HIGIENA RĄK PERSONELU MEDYCZNEGO JAKO PRAWO ODBIORCY
ŚWIADCZEŃ MEDYCZNYCH DO BEZPIECZNEJ OPIEKI
HAND HYGIENE OF MEDICAL PERSONNEL AS THE RIGHT OF THE INSURED PATIENT TO SAFE MEDICAL CARE
ORCID*: 0000-0003-3088-4460 | 0000-0002-7914-7827 | 0000-0002-0428-4309
Wyższa Szkoła Biznesu i Przedsiębiorczości w Ostrowcu Świętokrzyskim
} MAŁGORZATA CICHOŃSKA
Wyższa Szkoła Biznesu i Przedsiębiorczości w Ostrowcu Świętokrzyskim, ul. Akademicka 12, 27-400 Ostrowiec Świętokrzyski, e-mail: malgosia1307@op.pl Wpłynęło: 09.09.2020 Zaakceptowano: 25.09.2020 DOI: dx.doi.org/10.15374/FZ2020025 *według kolejności na liście Autorów
STRESZCZENIE: Brak właściwej higieny rąk u personelu medycznego może przyczynić się do wystąpienia zakażenia u pacjenta. Ważnym elementem w zakresie zapewnienia bezpieczeń-stwa epidemiologicznego choremu w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych jest wykwa-lifikowana i świadoma ryzyka kadra medyczna. Na niewłaściwą higienę rąk ma wpływ brak odpowiedniego wzorca do naśladowania. Dla studentów zawodów medycznych jest to brak wzorca w nauczycielach zawodu i niewystarczająca wiedza teoretyczna oraz praktyczna, na-tomiast dla młodej kadry medycznej to brak wzorca wśród starszego stażem personelu me-dycznego. Działania, które są istotne z punktu widzenia poprawy higieny rąk, opierają się na: szerokim udostępnianiu dobrze tolerowanego i dobrej jakości preparatu do dezynfekcji rąk w zamkniętym systemie dozowania, promowaniu higieny rąk oraz przekazywaniu informa-cji zwrotnych. Niezwykle ważny jest dostęp do umywalki z bieżącą wodą i baterią uruchamia-ną przez fotokomórkę, odpowiedni dobór dozowników oraz ich prawidłowe rozmieszczenie. Poprawa bezpieczeństwa pacjenta to strategia nakierowana na kształcenie, umacnianie wśród personelu nawyku częstego wykonywania procedury higieny rąk i jej promowanie na wszyst-kich poziomach ochrony zdrowia, wśród wszystwszyst-kich zawodów medycznych oraz w całej po-pulacji.
SŁOWA KLUCZOWE: higiena rąk, nawyk, personel medyczny, świadczenie zdrowotne, zaka-żenia szpitalne
ABSTRACT: Lack of proper hand hygiene presented by healthcare professionals may contri-bute to the spread of infections in patients. An important element in ensuring epidemiologi-cal safety while providing health services is a qualified and risk-aware mediepidemiologi-cal staff. Improper hand hygiene is affected by the lack of a right role model. For students of medical professions, this is the lack of a role model which should be found in teachers of the profession and insuffi-cient theoretical and practical knowledge. For young medical staff, this is a lack of role models which should be found among senior medical personnel. Activities that can help in the strug-gle to improve hand hygiene consist of providing access to a well-tolerated and high quality preparation for disinfecting hands in a closed dosing system. Other such activities involve ap-pointing personnel responsible for their periodic checking, promoting hand hygiene and pro-viding feedback. It also involves propro-viding access to a washbasin with running water and a fau-cet operated by a sensor, proper selection of dispensers and their correct location. A modern approach to improving patient safety through hand hygiene is a strategy aimed at educating, strengthening the habit of hand hygiene and promoting it at all levels of health protection, among all medical professionals and the general population.
WSTĘP
Współcześnie, pomimo rozwoju medycyny i technolo-gii medycznych, zaawansowanej diagnostyki i leczenia, na pierwszy plan wysuwają się problemy związane z bezpie-czeństwem świadczeniobiorców, będące wynikiem niepra-widłowej higieny rąk w placówkach oraz miejscach udziela-jących świadczeń zdrowotnych.
