Kartografia geologiczna Tatr
Krystyna Piotrowska
1, Zbigniew Wójcik
2The geological cartography of the Tatra Mts. Prz. Geol., 56: 1069–1078.
A b s t r a c t . The area in question represents northern part of the central West Carpathians and the boundary zone of Poland and Slovakia (before 1918 the boundary of Galicia and Upper
Hungary). From the end of 18thcentury the authors of geological maps of this area were mostly
Austro-Hungarian geologists, but also specialists from other countries. The first cartographic documents refer to the occurrence of mineral raw materials (Hacquet, 1796). A little later some elements of stratigraphy and tectonics were also considered (Staszic, 1815). Zejszner (1844) was the first to pay attention to biostratigraphy and this problem was continued by his followers. In the “Geological Atlas of Galicia” (1885–1914) the authors took into account tectogenesis, at first following the theory of contraction (Uhlig, 1897, 1899) and, subsequently, the concept of nappes (e.g. Lugeon, 1902, 1903; Uhlig, 1907; Limanowski, 1911; Rabowski & Goetel, 1925; Goetel &. Soko³owski, 1930; Guzik,
1939). Until the beginning of the 21stcentury, the number of cartographic works (maps and cross-sections) printed separately or as
attachments and inserts within texts, reached more than 1000 positions. Particularly the cartography of the 20thcentury, including the
map of the Tatra Mts. 1 : 10 000, represents very valuable basic material for the recently prepared “Detailed Geological Map of the Tatra Mts. 1 : 10 000”.
Keywords: geological maps, Tatra Mts.
Bibliografie geologiczne oraz monografie historyczne odnotowuj¹ drukowane przekazy kartograficzne dotycz¹ce Tatr i Podtatrza pocz¹wszy od XVIII do pocz¹tku XXI w. Samoistnych map jest niewiele. Przewa¿aj¹ mapy i prze-kroje za³¹cznikowe oraz umieszczone w tekstach rozpraw. Liczba wszystkich przekazów (mapy, przekroje, profile, panoramy i fotografie z treœci¹ geologiczn¹) zapewne prze-kracza tysi¹c pozycji. Do tego nale¿a³oby te¿ doliczyæ opracowania ogólne (np. ca³ej Polski), w których region tatrzañski stanowi element wiêkszego ujêcia.
Proces kartograficznego odwzorowywania Tatr i Pod-tatrza by³ ci¹g³y. Autorzy map ogólnych zamykali okresy studiów terenowych poprzedników i w³asnych. Wydarze-niami znacz¹cymi do pocz¹tku XX w. by³y opracowania kartograficzne Hacqueta (1796 — ryc. 1–4), Staszica (1815 — ryc. 5; 2005 — ryc. 6 i 7), Zejsznera (1842, 1844 — ryc. 8 i 9; 1848, 1856 — ryc. 10), Uhliga (1897, 1899, 1912 — ryc. 11) i Lugeona (1902, 1903). Po ostatniej z tych prac geologowie zajêli siê szczegó³owym opracowaniem odwzorowania kartograficznego, w tym tak¿e sporz¹-dzeniem — ju¿ w okresie powojennym — mapy w skali 1 : 10 000.
Prawie wszystkie mapy XVIII-wieczne by³y w istocie topograficznymi, czasem z punktowym oznaczeniem miejsc wystêpowania kopalin u¿ytecznych. Znaczna liczba map z XIX w. to ju¿ opracowania ogólnogeologiczne, uwzglêdniaj¹ce stratygrafiê i tektonikê. Pod koniec tego stulecia pojawi³y siê opracowania dokumentuj¹ce ró¿ne problemy, np. czwartorzêd, hydrogeologiê i rzeŸbê.
Niniejszy artyku³ z koniecznoœci zosta³ ograniczony do wybranych map ogólnogeologicznych, g³ównie — w czê-œci historycznej — Tatr Polskich.
1069
Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 12, 2008
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; krystyna.piotrowska@pgi.gov.pl
2
Muzeum Ziemi PAN, al. Na Skarpie 27, 00-488 Warszawa
K. Piotrowska Z. Wójcik
Ryc. 1. Strona tytu³owa dzie³a Baltazara Hacqueta pt. Hacquet
neueste physikalisch-politische Reisen durch die Dacischen und Sarmatischen oder nördlichen Karpathen (Hacquet, 1796)
Fig. 1. The title page of the work of Baltazar Hacquet: Hacquet
neueste physikalisch-politische Reisen durch die Dacischen und Sarmatischen oder nördlichen Karpathen (Hacquet, 1796)
Przesz³oœæ
W XVIII w. w Karpatach Zachodnich Tatry sw¹ rzeŸb¹ i wysokoœci¹ wyró¿nia³y siê od innych masywów. Poniewa¿ góry najwy¿sze uwa¿ano wówczas za najstarsze, zainteresowa-nie nimi wœród przyrodników europejskich by³o stosunkowo du¿e (Szaflarski, 1972). Baltazar Hacquet, wówczas profesor historii naturalnej we Lwowie, przeszed³ Tatry dwukrotnie w latach 1772 i 1774, dokumentuj¹c to tekstem zamiesz-czonym w czwartym tomie ksi¹¿ki (ryc. 1): Hacquet neueste physikalisch-politische Reisen durch die Dacischen und Sarmatischen oder nördlichen Karpathen (Hacquet, 1796) z map-kami Karpat i Tatr ukazuj¹cymi morfologiê i wystêpowanie kruszców (ryc. 2) oraz panora-1070
Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 12, 2008
Ryc. 2. Mapa geologiczna polskiej czêœci Tatr (Galizien) — wg Hacqueta, 1796
Fig. 2. Geological map of Polish part (Galizien) of the Tatra Mts., after Hacquet, 1796
Ryc. 3. Panorama, prawdopodobnie Doliny Ma³ej £¹ki (Hacquet, 1796)
Fig. 3. Panorama, probably of the Ma³a £¹ka Valley (Hacquet, 1796)
Ryc. 4. Panorama, prawdopodobnie Doliny Cho-cho³owskiej (Hacquet, 1796)
Fig. 4. Panorama, probably of the Chocho³owska Valley (Hacquet, 1796)
2
3
mami (ryc. 3 i 4), w tym Ratusza (zapewne pó³nocne zbo-cze Ma³o³¹czniaka) z zaznazbo-czeniem miejsca wystêpowania rud metali. W tekœcie pracy wyró¿nia³ ska³y najstarsze (granity i gnejsy) oraz m³odsze od nich wapienie (m.in. na Bobrowcu i Ratuszu), ale nie zaznaczy³ tego na za³¹czni-kach graficznych. Mimo geograficzno-podró¿niczego cha-rakteru jego relacji, w dziejach geologii tatrzañskiej spostrze¿enia te maj¹ wa¿ne znaczenie. Pozwalaj¹ nie tyl-ko poznaæ elementy geologii obszaru zwiedzanego, ale tak¿e lepiej oceniæ to, co zrobili jego nastêpcy, zw³aszcza S. Staszic.
