Dzieje wielkopolskich kolekcji geologicznych

Dzieje wielkopolskich kolekcji geologicznych

Janusz Skoczylas

geologiczne-go nale¿y wi¹zaæ z ruchem zbieractwa i kolekcjonerstwa wszelkiego rodzaju pami¹tek i dziwów natury, czêsto te¿ okreœlanych mianem staro¿ytnoœci. To pocz¹tkowo amatorskie zbieractwo i kolekcjonerstwo przekszta³ci³o siê z bie-giem lat w muzealnictwo. Gromadzenie zbiorów ulega³o zmianom — od poczy-nañ indywidualnych zbieraczy, posiadaj¹cych przypadko-wy zestaw ró¿nych przedmiotów poprzez przywo¿enie okazów z wycieczek, wypraw i prac ziemnych, do groma-dzenia kolekcji przez ró¿nego rodzaju spo³ecznie dzia³aj¹ce towarzystwa, muzea oraz izby regionalne.

Pierwsze informacje o zestawie ska³ gromadzonych do celów leczniczych poznaliœmy dziêki Janowi Jonstonowi (1603–1675), który w dziele Notita regni mineralis seu sub-teranerorum catalogus cum praecopus differentis (1661) opisa³ zestaw ska³ i minera³ów, które powinien zgromadziæ do celów leczniczych lekarz. Wed³ug Z. Zakrzewskiego (1992), Jan Jonston, mieszkaniec Leszna, uchodzi³ za jed-nego z pierwszych w Wielkopolsce kolekcjonerów osobli-woœci przyrody.

W XVIII wieku w Kolegium Jezuickim w Poznaniu (które w 1780 r. przemianowano na Szko³ê Wydzia³ow¹) istnia³ du¿y zbiór minera³ów i ska³ wykorzystywanych do celów dydaktycznych. W czerwcu 1783 r. znakomity astro-nom i fizyk Józef Rogaliñski (1728–1802) przekaza³ Jano-wi Œniadeckiemu, wówczas przedstaJano-wicieloJano-wi Szko³y G³ównej Krakowskiej, wiele przyrz¹dów do gabinetu fizycznego oraz 63 minera³y, pozostawiaj¹c jeszcze w ówczesnej Szkole Wydzia³owej w Poznaniu 317 okazów minera³ów i skamienia³oœci (Skoczylas, 1991).

W po³owie lat 30. XIX w. ziemiañstwo i nieliczni przedstawiciele inteligencji zaczêli zak³adaæ w Wielkopol-sce swego rodzaju kluby towarzyskie, okreœlane czêsto kasynami. Jedno z pierwszych kasyn zosta³o za³o¿one w 1835 r. w Gostyniu. Kasyno to wydawa³o drukiem Prze-wodnik rolniczo-przemys³owy i posiada³o m.in. w³asny gabinet zbiorów minera³ów i skamienia³oœci, licz¹cy 540 sztuk ró¿nego rodzaju okazów ska³, rud ¿elaza, wêgla, 160 sztuk muszli morskich i 16 korali. Kolekcja ta powsta³a dziê-ki darom L. Sczaniecdziê-kiego, E. Raczyñsdziê-kiego, M. Myciel-skiego, W. Morawskiego i E. Stablewskiego (Jankowiak, 1985). Kilka lat póŸniej, w 1840 r., powsta³o Towarzystwo Zbieraczy Staro¿ytnoœci Krajowych w Szamotu³ach.

W Wielkopolsce bogate by³y tradycje indywidualnego zbieractwa osobliwoœci przyrody i „staro¿ytnoœci”, które póŸniej przekazywano instytucjom spo³ecznym. Warto wspo-mnieæ zas³ugi na tym polu Józefa £ubieñskiego (1789–1856), studenta Akademii Górniczej we Freibergu, który by³ uczniem ojca europejskiej mineralogii i geologii — Abraha-ma Gottloba Wernera (1749–1817). W 1817 r. na licytacji po œmierci A.G. Wernera Józef £ubieñski zakupi³ jego kolekcjê minera³ów i ska³, licz¹c¹ 900 okazów, a po latach na wieœæ o próbach utworzenia Towarzystwa Przyjació³ Nauk w

Pozna-niu przeznaczy³ swoje zbiory dla tego towarzystwa (Wójcik, 1972, 1995).

