w od S w ię te y S to lic y A p o sto lskiej nadanych A rcyb ra ctw u Pocieszenia k sięd za P iotra G eszki8. Je s t rzeczą znam ienną, że w żadnym z w yżej cytow a­ n y ch dzieł nie spotykam y w zm ianki na tem at w yglądu brackiego ołtarza bądź zalecanego w zorca ikonograficznego dla zdobiącego go obrazu9. Brak jest też w obu książkach ry c in m ogących służyć za ew en tu aln y prototy p przedstaw ień. Z apew ne dla potrzeb bractw a przystosow yw ano w kościołach kaplicę lub je ­ d en z ołtarzy bocznych, a rolę brackiego obrazu pełnił inn y w izerunek m a­ ry jn y .

Z terenów objętych in w en tary zacją znane nam jest jed y n ie jedno p rzed sta­ w ien ie (il. 196) M atki Boskiej Pocieszenia znajdujące się w kościele p arafial­ nym św. K lem ensa w Z akrzew ie10. A ltaria kap licy bractw a Pocieszenia N.M.P. p rzy kościele w Zakrzew ie została erygow ana 19 k w ietnia 1752 ro k u 11. Z tego sam ego okresu pochodzi zachow any obraz p ełniący ro lę feretronu. P rzedsta­

w ienie posiada ch a rak tery sty czn ą kom pozycję dw ustrefow ą. W jego górnej części została ukazana ubrana w an ty k izu jącą suknię z narzuconym na nią płaszczem M atka Boska z Dzieciątkiem siedząca na obłoku. W praw ym g ó r­

w ięzó w w pasku rzem iennym P rzenayśw iętszey M a rye y Pocieszenia zawarta, K raków

1717; — P. G e s z к a, Źródło łask nieprzebrane odpustów od S w ię te y Stolicy A po sto l­

sk ie j nadanych A rcybractw u Pocieszenia N a jśw ię tsze y M aryi Panny, K raków 1766, s. 22.

D wa bractw a połączył w jedno generał augustianów o. Thadeus Perufinus. W roku 1575 Stolica A postolska zgodziła się na zjednoczenie obu bractw .

6 Por. U t h, op. cit., w rozdziale 2 — P olska prow incja OO. A ugustianów w w ieku XVII (s. 115-138) i 3. Polska prow incja augustiańska w XVIII w. (s. 139- 147), autor przeprow adza dokładną analizę historyczną polskiej prow incji augustianów ; — M ateria­

ł y do atłasu historycznego chrześcijaństw a w Polsce t. 1. Z akony m ęskie w Polsce

w 1772 roku, pod red. L. Bieńkowskiego, J. Kłoczkowskiego, Z. Sułowskiego, Lublin 1972, s. 186 n.

7 К 1 u z i e w i с z, op. cit., brak paginacji. 9 G e s z к a, op. cit.

9 Ibidem, s. 136 n., om aw iając sposoby naw iedzania ołtarzy w celu uzyskania od­ pustów autor w spom ina o potrzebie istnienia brackiego ołtarza. W dalszej części dzieła znajdujem y jedynie uw agi na tem at cudow nych obrazów czczonych w kościołach augu­ stiańskich: „praw ie żadnego klasztoru na św iecie niemasz, gdzieby cudow nego lub łas­ kaw ego Je j obrazu nie było czego św iadkiem iest y Polska Prow incya, zw łaszcza w cu­ dow nym obrazie krakow skim , w arszaw skim , wileńskim , w ieluńskim etc.", s. 346.

10 Dział Inw entaryzacji IS PAN. Nie je st w ykluczone, że na teren ie k raju znajdują się inne przedstaw ienia M atki Boskiej Pocieszenia, dotychczas nie zinw entaryzow ane. P rzedstaw ienia ta k ie mogą pochodzić nie tylk o z kościołów klasztornych OO. A ugustia­ nów Eremitów, lecz i z innych św iątyń zw iązanych z duchow ością augustiańską, np. kanoników regularnych czy w ręcz kościołów parafialnych.