Stanis³aw Staszic w 1815 r. og³osi³ ksi¹¿kê O ziemio-rodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski (ryc. 5 –7). Do³¹czy³ do niej atlas z map¹ geologiczn¹ œrodkowej Euro-py, przekrój od Tatr po Ba³tyk, panoramê Tatr od pó³nocy i inne za³¹czniki. Na mapie i na przekroju udokumentowa³ obecnoœæ piêciu ogniw stratygraficznych, zwanych górami: pierworodne, oœcienne, przedwodowe, pomorskie i osepo-we. Panorama nie ma elementów stratygraficznych, choæ — analizuj¹c tekst ksi¹¿ki — dostrzegamy na niej obec-noœæ dwóch starszych ogniw stratygraficznych w Tatrach i na Podhalu oraz morfologiczny element, który dziœ nazy-wamy pieniñskim pasem ska³kowym (nie odnotowa³ go Hacquet). Informacje o tektonice ca³ego masywu karpac-kiego zosta³y umieszczone w tekœcie ksi¹¿ki. Lokalnie na przekroju autor zaprezentowa³ pochy³oœæ warstw, objaœ-niaj¹c j¹ jako nastêpstwo zapadania siê pró¿ni skalnych w ni¿ej znajduj¹cej siê serii gór pierworodnych.
To, co dziœ nazywamy trzonem krystalicznym Tatr, dla Staszica stanowi³o najstarsze ogniwo wiekowe z czasów stygniêcia roztopionej skorupy globu. M³odsze ogniwa stratygraficzne powsta³y wskutek erozji pod³o¿a. Zrazu ska³y osadza³y siê w zbiornikach wodnych o innym sk³adzie chemicznym, a póŸniej w morzach ju¿ z flor¹ i faun¹. Najm³odszy okres to sedymentacyjna dzia³alnoœæ wód w jeziorzyskach i rzekach. Tatry dla Staszica to przede wszystkim góry pierworodne i oœcienne. Na pó³nocy by³y m³odsze góry oœcienne, które s¹ w Beskidach. Na ich pó³nocnym brzegu by³y serie solne gór przedwodowych. Kruszce serii m³odszych, jego zdaniem, pochodzi³y g³ównie z rozmycia ich skupieñ w ska³ach pierworodnych lub z wytr¹cenia z roztworów. Z tego wzglêdu dla Staszica, usi³uj¹cego wskazaæ mo¿liwoœci odnalezienia na wy¿y-nach i ni¿u kruszców metali oraz soli kamiennej, poznanie Tatr mia³o wa¿ne znaczenie. Bada³ wiêc szczegó³owo, zw³aszcza w latach 1802–1805, Tatry i Podtatrze, g³ównie stratygrafiê, ska³y z kruszcami, tektonikê, ale tak¿e morfo-logiê i ró¿ne elementy fizjografii (Czarniecki i in., 2008; Grigelis i in., 2008).
Mapa Staszica jest pierwsz¹ map¹ ogólnogeologiczn¹ nie tylko samych Tatr, ale tak¿e niemal ca³ych Karpat i nie-których obszarów s¹siednich. Mieli z niej korzystaæ, podob-nie jak z przekroju, nastêpcy, a zw³aszcza Pusch i Zejszner.
Na polecenie Staszica, jako dyrektora Wydzia³u Prze-mys³u i Kunsztów Królestwa Polskiego, w góry Wêgier (dziœ S³owacja) w 1821 r. uda³ siê Pusch. W drodze odwie-dzi³ Tatry. Spostrze¿enia swe og³osi³ on w 1824 r. w obszer-nej relacji pt. Geognostisch-bergmmännische Reisen dürch einen Theil der Karpathen, Ober- und Nieder-Ungarn angestellt in Jahre 1821 (1824). Pe³niejszy obraz geologii (stratygrafii) przedstawi³ w opracowaniu: Krótki rys geogno-styczny Polski i Karpat Pó³nocnych (1830), z przekrojem od Ni¿nych Tatr po Kraków. Trzony krystaliczne Ni¿nych Tatr i Tatr stanowi³y nadal ogniwa najstarsze. Na nich znaj-dowa³y siê ³upki pierwotne, wapienie numulitowe Tatr,
jeszcze wy¿ej sfa³dowane serie piaskowcowo-³upkowe Podhala i Beskidów. Na Podhalu, miêdzy Szaflarami a Nowym Targiem, w przekroju oznaczy³ wychodniê ska³ki wapiennej pasma pieniñskiego. Pojawi³y siê nie tylko nowe elementy (wapienie numulitowe), ale tak¿e inny styl budo-wy na Podhalu i w Beskidach (fa³dy). Szerzej swe pogl¹dy na budowê geologiczn¹, tak¿e Tatr, wy³o¿y³ G.G. Pusch w dwóch wa¿nych pracach: Geognostische Beschreibung von Polen so wie der übrigen Nordkarpathenländern (1833–1836) oraz Geognostischer Atlas von Polen (1837). Mamy tu ju¿, w porównaniu z Ziemiorodztwem Karpatów Staszica, zupe³nie inny podzia³ stratygraficzny, w wiêkszym stopniu oparty na oznaczeniu skamienia³oœci. Jeœli chodzi o Tatry i Podtatrze, obraz ten jest w³aœciwie powtórzeniem kwestii prezentowanych w 1830 r. PóŸniejsze pobyty tego badacza w Tatrach przynios³y stosunkowo niewiele nowych spo-strze¿eñ.