Towarzystwo Przyjació³ Nauk w Poznaniu zosta³o za³o¿one 13.02.1857 r. Pocz¹tkowo jego zbiory mieœci³y siê w prywatnym mieszkaniu Rogera Raczyñskiego w gmachu Biblioteki Raczyñskich, nastêpnie na strychu Bazaru Poznañskiego, potem w wilgotnych salach sutere-nowych Muzeum im. Miel¿yñskich przy ul. M³yñskiej 35 (dzisiejsza ul. S. Miel¿yñskiego 27/29), a¿ wreszcie w bar-dzo ciasnych pomieszczeniach gmachu Towarzystwa Przyjació³ Nauk. W 1868 r. w zbiorach Poznañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk by³o zinwentaryzowanych 1600 eksponatów mineralogicznych i 350 eksponatów geologicznych. Na prze³omie XIX i XX w., dziêki zabie-gom kustosza, Franciszka Ch³apowskiego (ryc. 1), zbiory paleontologiczne, geologiczne i biologiczne zaczê³y siê szyb-ko wzbogacaæ, m.in. dziêki darowiznom oraz poprzez zakupy i wymianê prowadzon¹ g³ównie z Muzeum Komi-sji Fizjograficznej Akademii Umiejêtnoœci w Krakowie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie i muzeum w Ber-linie (Brzêk, 1938).

Po wieloletnich zabiegach w 1909 r. uda³o siê F. Ch³apow-skiemu uzyskaæ 6 sal w gmachu Muzeum im. Miel¿yñskich i zorganizowaæ pierwsz¹ wystawê kolekcji Towarzystwa Przyjació³ Nauk. Otwarcie wystawy by³o tak¿e impulsem do wydania przez F. Ch³apowskiego przewodnika po muzeum pt. Zbiory przyrodnicze Towarzystwa Przyjació³ Nauk dla u¿ytku zwiedzaj¹cych je (ryc. 2), wraz z planem pomieszczeñ (ryc. 3). Drugie wydanie przewodnika, powiê-kszone, ukaza³o siê w 1913 r.

W salce pierwszej przedstawiono u³o¿one w porz¹dku chronologicznym skamienia³oœci — od skamienia³oœci sylurskich i dewoñskich odcisków ryb po odciski karboñ-skich paproci i wid³aków, dostarczone przez K. Dziêgiec-kiego z Wroc³awia. By³y te¿ ³upki miedzionoœne z Mans-feldu, a tak¿e kolekcje ramienionogów. W innych gablotach umieszczono skamienia³oœci mezozoiku, m.in. z okolic Moskwy — dar Emeryka Czapskiego i kredowe amonity — dar Mathiasa Bersohna. Eksponowano tak¿e zbiory G. Stachego, dyrektora Instytutu Geologicznego w Wied-niu. Dalej znajdowa³y siê zbiory kenozoiczne, g³ównie trzeciorzêdowe drewna, a tak¿e zbiór œlimaków i ma³¿ów zebranych przez Felicjana Sypniewskiego (1822–1877).

W salce II znajdowa³y siê zbiory mineralogiczne. W pierw-szych czterech gablotach eksponowano minera³y z kolekcji A.G. Wernera (1749–1817), podarowane przez wspomnia-nego ju¿ hrabiego Józefa £ubieñskiego z Pudliszek. Kolek-cja Wernera to przede wszystkim minera³y z Saksonii, Czech, Alp, ale równie¿ z innych czêœci œwiata (Ch³apow-ski, 1909, 1913). Na urz¹dzonej w 1909 r. wystawie zbiory Wernera nie stanowi³y osobnej kolekcji. By³y one prezen-towane wspólnie z innymi darami, np. Modesta Maryañ-skiego z Ameryki i Australii oraz Józefa Ch³apowMaryañ-skiego.