Cały proces opieki nad pacjentem powinna cechować świa-doma orientacja i myślenie w kategoriach jego dobra i bezpie-czeństwa, co wymaga integracji wszystkich elementów proce-sów świadczenia usług oraz ich stałego doskonalenia [15].
Najważniejszymi elementami w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa podopiecznemu, obok infrastruktury i wy-posażenia, jest wysoko wykwalifikowana kadra medyczna, posiadająca świadomość odpowiedzialności za bezpieczeń-stwo pacjentów i przestrzegająca procedur.
Zapewnienie pacjentom bezpieczeństwa znajduje się na czele listy priorytetów głoszonych przez Unię Europejską i wspieranych działaniami WHO (ang. World Health Orga-nization). Ideę tę propaguje Światowy Sojusz na rzecz Bez-pieczeństwa Pacjentów (ang. World Alliance for Patient Sa-fety), Rada Europy oraz Europejskie Zrzeszenie Pacjentów, Lekarzy, Pielęgniarzy, Farmaceutów i Szpitali [36].
Na bezpieczeństwo chorego w placówce medycznej wpły-wają także standardy opieki, stan sanitarno-epidemiologicz-ny, aparatura medyczna i obciążenie pracą personelu, z któ-rymi nierozerwalnie związane są zagadnienia prowadzenia higieny rąk oraz zakażeń szpitalnych [11].
Każda osoba wymagająca opieki zdrowotnej ma prawo do uzyskania świadczeń udzielanych z należytą staranno-ścią i odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy me-dycznej, włączając w to także higienę rąk [33].
Wśród medyków panuje przekonanie, że w zakresie hi-gieny rąk trzeba edukować nie tylko personel medycz-ny, lecz także pacjentów. Chorzy powinni mieć świado-mość zagrożenia na jakie są narażeni, gdy dłonie persone-lu wykonującego procedury aseptyczne oraz inne czynno-ści w ich otoczeniu są skontaminowane drobnoustrojami i w razie potrzeby odpowiednio zareagować w trosce o swo-je bezpieczeństwo [32].
DEZYNFEKCJA RĄK W SYSTEMIE
ŚWIADCZENIA USŁUG ZDROWOTNYCH
Higiena rąk jest tematem ciągle aktualnym, wielokrotnie analizowanym i opisywanym, w kontekście którego pojawia się zagadnienie zapobiegania zakażeniom szpitalnym [10, 35]. Higiena rąk odgrywa kluczową rolę w działaniach profi-laktycznych – oczywiście pod warunkiem prowadzenia jej przy użyciu właściwych środków myjących lub wcieraniaalkoholowego środka antyseptycznego zgodnie ze wskaza-niami WHO (ang. World Health Organization), m.in. bezpo-średnio przed kontaktem z pacjentem i zaraz po nim [7, 23].
Ręce najkorzystniej jest dezynfekować tuż przy chorym, w odległości nie większej niż 1,5 m [22]. Dłonie lekarzy, pie-lęgniarek/pielęgniarzy, położnych, techników medycznych, studentów kierunków medycznych oraz osób często kontak-tujących się z wieloma pacjentami, jak np. kapelanów szpital-nych, psychologów, rehabilitantów, dietetyków czy fryzjerów szpitalnych stanowią częste źródło zakażeń. Właściwie prze-prowadzona procedura mycia i dezynfekcji rąk chroni nie tyl-ko pacjentów, lecz także pracowników podmiotu leczniczego przed infekcjami oraz pozwala na zaoszczędzenie środków fi-nansowych, zmniejszając koszt terapii wynikających z zaka-żeń szpitalnych [8]. Rutynowo praktykowana higiena rąk sta-je się nawykiem, który obserwowany u personelu stanowi do-bry wzorzec i przykład dla pacjentów oraz odwiedzających.