W kolejnym dwudziestoleciu g³ównym badaczem Tatr — i w ogóle Karpat Zachodnich — mia³ siê staæ L. ner, profesor mineralogii uniwersytetu w Krakowie. Zejsz-ner pozna³ Karpaty lepiej ni¿ ktokolwiek przed nim. Zwiedza³ je wielokrotnie, tak¿e w towarzystwie G.G. Puscha w 1830 r., a w 1843 r. — R. Murchisona. Z ostatnim wiód³ spór o wiek osadów numulitowych pó³nocnego brzegu Tatr. Geolog angielski przekona³ go, ¿e s¹ to utwory eoce-nu, a nie liasu. Zejszner og³osi³ bez ma³a sto prac bezpo-œrednio lub pobezpo-œrednio poœwiêconych Tatrom i innym masywom wewnêtrznokarpackim (w tym tak¿e Pieninom). Niektóre z jego prac maj¹ za³¹czniki graficzne. S¹ to m.in.: Rzut oka na budowê geologiczn¹ Tatrów i wzniesieñ do nich równoleg³ych (1842, mapa), Über den Bau des Tatra-Gebirges und der parallelen Hebungen (1848), Geo-gnostische Beschreibung des Liaskalkes in der Tatra und in angrenzen Gebirge (1856, mapa i przekroje). Przede wszystkim jest autorem og³oszonej w Berlinie w 1844 r. Carte géologique de la chaine du Tatra et des soulèvements parallèles, kolejnej w polskim dorobku kartograficznym tego obszaru (ryc. 8 i 9) po mapie Staszica. Petrograficz-no-stratygraficzna mapa Zejsznera (por. Graniczny i in., 2007) eksponuje g³ównie typy ska³ buduj¹cych tê czêœæ Karpat, w tym tak¿e Tatry i Podtatrze. Z tekstów jego prac wynika, ¿e pocz¹tkowo uwa¿a³ serie z numulitami za naj-wy¿sze ogniwo liasu. PóŸniej zweryfikowa³ swe zdanie na ten temat, ale kompleksy wapienne pó³nocnych zboczy Tatr uwa¿a³ za liasowe. Pogl¹d ten utrzyma³ siê w du¿ym stopniu bardzo d³ugo i w istocie ponad czterdzieœci lat póŸ-niej powtórzyæ go mia³ V. Uhlig, co komplikowa³o inter-pretacjê budowy serii osadowych Tatr tak¿e badaczom w pierwszych dwóch dekadach XX w. (Z relacji œp. profesora S. Soko³owskiego wynika, ¿e W. KuŸniar mia³ powa¿ne k³opoty ze sporz¹dzeniem tekstu do arkusza mapy Uhliga, obejmuj¹cego m.in. Czerwone Wierchy. By³o to nastêp-stwem przypisania niektórym wapieniom œrodkowego tria-su wieku liasowego. Wykona³ roboczo kilka przekrojów, które uzna³ za nielogiczne i pracy nie skierowa³ do druku).
W pracy z 1856 r. Zejszner podsumowa³ swe pogl¹dy na budowê Tatr, tak¿e na mapce Geognostische Karte eines Theiles des nordlichen Abhanges des Tatra-Gebirges, obej-muj¹cej obszar od Doliny Koœcieliskiej po Dolinê Stawów G¹sienicowych (ryc. 10). Interesuj¹cy jest równie¿ prze-krój, na którym granity Czerwonych Wierchów tworz¹ pakiet skalny zapadaj¹cy na pó³noc, u góry i u do³u ze ska³ami osadowymi. W ten sposób ustosunkowa³ siê on do problemu ska³ krystalicznych wœród wapieni. Ich obecnoœæ w tej czêœci Tatr dostrzegli przyrodnicy ju¿ w koñcu XVIII w. 1071
R yc. 5. Mapa geologiczna (œrodkowej Europy) zamieszczona w dziele Stanis³awa Staszica O ziemior odztwie Karpatów i innych gór i równin Polski (Staszic, 1815) Fig. 5. Geological map (central Europe) inserted in the work of Stanis³aw Staszic entitled O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski (Staszic, 1815)
8. Kolibaho ma³y 9. RygleKolibaha nad czarnem ieziorem 10. Kr ywon 11. Mur y 12. Jawor yñ 13. Zielona Szeroka 14. Holica 15. Swistowa 16. Turnie nad ¿abiem 17. Rypy nad okiem mor za i m nich ska³a 18. Rybie iezioro 19. Mur y Liptowskie 20. Czarny staw 21. Piêæ stawow 22. W o³oszyni 23. W o³oszyni Sczoty 24. Miêtuskowe hor y. Czer wony wir ch 25. Mogorka 25" Pyszna 26. Leskowieckie rypy 27. Twardoszynski gruñ 28. sczyt za Hocho³owem Jaworowa ostr za 29. czarne mor ze 30. Zabidowskie poiany . Bobrowice 31. Huberskie turnie. Osobil 32. Zuberskie gruñ 33. Korduœ 34. Jawor zyna kuznice 35. Zakopañce kuznice 36. Rzeka bia³a 37. Dunaiec bia³y 52. To rf y p alace sie 53. Krapak lub Krêpak wielki 38. Dunaiec czarny 39. Nowy targ 40. Bia³a 41. Czorsztyn 42. stara wieœ 43. Bia³ka 44. Cisawa 45. Ob³agowa 46. kramnica 47. Czarna gora 48. Bia³a gora 49. Bukowina 50. Saflar y 51. Jaworowa gora 1. Czer wony klasztor 2. Mogora 3. Koperszady Bielskie 4. Hawran ma³y 5. Hawran wielki 6. Muroñ, Rogowa 7. Kolibaho ma³y Zapis nazw jak w o ry ginale; rycina zmniejszona o 65% w stosunku do podstawy
PANORAMA
TA
TR
(w or yginale: ) Stanis³aw Staszic, , W arszawa 2005 Tatr y zstrony Polski Opisanie Tatr R yc. 6. . Panorama T atr (Staszic, 2005, reprint materia³ów Staszica z 1815 r. ) Fig. 6. Panorama of the Tatra Mts. (Staszic, 2005, reprint Staszic 1815) R yc. 7. Przekrój geologiczny przez Karpaty (Staszic, 2005, reprint materia³ów Staszica z 1815 r. ) Fig. 7. Geological cross-section through the Carpathians (Staszic, 2005, reprint Staszic 1815)®
R yc. 8. M apa geologiczna T atr i o bszarów przyleg³ych (Zejszner, 1844). Barwy: ró¿owa — granity, jasnokremowa — gnejsy, ¿ó³ta — ³upki talkowe i chlorytowe, po-marañczowa — piaskowce, szaro-niebieska — wapienie z amoni-tami (pieniñski pas ska³kowy) F ig. 8. Carte géologique de la chaine du Tatra et des soul èvements para ll èles (Zejszner, 1844). Colours: rosy — granite, écru — gneiss, yellow — crystalline schist, orange — sa n dstone, greyish-blue — limestone with ammonites (Pieniny Clippen Belt) R yc. 9. Przekrój geologiczny przez Ni¿ne Tatry, Tatry i Beski-dy do Krakowa (Zejszner, 1844) Fig. 9. Geological cross-section through Ni¿ne Tatry, Tatry and Beskidy at Cracow (Zejszner, 1844)— m.in. B. Hacquet, a póŸniej S. Staszic. Z czasem problem ten mia³ ponownie wróciæ w opracowaniach z prze³omu XIX i XX w.