W kolejnej szafce znajdowa³y siê krzemiany, w innej kruszce, w tym meteoryt z Pu³tuska, w nastêpnej zaœ chlorki (tzw. solowce). Ponadto w niskiej komodzie znajdowa³y siê mineralogiczne zbiory F. Sypniewskiego. Natomiast w wysokiej szafie z napisem petrografia mieœci³y siê okazy zebrane przez Nathiusa z Ludom, stanowi¹ce dar ks. Wil-572

Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 7, 2009

1

Instytut Geologii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, ul. Maków Polnych 16, 60-686 Poznañ, skocz@amu.edu.pl

czewskiego z Szamotu³ oraz zbiór minera³ów z Boliwii, opisany i przes³any przez J. Jackowskiego (1863–1914, ryc. 4), a podarowany przez J. Ch³apowskiego z Rzegocina. Dupli-katy z tego zbioru sta³y siê zacz¹tkiem wymiany, w wyniku której bardzo wzbogaci³ siê dzia³ paleontologiczny. Wy-miana dotyczy³a zwi¹zków bizmutowych, cynowych i cyn-kowych z muzeami we Freibergu, Berlinie i Wroc³awiu.

Ponadto eksponowano ska³y i minera³y wystêpuj¹ce w Pol-sce, a szczególnie na terenie Wielkiego Ksiêstwa Poznañ-skiego, np. darniowe rudy ¿elaza, kryszta³y wiwianitu, kar-nalitu i anhydrytu z Inowroc³awia.

F. Ch³apowski, lekarz z wykszta³cenia, bardziej czu³ siê kompetentny w dziedzinie paleontologii, a szczególnym zainteresowaniem darzy³ s³oniowate. Marzeniem F. Ch³a-573 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 7, 2009

Ryc. 1. Portret Franciszka

Ch³apow-skiego (1846–1923)

Ryc. 2. Ok³adka I wydania (1909 r.) Zbiorów Przyrodniczych Towarzystwa Przyjació³ Nauk F. Ch³apowskiego Ryc. 3. Plan pomieszczeñ, w których

by³y przechowywane zbiory Towarzy-stwa Przyjació³ Nauk w Poznaniu

powskiego (1845–1923) by³o, aby gromadzone przez 60 lat zbiory znalaz³y godniejsze jeszcze pomieszczenia i by³y szeroko udostêpnione spo³eczeñstwu.

Wa¿ne dla potomnych jest zakoñczenie drugiego wydania przewodnika, w którym F. Ch³apowski napisa³: Obym siê móg³ na staroœæ doczekaæ tego, ¿e praca moja w muzeum, której tyle lat poœwiêci³em, nie posz³a ca³kiem na marne! Obym móg³ znaleŸæ, zw³aszcza wœród m³odzie¿y obojga p³ci, pomocnika, chêtnego do poznawania nie tylko flory i fauny obecnej naszej, ale i letei, t.j. form wygas³ych, jakie siê u nas znajduj¹. Mnie siê zdaje, ¿e poznawanie dzie³ Bo¿ych, jakiemi s¹ istoty, które w kolejnem po sobie nastêpstwie o¿ywia³y morza, u nas w ró¿nych epokach siê rozlegaj¹ce, a tak¿e i tych form, których szcz¹tki lodowca do nas przywlok³y, warte jest pewnych wysi³ków ze strony osób, maj¹cych do tego czas i œrodki i pojmuj¹cych, ¿e jest to tak¿e po¿yteczn¹ prac¹ dla kraju: przyczyniæ siê do roz-szerzania wiadomoœci fizjograficznych u nas — nie pozo-stawiaæ tego zaszczytnego zadania tylko.... obcym do spe³nienia (Ch³apowski, 1913, str. II i III).

W pewnym stopniu marzenia te spe³ni³y siê dwa lata po œmierci F. Ch³apowskiego, kiedy w 1925 r. nast¹pi³o po³¹czenie jego zbiorów z poniemieckimi zbiorami Muzeum Wielkopolskiego, w nowej siedzibie w gmachu na terenie Ogrodu Zoologicznego (obecnie ul. Bukowska 19). Nast¹pi³o to na podstawie umowy zawartej miêdzy Starostwem Krajowym a zarz¹dem PTPN (Wyrwicka, 1946; Walendowski, 2008). Przez lata 1925–1939 zbiory te stanowi³y Dzia³ Przyrodniczy Muzeum Wielkopolskiego. Jednak ju¿ w paŸdzierniku 1939 r. Niemcy przenieœli zbio-ry do pzbio-rywatnego budynku w Alejach Marcinkowskiego 7, gdzie zosta³y zdeponowane w magazynie. Natomiast czêœæ

zbiorów, g³ównie zielniki, zosta³a wywieziona do pomieszczeñ klasztoru oo. Filipinów w Gostyniu.