ZMIANY W ZAKRESIE HIGIENY RĄK
Obecnie nadal za najskuteczniejszą z metod zapobiega-nia zakażeniom szpitalnym uznaje się mycie i dezynfekcję rąk. Zalety tej czynności odkrył oraz wykazał w XIX wieku Semmelweis, który – dzięki prostej procedurze odkażania rąk wodą chlorową – uzyskał redukcję śmiertelności wśród położnic cierpiących na gorączkę połogową (spadek umie-ralności z 10% do 1%). Ten medyk wykazał tym samym ogromną skuteczność tego sposobu postępowania w prak-tyce szpitalnej [6, 13]. Teorię Semmelweisa poparł także Li-ster – zalecał on stosowanie karbolu pod różnymi postacia-mi jako środka myjącego [18].
Pomimo ponad 150 lat doświadczeń z tym prostym i sku-tecznym sposobem postępowania, jakim jest mycie rąk, w medycynie nadal za główny wektor przenoszenia infek-cji zakażeń szpitalnych uznawane są ręce [6, 34]. Prowadzo-ne badania potwierdzają jak wiele w ochronie zdrowia oraz w obszarze higieny rąk jest jeszcze do zrobienia.
W polskich szpitalach biorących udział w projekcie PPS HAI&AU wykazano, że zużycie alkoholowego środka do dezynfekcji rąk znacząco odbiega od tego identyfikowanego w pozostałych krajach europejskich. Według danych z ra-portu zużycie środka wynosiło 17,9 i 16,9 l/1000 osobodni, podczas gdy średnia dla krajów europejskich plasuje się na poziomie 34,2 l/1000 osobodni. W Niemczech zużycie było zbliżone do średniej ogólnoeuropejskiej, wynosiło bowiem 32 l/1000 osobodni [9].
W latach 2016–2017 (I półrocze) średnie zużycie środka dezynfekcyjnego na bazie alkoholu w przeliczeniu na jed-no łóżko szpitalne wyjed-nosiło według wyników kontroli NIK (Narodowa Izba Kontroli) od 2,2 l do 7,3 l i znacznie odbie-gało od przytaczanych wskaźników [16].
Przytaczane dane są bardzo niepokojące, ponieważ świadczą o dużych zaniedbaniach higienicznych, braku prawidłowych nawyków oraz nieprzestrzeganiu wytycz-nych. Można oczekiwać, że liczba zakażeń szpitalnych ule-gnie zmniejszeniu, kiedy procedury higieny rąk zaczną być przestrzegane [10].
Higiena rąk jako najskuteczniejsza metoda zapobiegania szerzeniu się zakażeń od pacjenta do pacjenta powinna być przeprowadzona w miejscu sprawowania opieki lub wyko-nywania procedur [16, 38].
Transmisja za pośrednictwem skażonych rąk persone-lu medycznego stanowi najpowszechniejszy model prze-noszenia patogenów występujący w placówkach udzielają-cych świadczeń. Do transmisji dochodzi gdy drobnoustroje obecne na skórze pacjenta i powierzchniach w jego bezpo-średnim otoczeniu trafiają na ręce pracownika, przetrwają na nich przez kilka minut, aby w sytuacji pominięcia higie-ny rąk lub nieodpowiedniego mycia i dezynfekcji przenieść się na innego pacjenta lub przedmiot, z którym kolejny cho-ry wejdzie w kontakt [26].
Liczne badania potwierdzają, że ręce lub rękawice pra-cowników ochrony zdrowia mogą być skażone nawet wtedy, gdy wykonuje się tzw. czyste procedury lub tylko dotyka się skóry hospitalizowanych pacjentów [25, 27].
Procedura higieny rąk nabiera szczególnego znaczenia w kontekście czasu przeżycia drobnoustrojów na rękach per-sonelu po kontakcie z chorym i/lub jego skażonym otocze-niem, który jest zróżnicowany i waha się od 2 do 60 minut. W przypadku braku higieny rąk im dłuższy jest czas wy-konywania czynności przy pacjencie, tym większy jest sto-pień skażenia rąk. Jeśli personel medyczny nie zdezynfe-kuje prawidłowo rąk po wykonaniu zabiegów przy jednym chorym i/lub między chorymi, prawdopodobnie dojdzie do przeniesienia drobnoustrojów [37].