W 1850 r. w Wiedniu powsta³ Pañstwowy Zak³ad Geo-logiczny, którego g³ównym zadaniem by³o pokrycie Austro-Wêgier mapami geologicznymi. W Zak³adzie zde-cydowano, ¿e arkusz mapy obejmuj¹cy Tatry i Pieniny opra-cuje G. Stache, który w czasie prac terenowych w latach 1867–1868 skoncentrowa³ siê g³ównie na wschodniej czê-œci Tatr. Jego mapa, sporz¹dzona w skali 1 : 1 144 000 (dwukrotnie wiêkszej ni¿ mapa Zejsznera), pt. Geologi-sche Karte des Tatra-Gebirge und des grosen Unga-risch-Galizischen Klippenzuges nie zosta³a og³oszona dru-kiem, choæ korzysta³o z niej wielu autorów (Andrusov, 1958; Wójcik, 2008). Stache do³¹czy³ do niej przekrój (od £omnicy po Zdziar). Nie wydaje siê, by praca tego geologa zosta³a zagubiona. S¹ zatem szanse na poznanie jej treœci. Z pewnoœci¹ wykorzysta³ j¹ V. Uhlig, gdy z ramienia placówki wiedeñskiej prowadzi³ prace kartograficzne w galicyjskich Karpatach Zachodnich.
Stache po 1868 r. wycofa³ siê z prac w tej czêœci Karpat. Komisja Fizjograficzna (zrazu Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, a póŸniej Akademii Umiejêtnoœci) d¹¿y³a do sporz¹dzenia i og³oszenia mapy Tatr i Pienin. Z inicjaty-wy A. Altha powsta³ zespó³ do sporz¹dzenia zdjêæ w ramach Atlasu geologicznego Galicji w skali 1 : 75 000 (Czarniecki & Martini, 1967; Wójcik, 1975). Mapê Tatr mieli opraco-waæ A. Alth i F. Bieniasz. Wypadki losowe zdecydowa³y, ¿e zamiar nie zosta³ zrealizowany. Komisja Fizjograficzna w 1891 r. zaprosi³a wiêc do wspó³pracy geologa wiedeñ-skiego V. Uhliga, który — maj¹c materia³y Stachego — w ci¹gu kilku lat opracowa³ nie tylko w³asn¹ mapê masy-wu, wzbogacon¹ przekrojami, ale tak¿e monografiê. Uka-za³a siê ona w dwóch czêœciach w latach 1897–1899 pt. Die Geologie des Tatragebirges. 1. Einleitung und stratigra-phische Theil (1897) oraz Die Geologie des Tatragebirges. 2. Tektonik des Tatragebirges; 3. Geologische Geschichte des Tatragebirges; 4. Beiträge zur Oberflächengeologie (1899) — z map¹ w skali 1 : 75 000, przekrojami itp. Mapa ta (ryc. 11), po retuszu przeprowadzonym przez J. Grzybowskiego, zosta³a og³oszona w Atlasie geologicz-nym Galicji w 1912 r., ale bez tekstu objaœniaj¹cego, którego po zgonie autora w 1911 r. W. KuŸniar nie zdo³a³ napisaæ. (Zbiory S. Soko³owskiego dawnych rêkopiœmiennych i drukowanych map tatrzañskich, w tym tak¿e W. KuŸniara, trafi³y do Archiwum Naukowego Muzeum Ziemi PAN w Warszawie, gdzie nie s¹ jeszcze udostêpniane czytelnikom.)
Istotnym problemem w opracowaniu Uhliga (mapa i tekst) by³o wyró¿nienie dwóch serii: górnotatrzañskiej i dolnotatrzañskiej (wierchowej i reglowej). Nadal uznawa³ za liasowe niektóre ska³y wêglanowe póŸniej zaliczone do triasu. Przede wszystkim jednak, stoj¹c na stanowisku teo-rii kontrakcji, fragmenty ska³ krystalicznych otoczonych przez serie osadowe (m.in. Czerwonych Wierchów i Goryczkowej) uzna³ za przemieszczone przez uskoki okna tektoniczne. A to, jak wielokrotnie ju¿ opisywano w litera-turze przedmiotu, sk³oni³o M. Lugeona do przedstawienia innej interpretacji budowy tego obszaru. W pracach Analogie entre les Carpathes et les Alpes (1902) oraz Les nappees recouvrement de la Tatra et l’origine de Klippes de Carpa-thes (1903) opowiedzia³ siê za p³aszczowinow¹ budow¹ tej czêœci Karpat. Jego pogl¹dy, jako najbardziej wiarygodne, przyjêto podczas wycieczki w Pieniny, na Podhale i w Tatry
w czasie Miêdzynarodowego Kongresu Geologicznego w 1903 r. Z czasem sam Uhlig sta³ siê ich zwolennikiem, cze-mu da³ wyraz zw³aszcza w pracy (z map¹ i profilami) Über die Tektonik der Karpathen (1907), zreszt¹ w formie skrajnej (tzw. ultranappizm). Te jego pogl¹dy rozwija³ D. Andrusov (1958).