11 J. N o w a c k i , A rchidiecezja Poznańska w granicach historycznych i je j ustrój, t. 2. Poznań 1964, s. 636. O m aw iając istn iejące bractw a au to r wspom ina, że bractw o Po­ cieszenia N.M.P. istniało rów nież w innych kościołach diecezji poznańskiej np. w Górce D uchow nej, Zdzieżu, Grodziszczku (razem w 11 parafiach), s. 749.

(4)

nym rogu obrazu nam alow ano dwie uskrzydlone głów ki anielskie, natom iast w lewym rogu znajduje się postać aniołka trzym ającego k a rtę z napisem ECCE SIGNUM SALUTIS (Oto znak zbaw ienia), słowam i trad y cy jn ie zw iąza­ nym i z objaw ieniem się M atki Boskiej św. Szymonowi Stockow i i przekaza­ niem mu szk aplerza12. Głowę M aryi i D zieciątka zdobią dodane dwie m etalo ­ w e korony. D odatkow o korona M atki Boskiej została okolona gwiazdami. Rów­ nież nad głowami św. A ugustyna i św. M oniki znajdują się doczepione m eta­ lowe nimby.

Poniżej M adonny, po praw ej stronie, został przedstaw iony k lęczący na ob­ łoku św. A ugustyn, k tó ry zw raca w zrok w kieru n k u M atki Boskiej. Po prze­ ciw ległej stronie obrazu klęczy jego m atka, św. M onika. Sw. A ugustyn został ukazany w stro ju biskupim w edług ustalonej w sztuce eu ro pejskiej trady cji ikonograficznej13. U brany je st w sutannę, na k tó rą nałożono białą komżę. Spod narzuconej na ram iona biskupiej k ap y w y sta ją końców ki paliusza. O bok nóg św iętego znajduje się, cudow nie unosząca się w pow ietrzu, m itra. Rów­ nież jego tw arz z ch a rak tery sty czn ą brodą nie odbiega od trad y cy jn eg o k a ­ nonu przedstaw ień.14. Zgodnie z u stalon ą w XV w ieku k onw encją m atka św. A ugustyna ubrana jest w czarną, przepasaną paskiem suknię, a na głow ę ma narzucony w dow i w elo n 15.

W dolnej, p artii obrazu z płom ieni w y łan iają się nagie dusze czyśćcowe, w znosząc oczy w górę oraz w yciągając ręce w kieru n k u M atki Boskiej. Ele­ m ent łączący w szystkie przedstaw ione na obrazie postacie stanow i niesp o ty ­ k an e j długości pasek trzym any oburącz, przez Dzieciątko. M aryja podtrzym uje pasek praw ą ręką, rów nocześnie w skazując palcem na klęczącego poniżej św. A ugustyna. Zarówno św ięty doktor Kościoła, jak i św. M onika lew ą ręk ą w skazują n a przebyw ające w płom ieniach postacie, p raw ą trzym ając pasek, k tó ry spływ a w dół, w kierunku dusz czyśćcowych. Dwie z nich ujm ują go w złożone w m odlitew nym geście dłonie, podczas gdy inne nagie po stacie w y ­ ciągają ręce, aby schwycić cudow ny dar.

N ieprzypadkow o na obrazie z Zakrzew a został przedstaw iony patro n i za­ łożyciel zakonu augustiańskiego oraz najbardziej czczona przez zgrom adzenie św ięta — m atka św. A ugustyna. Często w ikonografii chrześcijańskiej u kazy ­ w ano w spólnie pobożną m atkę i jej św iętego syna. Św. M onika tow arzyszy św . A ugustynow i w scenach p rzedstaw iających poszczególne epizody z jego życia: prow adzi go do szkoły w Tagaste, żegna się ze swym synem przed jego m orską podróżą, obecna jest w m om encie chrztu św iętego prżez św. Am ­ brożego16. Przedstaw ienie z Z akrzew a posiada sw oje odpow iedniki tem atycz­ ne w sztuce eu ro pejskiej. P asek M atki Boskiej cieszył się szczególną czcią w Hiszpanii, gdzie obchodzono św ięto D epositio Zonae Beatae Mariae V irg i­ nie11 i gdzie działalność sw ą rozw inęły oba bractw a au gu stiań skie18. A noni­

12 Por.: Rozdział 2.3.

13 L. R é a u , Iconographie de l'art chrétien, t. 3. Iconographie des saints, cz. 1, Pa­ ris 1957, s. 150; — J. B r a u n , Tracht und A ttrib u te der H eiligen in der D eutschen

Kunst, S tuttgart 1943, szp. 108.