CZYNNIKI MAJĄCE WPŁYW NA
NIEWŁAŚCIWĄ HIGIENĘ RĄK
Prawidłowa higiena rąk jest najprostszym, najtańszym i najskuteczniejszym narzędziem walki z zakażeniami szpital-nymi. Pomimo to poziom jej przestrzegania w polskich pla-cówkach odbiega od zalecanego – jest szacowane na poziomie poniżej 50% (1,4–6) [3, 13]. Problem ma swoje podłoże już na początku wdrażania adeptów zawodów medycznych do praktyki, gdyż – mimo odpowiednich szkoleń w tym zakresie – wciąż duży odsetek studentów kierunków medycznych nie ma nawyku przestrzegania procedur higieny rąk [20]. Podsta-wowe znaczenie w wykonywaniu higieny rąk ma więc kształ-towanie nawyków higienicznych przyszłych lekarzy podczas zajęć klinicznych oraz zapewnienie w środowisku szpitalnym łatwego dostępu do środków dezynfekujących [1].
Stopień przestrzegania wzorców higienicznych jest naj-wyższy wśród studentów III roku, którzy dopiero zaczyna-ją naukę badania przedmiotowego, jednak z biegiem czasu ulega negatywnym zmianom wynikającym z wpływów oto-czenia. W toku zajęć i praktyk odbywanych przez studentów asystenci nie zwracają uwagi lub zwracają ją częściowo na higieniczne zachowania praktykantów, czyli mycie rąk lub zakładanie rękawiczek ochronnych [14].
Niejednokrotnie też (średnio 30%) nauczyciele zawo-du/asystenci nie są wzorem do naśladowania w tym zakre-sie. Właściwa postawa osób uczących motywuje podopiecz-nych do przestrzegania zasad higieny rąk i pozytywnie wpły-wa na ich przestrzeganie przez studentów [14]. Jeśli asystent regularnie dezynfekuje ręce, to liczba studentów, którzy rów-nież będą tak postępować, rośnie aż do 70% [14, 30]. W bada-niach potwierdzono, że istnieje konieczność ćwiczenia i do-skonalenia praktycznych umiejętności studentów kierunków medycznych w zakresie higieny rąk oraz pogłębiania wiedzy w tym obszarze [21]. Wiedza studentów kierunku lekarskie-go i lekarsko-dentystycznelekarskie-go na temat mycia oraz dezynfek-cji rąk jest niewystarczająca, w związku z czym istnieje pil-na potrzeba prowadzenia regularnych szkoleń teoretycznych i praktycznych z tego zakresu, co pozwoli wpoić przyszłym le-karzom prawidłowe nawyki dotyczące higieny rąk. Koniecz-ne jest sprawowanie wzmożoKoniecz-nego nadzoru przez prowadzą-cych zajęcia nad przestrzeganiem higieny rąk wśród studen-tów, poprzez obserwację bezpośrednią w trakcie wszystkich procedur wykonywanych przy pacjencie [1, 19].
Problem przestrzegania higieny rąk dotyczy także per-sonelu pielęgniarskiego, który nie respektuje zasad higieny rąk w codziennej pracy z pacjentem (podobnie jak lekarze) w znacznym stopniu, ponadto poziom wiedzy pielęgniarek i pielęgniarzy dotyczący tego aspektu jest często przeciętny i zależny od wykształcenia oraz stażu pracy [2, 4].
Personel pielęgniarski ocenia swoją wiedzę na temat zaka-żeń szpitalnych i profilaktyki wiążącej się z higieną rąk bar-dzo dobrze, pomimo niskich wskaźników stosowania w prak-tyce [12]. Wyniki badań prowadzone w tym obszarze pozwo-liły ustalić uwarunkowania stosowania właściwej higieny rąk wśród różnych grup personelu ochrony zdrowia i potwier-dziły, że istnieje konieczność wprowadzenia obligatoryjnych szkoleń oraz metod egzekwowania właściwej higieny rąk w placówkach udzielających świadczeń medycznych [24].
DZIAŁANIA, KTÓRE MOGĄ POPRAWIĆ
SYTUACJĘ W ZAKRESIE HIGIENY RĄK
W dążeniach do poprawy sytuacji w zakresie higieny rąk istotne są kluczowe czynniki sukcesu, wśród których wy-mienia się: zapewnienie dostępności do dobrze tolerowa-nego preparatu do dezynfekcji rąk w punkcie opieki (przy
pacjencie), mocne wsparcie kierownictwa placówki i osób wykazujących inicjatywę, skuteczna koordynacja działań na poziomie placówki, ciągła edukacja, wieloaspektowe po-dejście strategii oraz stopniowy plan działania i wprowa-dzania zmian [4, 28].