Dyskusje terenowe podczas wycieczki w Tatry w 1903 r. przyspieszy³y badania stratygraficzne i tektoniczne w tej czêœci Karpat. Powsta³o wiele prac, z których studium M. Li-manowskiego Geologiczne przekroje przez wielki fa³d Czerwonych Wierchów miêdzy Dolin¹ Suchej Wody a Cho-cho³owsk¹ w Tatrach (Limanowski, 1911), opatrzone prze-krojami, mia³o stworzyæ podwaliny nowego rozumienia budowy Tatr i Podtatrza. Niejako rozwiniêciem tej pracy jest artyku³ Limanowskiego, og³oszony w 1912 r. pod tytu³em Tektonika Tatr, z przekrojem przez serie osadowe tego masywu.
Po wymienionych pracach Limanowskiego nast¹pi³o przyspieszenie w rozpoznaniu stratygrafii serii osadowych Tatr, do czego przyczyni³ siê m.in. W. Goetel. Przede wszystkim przyjazd do Polski po I wojnie œwiatowej geolo-gów alpejskich mia³ pchn¹æ kartografiê geologiczn¹ w Tatrach na zupe³nie nowe tory. Sta³o siê to dziêki ustale-niom F. Rabowskiego (1921), który wykaza³, ¿e niektóre wapienie serii wierchowej w Czerwonych Wierchach powsta³y w œrodkowym triasie (nie liasie). To ju¿ poci¹gnê³o za sob¹ kolejne opracowania kartograficzne, a w tym F. Rabow-skiego z 1925 r. Budowa Tatr. Pasmo wierchowe, z map¹ w skali 1 : 75 000 obszaru miêdzy Dolin¹ Chocho³owsk¹ a Suchej Wody. Tego te¿ roku Rabowski i Goetel og³osili mapê okolic Up³azu Miêtusiego w skali 1 : 25 000, pracê Budowa Tatr. Pasmo reglowe (Rabowski & Goetel, 1925).
Publikacje Goetla i Rabowskiego z 1925 r. ujawni³y problem podk³adu topograficznego, dotychczas niedo-strzegany. Austriackie mapy w skali 1 : 75 000, nawet przy ich mechanicznym powiêkszeniu i uzupe³niaj¹cym retu-szu, nie spe³nia³y wymagañ. W porozumieniu wiêc z woj-skow¹ s³u¿b¹ kartograficzn¹ przyst¹piono do sporz¹-dzenia, tylko dla polskich Tatr, mapy w skali 1 : 20 000. Nim podk³ad ten powsta³, korzystaj¹c z egzemplarza robo-czego. W. Goetel i S. Soko³owski og³osili w 1930 r. pracê Tektonika serii reglowej okolicy Zakopanego. Opatrzyli j¹ mapk¹ w skali 1 : 20 000 oraz przekrojami geologicznymi. Z nowego podk³adu korzysta³ ju¿ K. Guzik, opracowuj¹c Serie reglowe na zachód od Doliny Koœcieliskiej w Tatrach (Guzik, 1939). Z opracowañ kartograficznych wykona-nych w okresie miêdzywojennym, lecz og³oszowykona-nych po II wojnie œwiatowej, na podkreœlenie zas³uguje dokumen-tacja do pracy S. Soko³owskiego (1948) Tatry Bielskie. Geologia zboczy po³udniowych. Zawiera ona mapê w skali 1 : 10 000, przekroje i szkice kartograficzne, dobrze doku-mentuj¹ce opracowany obszar (Passendorfer, 1978).
Do powy¿szego dodaæ nale¿y, ¿e na podstawie mate-ria³ów rêkopiœmiennych F. Rabowskiego w 1953 r. wydano Mapê geologiczn¹ pasma wierchowego Tatr Polskich w skali 1 : 20 000. Do druku przygotowa³ j¹ S. Soko³owski, wspierany przez E. Passendorfera i Z. Kotañskiego, a w 1959 r. pod red. S. Soko³owskiego ukaza³o siê wydanie poœmiertne F. Rabowskiego Serie wierchowe w Tatrach Zachodnich (w skali 1 : 20 000), które opracowa³ i przy-gotowa³ do druku Z. Kotañski. Ze szkiców roboczych Rabowskiego korzysta³o wielu m³odych geologów, przede 1075
1076
wszystkim Z. Kotañski, W. Jaroszewski i Z. Wójcik. Zna-laz³o to wyraz w og³aszanych pracach, m.in. na Zjazd Pol-skiego Towarzystwa Geologicznego w Tatrach w 1959 r., na który S. Soko³owski przygotowa³ wielk¹ retrospek-tywn¹ wystawê geologicznej kartografii tatrzañskiej. Nie zosta³a ona udokumentowana katalogiem.
Typ budowy geologicznej Tatr powodowa³, ¿e w prze-sz³oœci wiêkszoœæ map ogólnych dotyczy³a serii osado-wych pó³nocnych ich zboczy. W zdecydowanej wiêkszoœci ró¿nego rodzaju przekazy kartograficzne sporz¹dzali Pola-cy, choæ udzia³ specjalistów z Czech (m.in. R. Kettner) i S³owacji (m.in. D. Andrusov) by³ znacz¹cy.