14 K. B a r t o s z e w s k i , A urelius A ugustinus, I I . W ikonografii, w: E ncyklopedia

K atolicka pod red. F. G ryglewicza, R. Łukaszyka, Z. Sułowskiego, t. 1, Lublin 1973,

szp. 1113.

15 R é a u , op. cit., t. 3, cz. 2, s. 961,- — K. K u n z e , M onika von Tagaste (von

Ostia) w: LChI, pod red. E. Kirschbaum a, t. 8, 1976, szp. 22; — K. K ü n s t l e , Ikono­

graphie der Christlichen K unst, t. 2 Ikonographie der Heiligen, F reiburg im Breisgau

1926, s. 454; — B r a u n , op. cit., szp. 540.

16 R é a u , op. cit., t. 3, cz. 1, s. 152 n.; — Ibidem, t. 3, cz. 2, s. 961.

17 M. T r e n s , Maria, lconograiia de la V irgen en el arte espanol, M adrid 1946, s. 93 n.

(5)

m owa rycina hiszpańska z XVIII w ieku przedstaw ia M atkę Boską z D zieciąt­ kiem ofiarującą pasek św. A ugustynow i przedstaw ionem u w stro ju zakonnym i św. M onice19. Scena przekazania paska św. M onice znana jest rów nież w sztu­ ce w łoskiej i fran cu sk iej20. Jak o atry b u t pasek wszedł na stałe do ikonografii św iętej m atki A ugustyna. N a rycinie K artariusza21 ukazana w typ ie M ater M isericordiae, jak o założycielka zakonu augustianek, św. M onika w obu rę ­ kach trzym a paski.

P rzedstaw iona na obrazie z Z akrzew a scena przekazania paska św iętym , n a­ w iązuje do opisu objaw ienia się M atki Boskiej M onice. Ze słynnym obja­ w ieniem zw iązana jest geneza stro ju augustianów , jak i trad y cy jn y ubiór św. M oniki. O wizji tej w spom ina w trzecim rozdziale zatytułow anym „Jako i kied y S. A rcybractw o paska rzem iennego ustanow ione" ks. Piotr Geszka. W edług trad y cji zakonnej św. M onika p o śm ierci sw ego m ęża p atrycjusza prosiła M atkę Boską o objaw ienie ubioru w jakim O na sam a chodziła po śm ierci sw ego Syna Jezusa. Ja k podaje autor Źródła łask nieprzebranych: „w czym m atka w szelkiey pociechy Najśw. M arya P anna w ysłuchaw szy M oni­ kę S. pokazała się iey w długiey czarney szacie, rzem iennym pasem przepa­ sana, tem i m ówiąc słowy: P atrzyajże córko! Prośba tw oja iest w ysłuchana; a uw ażay mnie dobrze: albow iem to iest ubiór, któregom zażyw ała n a św ię­ cie k ied y niezbożni żydzi m ego naym ilszego Syna ukrzyżow ali; w ięc jeżeli m nie chcesz naśladow ać, podobnego ubioru zażyw ay"22. Zarówno św. M onika, jak i jej córki św ięta P erpetua, F elicyta i Bazylika zaczęły naśladow ać ubiór M atki B oskiej23. Podobnie syn św. M oniki św. A ugustyn „przyjąw szy chrzest S. z rąk S. A m brożego A rcy-B iskupa M ediolanu (...) now ym ubiorem to iest: zakonnym czarnym habitem y rzem iennym od s. Sym plicyana Z akonnika po­ danym pasem , był przep asan y "24. O słynnej w izji w spom ina rów nież w swym dziele w ydanym w 1717 roku A nastazy Kluziewicz. P odkreślając m ary jn y cha­ ra k te r cudow nego daru w słow ach „ta albow iem paska rzem iennego stała się