W celu poprawy sytuacji istotne jest również stosowanie indywidualnych i przenośnych dozowników oraz wyznacze-nie w placówkach udzielających świadczeń osób odpowie-dzialnych za okresowe sprawdzanie, czy dozowniki nie są puste i czy działają prawidłowo [28, 37].
Dodatkowo sytuację dotyczącą przestrzegania higieny rąk może poprawić promowanie wielomodułowej strategii opartej na zmianie systemu, a ponadto ciągła edukacja, bez-pośrednia obserwacja i – jeżeli zaistnieje taka potrzeba – na-tychmiastowa, dyskretna reakcja wyszkolonego obserwato-ra w miejscu zdarzenia.
Promowanie higieny rąk wpływa na poprawę przestrze-gania procedur przez pracowników opieki zdrowotnej o około 35%. Badania dowodzą, że na wzrost przestrzegania procedur higienicznych mają wpływ: dodatkowe interwen-cje (stosowane w połączeniu z pięcioma elementami kam-panii WHO), wyznaczenie celów (indywidualnych lub dla grupy) dla poprawy przestrzegania higieny rąk, stosowanie nagród (zarówno finansowych, jak i niepieniężnych) oraz określenie odpowiedzialności indywidualnej i grupowej (na poziomie oddziału) [31].
W ramach działań nakierowanych na poprawę sytuacji w zakresie higieny rąk powinny także zostać wdrożone inne kompleksowe rozwiązania, wśród których należy perspekty-wicznie przewidzieć wyrabianie nawyków w populacji, roz-poczynając już od wieku dziecięcego. W ramach tych rozwią-zań zaleca się wprowadzać działania najwłaściwsze z punk-tu widzenia praktyki epidemiologicznej, bezpieczeństwa pa-cjenta, personelu oraz jakości. Polegają one na: zapewnieniu dostępu do bieżącej wody bez dotykania kranu dłonią (dzię-ki zamontowaniu baterii uruchamianych przez fotokomórkę), rozmieszczeniu dozowników ze środkami dezynfekcyjnymi w punktach opieki w zasięgu rąk personelu, dobieraniu do-zowników na podstawie oceny ich jakości, preferowaniu za-mkniętych systemów dozowania czy wybieraniu do mycia rąk preparatów o pH zbliżonym do naturalnego pH skóry.
Preferowane jest także przeprowadzenie oceny jakości środków do higieny rąk i wybranie produktów cechujących się krótkim czasem działania, z potwierdzoną skutecznością zgodnie z normami, zawierających optymalną ilość alkoho-lu, w postaci płynu, żelu lub pianki, oraz stosowanie środ-ków do pielęgnacji skóry.
Wśród rekomendowanych działań zalecane jest także: wdrożenie programu higieny rąk, uczestniczenie w inicjaty-wach propagujących, wykorzystywanie w edukacji atrakcyj-nych wizualizacji, pośrednie monitorowanie wykonywania dezynfekcji rąk za pomocą dozowników rejestrujących pro-cedury w punkcie opieki oraz przedstawianie kierownictwu
i personelowi medycznemu wyników oceny realizacji proce-dury higieny rąk w celu zwiększenia motywacji do działań doskonalących, a także włączenia kierownictwa i personelu w działania naprawcze [5].
PODSUMOWANIE
Nowoczesne podejście do zagadnienia zapobiegania za-każeniom szpitalnym poprzez higienę rąk opiera się na: dą-żeniu do redukcji zakażeń szpitalnych poprzez wybór strate-gii nakierowanej na kształcenie; umacnianie nawyku higie-ny rąk; promowanie higiehigie-ny rąk na wszystkich poziomach ochrony zdrowia, wśród wszystkich zawodów medycznych i w całej populacji oraz przekonywanie zarządzających pla-cówkami do wdrażania rozwiązań, które z punktu widzenia epidemiologa są ważne, choć nieco droższe.