Wspó³czesnoœæ
Szczegó³owa mapa geologiczna Tatr w skali 1 : 10 000 W 1946 r. prof. S. Soko³owski zacz¹³ czyniæ starania wokó³ podjêcia przez Pañstwowy Instytut Geologiczny prac kartograficznych dla Mapy Geologicznej Tatr Polskich w skali 1 : 10 000 oraz zestawienia ekipy geologicznej. Orga-nizatorem i naukowym kierownikiem ekipy zosta³ S. Soko-³owski. W sk³ad ekipy wchodzili: L. Watycha, A. Michalik i K. Guzik (Guzik, 1959). W 1955 r. prof. S. Soko³owski i prof. K. Guzik zostali powo³ani do redakcji Mapy geolo-gicznej Tatr polskich w skali 1 : 10 000 (Guzik, 1959). Jako podk³ad topograficzny do terenowych prac kartograficz-nych wykorzystano powiêkszenie fototechniczne Fotogra-metrycznej mapy Tatrzañskiego Parku Narodowego w skali 1 : 20 000 do skali 1 : 10 000 i 1 : 5 000. Przyjêto podzia³ arkuszowy w trzech pasach i czterech s³upach: Miêguszo-wiecki, Miedziane, Kamienista, Wo³owiec, Wo³oszyn, Koœcielec, Czerwone Wierchy, Kominy Tylkowe, Bobro-wiec, Kopki So³tysie, Kopieniec Wielki, £ysanki, Hruby Regiel, Furkaska, co stanowi³o 14 arkuszy. Ponadto wyda-no arkusz z objaœnieniami.
W latach 1958–1980 zosta³y wykonane wszystkie arkusze, obejmuj¹ce niestety wy³¹cznie terytorium kraju. Do opracowania tej mapy wykorzystano wyniki prac magi-sterskich i doktorskich oraz publikacje i inne materia³y archiwalne realizowane g³ównie na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Mapa geologiczna Tatr pol-skich w skali 1 : 10 000, zawieraj¹ca du¿o szczegó³ów i
piêkn¹ formê graficzn¹, by³a wielkim osi¹gniêciem redakto-rów i ca³ego zespo³u realizatoredakto-rów. Jednak¿e na tym etapie znajomoœci budowy geologicznej autorzy nie zdecydowali siê na wprowadzenie nasuniêæ, zaznaczaj¹c kontakty tek-toniczne miêdzy jednostkami strukturalnymi jako zwyk³e granice geologiczne. Nie by³o tak¿e dostatecznych danych do opracowania stratygrafii osadów czwartorzêdowych.
Kolejnym opracowaniem kartograficznym by³a Mapa geologiczna Tatr Polskich w skali 1 : 30 000 (Bac-Mo-szaszwili i in., 1979) autorstwa du¿ego zespo³u geologów tatrzañskich. Na tej mapie zosta³y uwzglêdnione kontakty tektoniczne — nasuniêcia i uskoki. Sta³o siê to mo¿liwe dziêki badaniom du¿ej grupy absolwentów Wydzia³u Geo-logii UW pod kierunkiem prof. E. Passendorfera, K. Guzi-ka i Z. Kotañskiego. W tym czasie by³y ju¿ wydrukowane arkusze Mapy geologicznej Tatr polskich w skali 1 : 10 000 zachodniej czêœci Tatr, na których nie uwzglêdniono kon-taktów tektonicznych.
Mapa geologiczna Tatr Polskich w skali 1 : 30 000 (wydana na 1 planszy), po zgeneralizowaniu, zosta³a wykorzystana do przygotowania, przy wspó³udziale auto-rów polskich, Geologickej mapy Tatier w skali 1 : 50 000 (Nemèok i in., 1994), wydanej w Bratys³awie. Nale¿y nad-mieniæ, ¿e do tej mapy zosta³a uzgodniona stratygrafia osa-dów czwartorzêdu po obu stronach granicy pañstwowej (po polskiej stronie autorstwa W. R¹czkowskiego). Nie ustrze¿ono siê jednak pewnych b³êdów — np. na Skrajnej Turni nad Prze³êcz¹ Liliowe nie wykazano piaskowców kwarcytycznych triasu dolnego.
W 1998 r. ukaza³y siê arkusze: Tatry Zachodnie i Tatry Wysokie (Kotañski i in., 1998) w seryjnej edycji Mapy geo-logicznej Polski w skali 1 : 200 000, a obecnie, w przygoto-waniu do druku znajduje siê arkusz Tatry Zachodnie Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 (Piotrowska i in., 2008).
Najnowszym przedsiêwziêciem, realizowanym od 2005 r., jest Szczegó³owa mapa geologiczna Tatr w skali 1 : 10 000 (Piotrowska, 2008). W za³o¿eniach mapa ta by³a traktowa-na jako II wydanie Mapy geologicznej Tatr polskich 1 : 10 000 wykonanej w latach 1958–1980 pod redakcj¹ K. Guzika i S. Soko³owskiego, co rzutowa³o na zakres zamierzonych badañ i prac kartograficznych. Jednak¿e ju¿ w pierwszym okresie badañ terenowych okaza³o siê, ¿e w ci¹gu kilku-dziesiêciu lat, które minê³y od wydania poprzedniej mapy geologicznej Tatr polskich, badania geologiczne by³y pro-wadzone wy³¹cznie w w¹skich dziedzinach zagadnieñ, nie popartych zdjêciem geologicznym. Z tego powodu przed wykonawcami nowych arkuszy SMGT pojawi³o siê zada-nie dostosowania obrazu kartograficznego do obecnego stanu wiedzy. Rozwi¹zanie tego problemu znacznie wykra-cza³o poza przyjmowane za³o¿enia oraz mo¿liwoœci finan-sowe i czafinan-sowe. Niemniej autorom w znacznym stopniu uda³o siê ten problem rozwi¹zaæ. Szczegó³owa mapa geo-logiczna Tatr w skali 1 : 10 000 jest opracowywana nume-rycznie (baza danych) w ciêciu arkuszowym uk³adu geodezyjnego „1992”. Wszystkie arkusze s¹ w ca³oœci wype³niane treœci¹ geologiczn¹, ³¹cznie z obszarami po stronie s³owackiej. Zespó³ geologów Pañstwowego Insty-tutu Geologicznego wspó³pracuje ze S³owack¹ S³u¿b¹ Geologiczn¹ (Štatny Geologický Ústav Dioniza Štúra), uzgadniaj¹c interpretacjê budowy geologicznej i treœæ arkuszy.