Po II wojnie œwiatowej, ju¿ 10.02.1945 r. dr Wies³aw Rakowski zaj¹³ siê losem zbiorów przyrodniczych. Dziêki jego energicznej i skutecznej dzia³alnoœci szybko odre-montowano zniszczony przez dzia³ania wojenne budynek przy ZOO, gdzie przeniesiono zbiory. W dniu 25.10.1945 r. Muzeum Przyrodnicze otwar³o swoje podwoje jako samo-dzielna placówka.

Na szczêœcie, zachowa³y siê zbiory A.G. Wernera, Nathiusa z Ludom, zakupiony przez Towarzystwo Przyja-ció³ Nauk w latach 1912–1913, zawieraj¹cy eksponaty z Tyrolu, Harcu, Saksonii i Brazylii, zbiory F. Sypniewskie-go, J. JackowskieSypniewskie-go, M. MaryjañskieSypniewskie-go, zbiór meteorytów, tzw. marmurów chêciñskich oraz kompletny zbiór modeli uk³adów krystalograficznych (Wyrwicka, 1946). Du¿o bo-gatszy by³ zbiór okazów paleontologicznych, który Wyrwicka (1946) okreœla jako najwiêkszy i najwartoœciowszy w Polsce. Dominowa³y krêgowce, g³ównie czwartorzêdowe, jednak ceniono tak¿e okazy g¹bek, korali, szkar³upni, œlimaków i miêczaków, pochodz¹ce m.in. ze zbiorów W. Rakowskiego, M. Ró¿kowskiej, ks. A. Heintzego z Obornik, W. Friedber-ga, G. Stachego i prof. Brusiny z Zagrzebia. Zainteresowa-nie wzbudza³y tak¿e karboñskie odciski paprotników stanowi¹ce dar K. Dziêgielskiego z Wroc³awia.

W grudniu 1948 r. Muzeum Przyrodnicze w Poznaniu wesz³o w sk³ad Zarz¹du Miejskiego, w dniu 1.05.1950 r. zosta³o formalnie upañstwowione i przejête przez ówcze-sne Ministerstwo Szkó³ Wy¿szych i Nauki, a w 1953 r. zosta³o przejête przez Polsk¹ Akademiê Nauk. Zbiory Muzeum Przyrodniczego na ul. Bukowskiej uleg³y w tym czasie rozparcelowaniu; np. zbiory botaniczne otrzyma³ w depozyt Zak³ad Systematyki i Geografii Roœlin Uniwersy-tetu Poznañskiego, zbiory minera³ów i ska³ oraz zbiory paleontologiczne i osteologiczne przekazano Zak³adowi Paleozoologii PAN, a póŸniej Zak³adowi Biologii Rolnej i Leœnej PAN. Wiêkszoœæ eksponatów wycofano do maga-zynów, czêœæ przekazano Katedrze Geologii Uniwersytetu Poznañskiego (Walendowski, 2008). W latach 50. i 60. XX wieku w gmachu przy ul. Bukowskiej 19 mieœci³ siê Zak³ad Biologii Rolnej i Leœnej PAN, a dzia³alnoœæ wystawien-nicz¹ stopniowo ograniczano. Ostatni¹ niewielk¹ ekspozy-cyjê ska³ i minera³ów zlikwidowano w 1972 r. Obecnie w tym miejscu mieœci siê Muzeum Wiedzy o Œrodowisku (Walendowski, 2008).