au to rk ą y inw entorką, bo na pam iątkę śm ierci syna sw oiego czarny rzem ien­ n y na sw oich w nętrznościach nosiła pasek", au to r w kolejnym zdaniu stw ier­ dza „ale nie m niey n ieustan ną pow innyśm y wdzięczność W ielk ey W ielkieg o A ugustyna M atce M onice S. k tó ra ten od Przenayśw iętszey M aryi dla nas w yczerpnęła sekret, iakim P rzenayśw iętsza M arya po śm ierci Syna swoiego nosiła się stroiem "25. W tym sam ym dziele zarówno św. A ugustyn, jak i św. M onika w ystępują jako patroni bractw a. W cyklu siedm iu nauk, rozdzielonych na poszczególne dnie tygodnia, hym n i m odlitw a do św. A ugustyna kończy przeznaczoną na niedzielę „rozw agę pierw szego w ięzu w pasku rzem iennym zaw artego na skrępow anie pychy służącą". N atom iast hym n i m odlitw a do

19 T r e n s, op. cit., s. 95.

20 К u n z e, op. cit., szp. 23, autor w ym ienia obraz F, Solim ena znajdujący się w ko­ ściele S anta M aria Eziciaca a Forcella w N eapolu p rzedstaw iający M aryję ofiarująca p asek św. M onice; — E. M â l e , L'art religieux de la lin du X V Ie siècle du X V IIe

siècle et du X V IIIe siècle. Etude sur l'iconographie après le Concile de Trente. Italie—

—France—Espagne—Flandres, Paris 1972, s. 456. P rzykłady przedstaw ień M atki Boskiej ofiarującej p asek św. A ugustynow i i św. M onice istniały w kościele augustianów w Pa­ ryżu. Tem at te n spotykam y na rycinach ilustrujących francuskie brackie druki ulotne. 21 J. Р. С o u г с e 11 e, Iconographie du saint A ugustin. Les cycles du X V Ie et du

X V IIe siècle. Paris 1972, s. 25; z cyklu czterech rycin z końca XVI w ieku w ykonanych

przez rytow nika C artaro czynnego w Rzymie w latach 1560- 1580. 22 G e s z k a , op. cit., s. 19 n.

23 Ibidem, s. 20. 24 Ibidem, s. 21.

25 K l u z i e w i c z , op. cit., rozdział 1 — O pierw szym początku p aska rzem iennego pod tytułem Pocieszenia Przenayśw iętszey M aryi.

(6)

św. M oniki łączy się naukam i poniedziałkow ym i piętnującym i grzech łakom ­ stw a26.

Ze sceną przekazania paska św. M onice łączono rów nież postać św. M iko­ łaja z Tolentynu. Na obrazie pochodzącym z kościoła klasztornego w Kodni27, niedaleko Berdyczowa w diecezji żytomierskiej!, obok św. M oniki i św. A ugu­ styna został p rzedstaw iony ten jed en z pop ularniejszych św iętych zakonu augustiańskiego. O toczona uskrzydlonym i głów kam i anielskim i, w y łan iająca się z obłoków M atka Boska w skazuje rę k ą na klęczącego w dolnym lewym, rogu obrazu św. M ikołaja, podczas gdy D zieciątko w ręcza pasek św. Monice. Ponad św. M ikołajem znajduje się postać św. A ugustyna w trady cy jn ym s tro ­ ju pontyfikalnym . Św ięty doktor Kościoła trzym a w praw ej ręce g orejące se r­ ce. Płonące bądź przebite strzałą serce stanow i aluzję do treści W y zn a ń św. A ugustyna — cor caritate divina sagittatum 2S (serce przeszyte strzałą M i­ łości Bożej). W trad y cji ikonograficznej sym bolizuje tęsk no tę za Bogiem i za praw dą, oznacza także śm ierć poprzez pośw ięcenie się dla bliźnich29. Je st to głów ny atry b u t św. A ugustyna Św. M ikołaj z T olentyn u30 k lęczący ze złożo­ nymi w m odlitew nym geście dłońmi, przedstaw iony został w czarnym habicie augustiańskim przepasanym paskiem . U jego stóp leży gałązka lilii — symbol czystości. N a obrazie z Kodni św ięty ukazany został zgodnie z trad y c ją jako młody, nie p o siadający zarostu m ężczyzna31.