Prezentowane argumenty powinny nawiązywać do ak-tów prawnych, wytycznych, zaleceń i rekomendacji, łącząc w spójną całość to wszystko, co przemawia za najlepszym rozwiązaniem w celu realizowania bezpiecznej opieki za-równo dla pacjenta, jak i dla personelu medycznego [29].
KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono.
PIŚMIENNICTWO
1. Allegranzi B, Pittet D. Role of hand hygiene in health-care-associated infection prevention. J Hosp Infect 2009;73(4):305–315.
2. Bilski B, Kosiński B. Analiza wybranych zachowań w zakresie higieny rąk w wy-branej populacji personelu pielęgniarskiego. Med Pr 2007;58(4):291–297. 3. Boyce JM, Pittet D; Healthcare Infection Control Practices Advisory
Commit-tee; HICPAC/AHEA/IDSA Hand Hygiene Task Force. Guideline for hand hygiene in health-care settings: Recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/APIC/IDSA hand hygie-ne task force. MMWR Recomm Rep 2002;51(RR-16):1–45.
4. Cichońska M, Ciemienga E, Maciąg D, Borek M. Poziom wiedzy perso-nelu pielęgniarskiego na temat procedury higieny rąk. Forum Zakażeń 2019;10(4):227–231.
5. Cichońska M. Profesjonalne rozwiązania w higienie rąk personelu medyczne-go zwiększające skuteczność walki z zakażeniami szpitalnymi. Zakażenia XXI wieku 2019;2(5):249–252.
6. Cichońska M. Walka z zakażeniami: potrzebna higiena rąk, a nie cud. Acta Scientifica Academiae Ostroviensis 2007;28:129–144.
7. Deduńska K, Dyk D. Zapobieganie zakażeniom krwi związanym z utrzyma-niem centralnych cewników naczyniowych – przegląd literatury. Anest Ra-tow 2015;9:420–426.
8. Denisiewicz B. Rola dezynfekcji i mycia rąk personelu medycznego – ręce jako rezerwuar drobnoustrojów – rola dozowników medycznych w zachowaniu higieny rąk. Zakażenia XXI wieku 2018;1(3):125–128.
9. Deptuła A, Trejnowska E, Ozorowski T, Pawlik K, Hryniewicz W. Badanie punk-towe zakażeń związanych z opieką zdrowotną i stosowania antybiotyków w szpitalach pracujących w systemie ostrego dyżuru (PPS HAI&AU) w Polsce. Raport z badania prowadzonego w latach 2014–2015. Narodowy Program Ochrony Antybiotyków (online) 2016; http://antybiotyki.edu.pl/wp-content/ uploads/dokumenty/raport_PPS_20160110.pdf
10. Dobrosielska-Matusik KM, Pilecki W. Problem szpitalnych zakażeń krwi u pa-cjentów hospitalizowanych na oddziałach intensywnej terapii. Piel Zdr Publ 2019;9(1):63–70.
11. Garus-Pakowska A, Szatko F. Bariery w respektowaniu procedur higienicz-nych w subiektywnej ocenie personelu medycznego. Probl Hig Epidemiol 2008;89(2):216–221.
nych z opieką zdrowotną. Probl Hig Epidemiol 2009;90(1):62–66.
13. Garus-Pakowska A. Wpływ obciążenia pracą na przestrzeganie procedur higie-nicznych przez personel medyczny. Med Pr 2011;62(4):369–376.
14. Gawron-Skarbek A, Nowacka E, Łaszek M, Szatko F. Negatywne wzorce zacho-wań studentów. Część III. Respektowanie norm higienicznych w kontakcie z materiałem zakaźnym. Probl Hig Epidemiol 2011;92(3):466–473.