Niezale¿nie od opisanych wielkopolskich zbiorów geologicznych od 1919 r. zaczêto gromadziæ dydaktyczn¹ kolekcjê geologiczn¹ w nowo utworzonej Wszechnicy Pia-stowskiej. Warto zaznaczyæ, ¿e rok 1919 by³ szczególnie wa¿ny dla organizacji nauczania geologii na poziomie aka-demickim, w tym w³aœnie bowiem roku powsta³y takie uczelnie, jak Wszechnica Piastowska w Poznaniu, Uniwer-sytet w Wilnie i Akademia Górnicza w Krakowie, w których utworzono instytuty, zak³ady i katedry geologii, paleontologii oraz mineralogii i petrografii (Skoczylas, 1985). Wszechnica Piastowska w Poznaniu, przemianowana po roku na Uni-wersytet Poznañski, zosta³a powo³ana 7.05.1919 r., a wiêc tego samego dnia co Pañstwowy Instytut Geologiczny w Warszawie. Ju¿ wówczas istnia³ zamêt i niepewnoœæ — kto z czo³owych przedstawicieli w³adz zjawi siê w Poznaniu, a kto w Warszawie (Skoczylas, 1991, 1994). Nowo utwo-rzone na Uniwersytecie Poznañskim placówki geologiczne 574

Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 7, 2009

intensywnie gromadzi³y swoje zbiory, g³ównie jednak dydaktyczne. Dopiero w roku akademickim 1935/1936 scalono wszystkie placówki geologiczne Uniwersytetu Poznañskiego w Collegium Chemicum (Kunkel, 1992a).

Niestety, nadszed³ czas wojny. Wiosn¹ 1944 r. aliancka bomba lotnicza trafi³a w gmach Collegium Chemicum, rozbijaj¹c m.in. salê muzealn¹, a tak¿e salê wyk³adow¹, laboratoria i magazyny. Pozosta³o jedynie, wysokie na piêtro, gruzowisko. Jednak w miesi¹cach letnich 1945 r. dr Anna Czekalska wraz z laborantem Marcinem Czuba³¹ wydobyli z po³amanych szaf wystawowych i rozbitych szuflad i zabezpieczyli pojedyncze, niekiedy zniszczone okazy, luŸne, przypalone metryczki. Znaleziska te stanowi³y w póŸ-niejszym okresie podstawê powojennego zbioru dydaktycz-nego Katedry Geologii, w którym niewielka czêœæ okazów pochodzi³a z przywiezionych przez okupantów zbiorów prywatnych, znajdowanych po wojnie w gabinetach szkó³ œrednich (Kunkel, 1992b).

W latach 50. i 60. XX w. znaczna czêœæ zbiorów zosta³a zebrana przez pracowników podczas prac badawczych, a najczêœciej podczas æwiczeñ terenowych ze studentami. Pewn¹ czêœæ zbiorów stanowi¹ dary dawnych studentów i pracowników wielu instytucji geologicznych (Kunkel, 1992b).

Zbiory Muzeum Katedry Geologii UP mia³y wybitnie dydaktyczne walory, gdy¿ kompletowano je z myœl¹ o kszta³ceniu studentów ówczesnego Wydzia³u Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Poznañskiego. Na potrzeby ekspozycji zaadaptowano czêœæ wewnêtrznego korytarza Katedry Geologii, o powierzchni oko³o 50 m2. Wykorzy-stano ka¿d¹ woln¹ przestrzeñ, nawet miejsca podokienne. Swoistego uroku i kolorytu dziewiêtnastowiecznej œwi¹tyni nauki nadawa³y wnêtrzom pomieszczeñ Katedry Geologii UP oszklone, stylizowane gabloty oraz wisz¹ce nad nimi liczne przekroje i mapy geologiczne. Rozmiesz-czenie eksponatów w gablotach bardzo szczegó³owo opi-sa³a Kunkel (1992b). Muzeum to do 1988 r. by³o czêsto odwiedzane przez studentów i uczniów Poznania i ca³ej Wielkopolski. Zyskiwa³o tak¿e pochlebne oceny specjali-stów z innych oœrodków geologicznych. Tradycje ekspo-nowania okazów geologicznych by³y kultywowane tak¿e w latach 1988–1991 w nowym budynku na ul. Romka Strza³kowskiego 5/7 oraz rozwijane od 1991 r. w gmachu Collegium Geologicum na ul. Maków Polnych 16.