O soba św. M ikołaja z T olentynu łączy się z początkam i bractw a Pociesze­ nia N.M.P. W spom inają o nim w sw ych książkach zarówno Piotr G eszka32, jak i A nastazy K luziew icz33. A utor M ocy nierozerw alnej łączy z uroczystością k a ­ nonizacji św iętego pierw sze rozdaw anie pośw ięconych pasków augustiańskich osobom świeckim . W tym sam ym dziele św. M ikołaj z Tolentynu w ym ienio­ ny jest jako jeden z głów nych orędow ników bractw a. Hym n i m odlitw a do św. M ikołaja z T olentynu złączone zostały z pobożnym i naukam i zaw artym i w rozdziale „Rozwaga trzeciego w ięzu na skrępow anie grzechu nieczystości". Poprzez pośrednictw o św iętego proszono o łaskę w strzem ięźliw ości34. Za p a­ tronów bractw a uznaw ano rów nież św iętych Ja n a z Facundo, Tom asza z V illa- riuova, W ilhelm a oraz błogosław ionego Ezajasza Bonera. Także osoby ty ch

26 Ibidem; G e s z k a , op. cit., s. 242 i s. 266, rów nież łączy w swoim dziele m odlitw y do św. A ugustyna i św. M oniki z „duchow nym i uw agam i" przeznaczonym i n a kolejne dni tygodnia.

27 U t h, op. cit., s. 136 n. Pierw sza fundacja kościoła OO. A ugustianów Eremitów w Kodni pochodzi od K rzysztofa Tyszkiew icza z 1646 roku. Sto lat później w roku 1767 kościół i klasztor w zniósł Józef Głębocki; — Por.: A. F r i d r i c h , H istorye cudow ­

nych obrazów N.M.P. w Polsce, t. 4, K raków 1911, s. 307 n., chodzi o obraz M atki Bos­

kiej um ieszczony w w ielkim ołtarzu (il. na s. 309). 28 B a r t o s z e w s k i , op. cit., szp. 1113.

29 E. S a u s e r , A ugustinus von Hippo, w: LChI, pod red. E. Kirschbaum a, T. 5, 1975, szp. 283; autor w ym ienia fragm enty dzieł św. A ugustyna odnoszące się do a try ­ butu serca; — M â l e , op. cit., s. 458.

36 R é a u, op. cit., t. 3, cz. 2, s. 989 n.; — G. H a r t w a g n e r , N ikolaus von To-

lentino, w: LChI, pod red. E. K irschbaum a, t. 8, 1976, szp. 5 9 -6 1 ; — K ü n s t l e , op. cit.,

t. 2, s. 465; B r a u n , op. cit., szp. 553. 31 H a r t w a g n e r, op. cit., szp. 59.

32 G e s z k a , op. cit., s. 23; w ym ienia go w śród czterech głów nych patronów bractw a obok M atki Boskiej, św. A ugustyna i św. Moniki. M odlitwom i duchow nym uwagom przeznaczonym n a poniedziałek tow arzyszy tekst litanii do św. M ikołaja z To­ lentynu, s. 227.

33 K l u z i e w i c z , op. cit., rozdział 2. Jakim sposobem ten pasek dostał się do udziału ludziom?

34 Ibidem; św. M ikołaj był rów nież patronem um ierających i orędow nikiem dusz czyśćcow ych; z postacią św iętego zw iązana jest legenda o M szy Św iętej odpraw ionej n a prośbę dusz w czyśćcu pokutujących. Por.: R é a u, op. cit., t. 3, cz. 2, s. 989; — H a r t w a g n e r , op. cit., szp. 61 ; — M â l e , op. cit., s. 463.

(7)

św ięty ch połączono z kolejnym i pobożnym i rozw ażaniam i przeznaczonym i na dalsze dnie ty g o d n ia35.