1077
Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 12, 2008
¬
Ryc. 10. Schematyczna mapa geologiczna obszaru miêdzy Dolin¹ Koœcielisk¹ a Dolin¹ Stawów G¹sienicowych (Zejszner, 1856) Fig. 10. Schematic geological map between Koœcielisko valley and Stawy G¹sienicowe valley (Zejszner, 1856)
¬
Ryc. 11. Mapa geologiczna Tatr wg Uhliga, wydana poœmiertnie w Atlasie
geologicz-nym Galicji (Grzybowski, 1912)
Fig. 11. Geological map of the Tatra Mts. after Uhlig published posthumously in
W 2007 r. zakoñczono opracowanie numeryczne pierwszych 9 arkuszy SMGT w skali 1 : 10 000: 1. Witów, 2. Kiry, 3. Koœcielisko, 4. Zakopane Pd., 5. Góra Rakoñ, 6. Czerwone Wierchy, 7. Kasprowy Wierch, 8. Zakopa-ne–Toporowa Cyrhla i 9. £ysa Polana. Ka¿dy arkusz SMGT zawiera: mapê geologiczn¹ powierzchniow¹ (z utworami czwartorzêdu — zakryt¹) na podk³adzie topograficznym, mapê geologiczn¹ odkryt¹ (bez utworów czwartorzêdu), mapê jednostek strukturalnych, objaœnienia barw i symbo-li, wykaz jednostek strukturalnych, przekrój lub przekroje geologiczne i tekst objaœniaj¹cy.
W nastêpnych etapach (etap II: 2008–2011, etap III: 2012–2014) bêdzie wykonanych jeszcze 16 arkuszy. W latach 2015–2016 wszystkie arkusze uka¿¹ siê drukiem i zostanie opracowana monografia Budowa geologiczna Tatr.
Zakoñczenie
Masyw tatrzañski od koñca XVIII w. przyci¹ga³ do sie-bie przyrodników i geologów z ró¿nych krajów, co zaowo-cowa³o licznymi publikacjami, tak¿e kartograficznymi. Zgromadzenie danych na ten temat w Pañstwowym Insty-tucie Geologicznym z pewnoœci¹ przyczyni siê do pozna-nia naszego wk³adu w rozwój koncepcji geologicznych dotycz¹cych budowy Tatr. Finalnym etapem tej pracy winien byæ katalog druków i rêkopisów, ale tak¿e stosowna mono-grafia przedstawiaj¹ca obecny stan wiedzy o geologii tatrzañskiej.
Literatura
ANDRUSOV D. 1958 — Geológia Èeskoslovenských Karpát, t. 1. Wyd. SAV, Bratislava: 38–68.
BAC-MOSZASZWILI M., BURCHART J., G£AZEK J., IWANOW A., JAROSZEWSKI W., KOTAÑSKI Z., LEFELD J., MASTELLA L., OZIMKOWSKI W., RONIEWICZ P., SKUPIÑSKI A. &
WESTFALEWICZ-MOGILSKA E. 1979 — Mapa geologiczna Tatr Polskich w skali 1: 30 000. Wyd. Geol.
CZARNIECKI S., GRIGELIS A., KOZÁK J., NARÊBSKI W. & WÓJCIK Z. 2008 — „Carta geologica totius Poloniae, Moldaviae, Transilvaniae et partis Hungariae et Valachiae” by S. Staszic and its importance for European geology and geological cartography. Zesz. Staszicowskie, 6: 81–101.
CZARNIECKI S. & MARTINI Z. 1967 — Materia³y redakcyjne Atla-su Geologicznego Galicji. Kwart. Hist. Nauki, 12: 99–107.
GOETEL W. & SOKO£OWSKI S. 1930 — Tektonika serii reglowej okolicy Zakopanego. Rocz. Pol. Tow. Geol., 6: 235–301.
GOETEL W. & SOKO£OWSKI S. 1936 — Mapa geologiczna pasa reglowego okolic Zakopanego w skali 1 : 20 000. Ksi¹¿nica Atlas, Lwów.
GRANICZNY N., KACPRZAK J., URBAN H. & KRZYWIEC P. 2007 — Ludwik Zejszner — wybitny cz³owiek i przyrodnik, jeden z pionie-rów kartografii geologicznej w Polsce. Prz. Geol. 55: 925–932. GRIGELIS A., WÓJCIK Z., NARÊBSKI W., GELUMBAUSKAITË L.Þ., KOZÁK J. & CZARNIECKI S. 2008 — The first large geologi-cal map of Central and Eastern Europe (1815), Geologija (Vilnius), 50: 125–134.
GUZIK K. 1939 — Serie reglowe na zachód od Doliny Koœcieliskiej w Tatrach. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 18: 83–84.
GUZIK K. 1959 — Mapa geologiczna Tatr polskich w skali 1 : 10 000. Prz. Geol., 6 : 344–347.
GUZIK K. & SOKO£OWSKI S. (red.) 1958–1980 — Mapa geologicz-na Tatr polskich w skali 1 : 10 000 (14 arkuszy). Wyd. Geol.
HACQUET B. 1796 — Hacquet’s neueste physikalisch-politische Reisen durch die Dacischen und Sarmatischen oder nördlichen Karpa-then, Th. 4, Nürnberg.
KOTAÑSKI Z., PIOTROWSKA K. & PIOTROWSKI J. 1998 — Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 200 000, arkusze Tatry Wysokie, Tatry Zachodnie. Pañstw. Inst. Geol.
LIMANOWSKI M. 1911 — Geologiczne przekroje przez wielki fa³d Czerwonych Wierchów miêdzy dolin¹ Suchej Wody a Chocho³owsk¹ w Tatrach. Rozpr. PAU, 51: 41–80.