Wreszcie w dniu 24.11.2008 r. w gmachu Collegium Geographicum nast¹pi³o otwarcie Muzeum Ziemi Wydzia³u Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM (ryc. 5). Otwarcie muzeum zlikwidowa³o, przynajmniej formalnie, du¿¹ niedogodnoœæ, jak¹ stanowi³ brak muzeum geologicz-nego w du¿ym, prê¿nie rozwijaj¹cym siê akademickim oœrodku nauk o Ziemi i wpisuje siê w przygotowania do obchodów 90-lecia Uniwersytetu w Poznaniu (1919 r.) i 400-lecia akademickiego Poznania (1611 r.). Mo¿na ¿ywiæ nadziejê, ¿e bogata tradycja muzealnictwa geologicznego na ziemiach Wielkopolski, zapocz¹tkowana przez F. Ch³apowskiego, bêdzie pielêgnowana i rozwijana. Utwo-rzenie tej placówki, o nowych mo¿liwoœciach eksponowa-nia i opracowywaeksponowa-nia zbiorów, rodzi uzasadnione nadzieje na bardziej skuteczn¹ popularyzacjê geologii wœród wielko-polskiej m³odzie¿y i szerokich rzesz spo³eczeñstwa.

Literatura

BRZÊK J. 1938 — Historia polskiego ruchu naukowo-przyrodniczego ze szczególnym uwzglêdnieniem zoologii w Wielkopolsce, a zw³aszcza w Poznaniu w czasach zaborczych (1793–1918). Kronika Miasta Poznania, 4: 405– 465.

CH£APOWSKI F. 1909 — Zbiory przyrodnicze Towarzystwa Przyja-ció³ Nauk dla u¿ytku zwiedzaj¹cych je. Dziennik Poznañski. CH£APOWSKI F. 1913 — Zbiory przyrodnicze Towarzystwa Przyja-ció³ Nauk dla u¿ytku zwiedzaj¹cych je. Wyd. 2, nak³ad autora, Poznañ. JANKOWIAK S. 1985 — Kasyno Gostyñskie. 1835 1846. Gostyñskie Towarzystwo Kulturalne, Muzeum w Gostyniu, Poznañ.

KUNKEL A. 1992a — Historia i dorobek Katedry Geologii UAM w Poznaniu w latach 1933–1973. [W:] Geologia w Wielkopolsce. Od przesz³oœci ku przysz³oœci, J. Skoczylas (red.). Poznañ. s.13–33. KUNKEL A. 1992b — Muzeum Katedry Geologii. [W:] Geologia w Wielkopolsce — od przesz³oœci ku przysz³oœci, J. Skoczylas (red.). Oddzia³ Poznañski PTG, Instytut Geologii UAM, Poznañ: 86–95. SKOCZYLAS J. 1985 — Rozwój poznania budowy geologicznej Pol-ski w latach 1918–1939. Badania geologiczne ich organizacja i zwi¹zane z nimi problemy ochrony przyrody nieo¿ywionej. Monogra-fie z Dziejów Nauki i Techniki. Warszawa–Wroc³aw–Gdañsk, 133. SKOCZYLAS J. 1991 — Zarys rozwoju geologii w Wielkopolsce. Prz. Geol., 39: 332–337.

SKOCZYLAS J. 1994 — 75-lecie geologii uniwersyteckiej w Pozna-niu. Prz. Geol., 42: 376–381.

WALENDOWSKI H. 2008 — Muzeum geologiczne w Poznaniu ju¿ wkrótce. Nowy Kamieniarz, 35: 54–60.

WYRWICKA W. 1946 — Poznañskie Muzeum Przyrodnicze po woj-nie. Kronika Miasta Poznania: 39–49.

WÓJCIK Z. 1972 — Uczniowie Abrahama Gottloba Wernera w Pol-sce. Studia i Materia³y z Dziejów Nauki Polskiej, Seria C, 17: 77–121. WÓJCIK Z. 1995 — Nauki o Ziemi w Wielkopolsce w latach dzia³alnoœci Stanis³awa Staszica. [W:] Stanis³aw Staszic. Materia³y Sesji Staszicowskiej. Pi³a, 19–20 wrzeœnia 1995: 219 –224. ZAKRZEWSKI Z. 1992 — Wielkopolanie w kulturze polskiej. Biblioteka „Kroniki Wielkopolski”, Poznañ.

575 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 7, 2009