U kazując genezę bractw a M atki Boskiej Pocieszenia, autorzy osiem nasto­ w iecznych dzieł relig ijn y ch sięgali do w cześniejszej trad y c ji biblijnej. W swej argum entacji ks. P iotr Geszka pow oływ ał się na opisy ubioru Adam a i Ewy zaw arte w K siędze Rodzaju. A utor Źródła ła sk nieprzebranych podaje: „tak ich Bóg podobnem i rzem iennem i pasam i przepasał, do w ielce po trzeb ney y zba- w ienney pokuty, tym przepasaniem upom inając. Jak o się i potym żarliw i słu­ dzy Boscy, w szyscy nabożni Potom kow ie zawsze o to starali, żeby pam iątkę pierw szych rodziców ubioru, w noszeniu takieg o paska w y rażać"36. Ze starą pobożną trad y c ją noszenia paska łączono postacie proroka Eliasza, św. Ja n a Chrzciciela, jak i sam ego Jezusa C hrystusa, pow ołując się na słow a zaw arte w Ew angelii św. Łukasza: „N iech będą przepasane biodra w asze" (Łk 12,35)37. W edług legendy pasek nosiła rów nież M atka Boska. W swym dziele A nasta­ zy Kluziewicz przytacza znane z lite ratu ry apokryficznej objaw ienie się M aryi po swym W niebow zięciu, św. Tomaszowi i podarow anie mu paska od sukni38. W edług autorów pobożnych podręczników z XVIII w ieku do bractw u M at­ ki Boskiej Pocieszenia m ogły należeć osoby „w szelkiego stanu i kondycyi obojga płci"39. Pasek bronił duszy i ciała w iernego od siedm iu grzechów głów ­ nych, był w idzialnym znakiem miłości sług M atki Boskiej, ulubionym sposo­ bem, poprzez k tó ry M adonna dokonyw ała cudów. Nie ty lk o pom agał w poło­ gu i w chorobie, bronił od nieprzyjaciół, czartów i czarów, ale również uw al­ n iał w ięźniów z k ajd an i łańcuchów 10. W szystkie te łaski i przyw ileje d o ty ­ cz y ły ludzi żyjących, zapisanych do bractw a.

C udow na moc paska roztaczała się rów nież na dusze cierpiące w czyśćcu. P rzedstaw ione na obrazie z Z akrzew a dusze czyśćcow e trzy m ające pasek sta­ now ią przykład plastycznej ilu stracji ty ch przekonań. P rzekazyw any św. A ugu­ stynow i i św. M onice pasek staje się łącznikiem pom iędzy Kościołem try u m ­ fującym , k tó ry uosobiają M adonna i święci a Kościołem cierpiącym czyli zn aj­ dującym i się w czyśćcu duszami. C h arak ter cudow nego daru M atki Boskiej dodatkow o podkreśla trzym any przez aniołka napis ECCE SIGNUM SALUTIS. W tym w ypadku enklaw a sem antyczna w postaci łacińskiej inskrypcji, m a na ■celu ułatw ienie osobom, dla których płótno było przeznaczone, w łaściw ej in ­ te rp re ta c ji przed staw ienia11. C złonkow ie bractw a — będ ący odbiorcam i o b ra­ zu stanow ią tę trzecią grupę — Kościoła w alczącego — ak ty w nie uczestniczącą w życiu chrześcijańskim . Przedstaw ienie dusz czyśćcow ych trzym ających p a­ se k nie tylko przypom inało o przyw ilejach brackich, k tóre m ogą się stać ich udziałem po śm ierci, lecz także unaoczniało potrzebę nieu stan n ej m odlitw y za dusze w czyśćcu cierpiące. S pecjalną formę pom ocy stanow iły od pusty i p rzy ­

35 К 1 u z i e w i с z, op. cit.; Rozwaga czw artego w ięzu n a skrępow anie gniewu słu­ żąca —- hym n i m odlitw a do św. lan a à Facundo, Rozwaga piątego w ięzu na skrępow a­ nie zazdrości służąca — hym n i m odlitw a do św. Tomasza à V illanuova, Rozwaga szóste­ go w ięzu na skrępow anie obżarstw a służąca — hym n i m odlitw a do św. Gwilhelma, roz­ w aga siódm ego w ięzu na skrępow anie lenistw a służąca — hym n i m odlitw a do bł. Eza- jasza Bonera.

36 G e s z k a , op. cit., s. 3.

37 Ibidem, s. 3 n.; — C ytat w edług Biblii Tysiąclecia „N iech będą przepasane biodra W asze i zapalone pochodnie" (Łk 12.35).