15. Gwizdak T. Bezpieczeństwo pacjenta w szpitalu. Probl Pielęg 2008;16(1–2):181–185. 16. Informacja o wynikach kontroli. Zakażenia w podmiotach leczniczych. Departa-ment zdrowia. 19.04.2018 rok. KZD.430.001.2018. Nr ewid. 13/2018/P/17/060/KZD; www.nik.gov.pl
17. Institute for Healthcare Improvement. How-to guide: improving hand hygie-ne. A guide for improving practices among health care workers. IHI (online) 2007; http://www.ihi.org/resources/Pages/Tools/HowtoGuideImprovingHan-dHygiene.aspx
18. Januchta E. Rozwój pielęgniarstwa epidemiologicznego. Rys historyczny – część I. Pielęg XXI w 2011;1(34):39–44.
19. Kasperczyk K, Szczurek W, Szczurek D, Jośko-Ochojska J. Wiedza, praktyka i po-stawy studentów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego wobec hi-gieny rąk. Probl Hig Epidemiol 2016;97(3):229–235.
20. Kawalec A, Kawalec A, Pawlas K. Przestrzeganie procedur higienicznych przez studentów wydziału lekarskiego. Med Pr 2014;65(5):593–599.
21. Klimberg A. Wiedza studentów medycyny nt. higieny rąk w zakładach opieki zdrowotnej. Probl Hig Epidemiol 2007;88(1):60–63.
22. Kose S, Ersan G, Atalay S, Sonmez U. Evaluation of infections in geriatric pa-tients at intensive care unit. Int J Infect Dis 2014;21(Suppl. 2):S407. 23. Lutz TJ, Diener IV, Freiberg K et al. Efficacy of two antiseptic regimens on skin
colonization of insertion sites for two different catheter types: a randomized, clinical trial. Infection 2016;44(6):707–712.
24. Najwyższa Izba Kontroli. Zakażenia w szpitalach poważnym problemem. Naj-wyższa Izba Kontroli (online) 2018; https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/zaka-zenia-w-szpitalach-powaznym-problemem.html
25. Pessoa-Silva CL, Dharan S, Hugonnet S et al. Dynamics of bacterial hand contamination during routine neonatal care. Infect Control Hosp Epidemiol 2004;25(3):192–197.
sion during patient care and the role of improved practices. Lancet Infect Dis 2006;6:641–652.
27. Riggs MM, Sethi AK, Zabarsky TF et al. Asymptomatic carriers are a potential source for transmission of epidemic and nonepidemic Clostridium difficile stra-ins among long-term care facility residents. Clin Infect Dis 2007;45(8):992–998. 28. Sierocka A, Cianciara M. Monitorowanie zakażeń szpitalnych. Probl Hig
Epide-miol 2010;91(2):323–328.
29. Skibińska K. Zarządzanie jakością – higiena rąk – czy praktyka podąża za teo-rią. Zakażenia XXI wieku 2018;1(4):135–141.
30. Snow M, White GL, Alder SC, Stanford JB. Mentor’s hand hygiene practices in-fluence student’s hand hygiene rates. Am J Infect Control 2006;34(1):18–24. 31. Stowarzyszenie Epidemiologii Szpitalnej. Co nowego w higienie rąk? SES
(online); www.ses.edu.pl/files/download/co_nowego_w_higienie_rak_.pdf 32. Szumlak P. Higiena rąk w pracy pielęgniarki – dlaczego nie jest
przestrzega-na? Evereth News (online) 2018; https://everethnews.pl/newsy/higiena-rak-w-pracy-pielegniarki-dlaczego-nie-jest-przestrzegana/
33. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 roku o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pa-cjenta. Dz.U. z 2009 r. Nr 52, poz. 417.
34. Wojtyła A. Wyniki kontroli jednostek służby zdrowia w ocenie Głównego In-spektora Sanitarnego. Zakażenia 2007;2:88–90.
35. Zabłocki M. Higiena rąk. Informator profesjonalistów epidemiologii. Medi-News 2018;3:1–30.
36. Zalecenie Rady z dnia 9 czerwca 2009 r. w sprawie bezpieczeństwa pacjentów, w tym profilaktyki i kontroli zakażeń związanych z opieką zdrowotną (2009/C 151/01). Dz.U.UE C z dnia 3 lipca 2009 r.
37. Zestaw podstawowych wymogów pielęgnacji wkłucia centralnego i obwo-dowego. Bundle of care. Polskie Stowarzyszenie Pielęgniarek Epidemiologicz-nych. Zeszyt X, PSPE, Katowice, 2012.
38. Żurawski P, Stryła W, Szczepański P. Ignac Semmelweis (1818–1865) – pro