LIMANOWSKI M. 1912 — Tektonika Tatr. [W:] Encyklopedia Polska. PAU, Kraków, T. 1: 61–70.
LUGEON M. 1902 — Analogie entre les Carpathes et les Aloes, C.R. Acad. Sci., Paris: 872–874.
LUGEON M. 1903 — Les nappes de recouvrement de la Tatra et l`ori-gine des Klippes des Carpathes. Bull. Lab. Géol. Univ. Lausanne, 4: 1–51. NEMÈOK J., BEZÁK V., BIELY A., GOREK A., GROSS P., HALOUZKA R., JANÁK M., KAHAN S., KOTAÑSKI Z., LEFELD J., MELLO J., REICHWALDER P., R¥CZKOWSKI W., RONIEWICZ P., RYKA W., WIECZOREK J. & ZELMAN J. 1994 — Geologicka Mapa Tatier. Skala 1: 50 000. Geologický Ústav Dioniza Štúra, Bratis-lava.
PASSENDORFER E. 1978 — Rozwój pogl¹dów na budowê geolo-giczn¹ Tatr w okresie powojennym. Pr. Muzeum Ziemi, 28: 3–49. PUSCH G.G. 1824 — Geognostisch-bergmmännische Reisen durch einen Theil der Karpathen, Ober- und Nieder-Ungarn angestellt im Jah-re 1821. I.A. Barth, Leipzig.
PUSCH G.G. 1830 — Krótki rys geognostyczny Polski i Karpat Pó³nocnych (t³umaczenie A.M. Kitajewski). Warszawa.
PUSCH G.G. 1833–1836 — Geognostische Beschreibung von Polen so vie Nordkarpaten-Ländern. Atlas Univ. Tubingen. J.G. Cotta, Stuttgart. PUSCH G.G. 1837 — Geognostischer Atlas von Polen. J.G. Cotta, Stuttgart.
PIOTROWSKA K., KOTAÑSKI Z., PIOTROWSKI J.,
R¥CZKOWSKI W. & GAWÊDA A. 2008 — SMGP w skali 1: 50 000: arkusz Tatry Zachodnie. PIG, CAG, Warszawa.
PIOTROWSKA K. 2008 — Tatrzañska kartografia geologiczna — rys historyczny i aktualne problemy. [W:] Tatrzañskie mapy geologiczne. Zakopane, 27–29 maja 2008. Mat. konf., Arch. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa: 7–9.
RABOWSKI F. 1921 — O triasie wierchowym w Tatrach. Spraw. PIG, 1: 205–209.
RABOWSKI F. 1925 — Budowa Tatr. Pasmo wierchowe. Spraw. PIG, 3: 169–177.
RABOWSKI F. & GOETEL W. 1925 — Budowa Tatr. Pasmo reglowe. Spraw. PIG, 3: 189–224.
RABOWSKI F. 1953 — Mapa geologiczna pasma wierchowego Tatr Polskich w skali 1 : 20 000. Wyd. Geol.
RABOWSKI F. 1959 — Serie wierchowe w Tatrach Zachodnich (opra-cowanie — Z. Kotañski, red. — S. Soko³owski). Pr. IG, 27: 1–178. SOKO£OWSKI S. 1948 — Tatry Bielskie. Geologia zboczy po³udnio-wych. Pr. PIG, 4: 3–47.
SOKO£OWSKI S. 1959 — Zarys geologii Tatr. Biul. IG. 149: 19–98. STASZIC S. 1815 — O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i rów-nin Polski. Drukarnia Rz¹dowa, Warszawa.
STASZIC S. 2005 — Opisanie Tatr (wybór tekstów). Opracowali i przypisami opatrzyli:Jerzy Mikuszewski i Zbigniew Wójcik. PTPNoZ, Warszawa.
SZAFLARSKI J. 1972 — Poznanie Tatr. Szkice z rozwoju wiedzy o Tatrach do po³owy XIX wieku. SiT, Warszawa.
UHLIG V. 1897 — Die Geologie des Tatragebirges, 1. Einleitung und stratigraphische Theil. Denkschr. Anz. Akad. Wiss. (Wien) Mathem. Naturwiss. Kl. Bd 64: 643–684 .
UHLIG V. 1899 — Die Geologie des Tatragebirges, 2. Tektonik des Tatragebirges, 3. Geologische Geschichte des Tatragebirges, 4. Bei-träge zur Oberflächengeologie. Denkschr. Anz. Akad. Wiss. (Wien) Mathem. Naturwiss. Kl. Bd 68: 1–87.
UHLIG V. 1907 — Über die Tektonik der Karpathen. S.B. Akad. Wis., Wien., 116: 871–982.
UHLIG V. 1912 — Tatry. [W:] Atlas geologiczny Galicji, z. 24, J. Grzybowski (red.). Komis. Fizjogr. AU, Kraków.
WÓJCIK Z. 1975 — Badania geologiczne Tatr w pracach Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejêtnoœci. Kwart. Hist. Nauki i Tech., 20: 648–653.
WÓJCIK Z. 2008 — Rozwój kartografii geologicznej Tatr przed 1914 r. [W:] Tatrzañskie mapy geologiczne, Zakopane, 27–29 maja 2008. Mat. konf., Arch. Pañstw. Inst. Geol.: 14–21.
ZEJSZNER L. 1842 — Rzut oka na budowê geologiczn¹ Tatrów i wzniesieñ do nich równoleg³ych. Bibl. Warsz., 1: 581–618. ZEJSZNER L. 1844 — Carte géologique de la chaîne du Tatra et des soulévements paralléles. S. Schropp, Berlin.
ZEJSZNER (ZEUSCHNER) L. 1848 — Über den Bau des Tatra-Gebir-ges und der parallelen Hebungen. Verh. Russ.-Kais. Miner. Ges.: 65–141.
ZEJSZNER (ZEUSCHNER) L. 1856 — Geognostische Beschreibung des Liaskalkes in der Tatra und in den angrenzenden Gebirgen; Geo-gnostische Karte eines Theiles des nordlichen Abhanges des Tatra-Ge-birges. S.B. Akad. Wiss. Wien., Bd 19: 135–182.
1078