38 K l u z i e w i c z , op. cyt., rozdział 4. Co za godność iest p aska tego?

39 Ibidem, rozdział 6. K tóre osoby m ogą bydż przy jęte do tego S. Bractw a y z jak ą dyspozycyą.

40 G e s z k a , op. cit., s. 82 - 85.

11 M. W a l l i s , S ztu k i i znaki. Pisma sem iotyczne, W arszaw a 1983, s. 193. Term in .„enklawa sem antyczna" został tu u żyty w znaczeniu, ja k ie n ad ał mu au to r arty k u łu

(8)

w ileje udzielone bractw u przez k o lejn y ch papieży — G rzegorza XIII, XIV i X V 42. O obow iązkach członków bractw a w obec dusz w czyśćcu p o k u tu ją­

cych przypom ina autor Źródła łask nieprzebranych pisząc: „także y dusze w czyścow ych ięczące pożarach na sw ą pociechę y w ybaw ienie przez was, niech w szelkich odpustów tem u S. A rcybr. pozw olonych odb ierają uczestni­ ctwo; a one dostaw szy się do nieba, za to dzieło m iłosierdzia, n ieu stan ne Bos­ kiego M aiestatu nadgrodzą in terc essy ą"43. Do tej problem atyki au to r pow raca w dalszej części sw ej książki, odpow iadając na p ytan ie „Czy odpusty duszom w czyścu zostającym pożyteczniey mogą bydź darow ane a niżeli sobie zatrzy­ m ane?" — stw ierdza że: „pożyteczniey to uczyni praw ow ierny; gdyż zasługa takiego dzieła k u duszom czyścowym miłości, iest w ielka, oraz że podobny uczynek m iłości też dusze, iako p rzyjaciele boscy, dostaw szy się do N ieba n ieu stan n ą zawdzięczać zw ykły in terc essy ą"44.

O czyw iście niem ożliw e je st w skazanie bezpośredniego oddziaływ ania sło­ w a pisanego na analizow ane pow yżej przedstaw ienie. Nie n ależy przyjm o­ w ać przytoczonych tek stó w jako źródeł w izerunku m alarskiego. M ożemy r a ­ czej mówić tu o pośredniej analogii dw óch różnych system ów kom unikacji — form y pisanej i obrazu. Nie zapom inając o ulotnym słow ie m ówionym , sk ła­ d ającym się na działalność kaznodziejską, m am y tu do czynienia ze zw iązkiem k u ltu ry słow a w ygłaszanego i pisanego a przedstaw ieniem plastycznym . W tym ujęciu analogia pom iędzy obrazam i opisanym i w kazaniach czy książkach .a treścią przedstaw ienia nam alow anego na płótnie staje się zrozum iała.

42 K l u z i e w i c z , op. cit., rozdział 2. Jakim sposobem te n pasek dostał się do udziału ludziom?

48 G e s z к a, op. cit., tekst przed paginacją. 44 Ibidem, s. 122 n.

Cytaty

Powiązane dokumenty

w.: NM P na Piasku, Wniebowzięcia NM P, M atki Bożej Królowej Polski, M atki Bożej Pocieszenia, Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, Matki Bożej Częstochowskiej, Macierzyństwa

Steady pathlines for downward flow for the heterogeneous case: (a) lines are pathlines, each dot represents one year; (b) blue boxes are ditches; (c) blue arrows are velocity

Tank Tests to Determine the Effects of Sveepback on Sailing Yacht Fins.. of Modern

Fibre formation in calcium caseinate influenced by solvent isotope effect and drying method – A neutron spectroscopy study.. Tian, Bei; Garcia Sakai, Victoria; Pappas, Catherine;

Szczegółowy przebieg zmian nasilenia TD (mierzo- nych skalą AIMS), objawów pozapiramidowych (mierzo- nych skalą SAS), podstawowych parametrów życiowych i masy ciała

De verschillen tussen beide kaarten zijn op het eerste gezicht niet indrukwekkend, maar illustreren wel hoe de bereikbaarheid, en dus de situering van de

predictor is used on different days, different time of days, different prediction horizons and different road

Council Directive 92/61/EEC , 18 March 2002. Fietsongevallen in Nederland [Bicycle Crashes in the Netherlands]. Safety Aspects of High-Speed Pedelecs. Berlin: German Insurers