"Szkoły polskie na Warmii 1929-1939. Przegląd wspomnień", oprac. Roman Marchwiński, Olsztyn 1970 : [recenzja]

Lietz, Zygmunt

"Szkoły polskie na Warmii 1929-1939.

Przegląd wspomnień", oprac. Roman

Marchwiński, Olsztyn 1970 :

[recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 147-148

R

E

C

E

N

Z

J

E

I

O

M

Ó

W

I

E

N

I

A

S z k o ły p o ls k ie n a W a r m ii 1929— 1939. P rz e g lą d w s p o m n ie ń . O p ra c o w a ł K o m a n

M a r c h w i ń s k i , O lsz ty n 1970, ss. 207, ilu s tr a c je . R o z p ra w y i M a te r ia ły O śro d ­ k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę trz y ń sk ie g o , n r 32.

H is to ria p o lsk ie g o s z k o ln ic tw a n a W a rm ii w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m w c iąż o c z e k u je n a sw o ją w y c z e rp u ją c ą m o n o g ra fię . I s tn ie ją c a b a z a ź ró d ło w a ta k n ie ­ m ie c k a , j a k i p o ls k a u z u p e łn ia n a n a w e t r e la c ja m i p ra s o w y m i i n ie lic z n y m i k r o n ik a ­ m i s z k o ln y m i, n ie d a je m o ż liw o ści u c h w y c e n ia p e łn e g o o b ra z u s z k o ln ic tw a . D la te g o h is to ry c y s t a r a j ą się w y k o rz y s ta ć d o d a tk o w e ź ró d ła , p rz e d e w sz y s tk im w sp o m n ie ­ n ia b ą d ź sp isa n e , b ą d ź n a g r a n e n a ta ś m ie m a g n e to fo n o w e j. O p ró c z te g o n ie m a łą r o l ę s p e łn ia ją z d ję c ia , z g ro m a d z o n e g łó w n ie w M u ze u m M a z u rs k im , O śro d k u B a ­ d a ń N a u k o w y c h , w rę k a c h p r y w a tn y c h J a n a B o e n ig k a , J a n a L u b o m irs k ie g o , K a z i­ m ie rz a P a c e r a i in n y c h . W y s tą p ie n ia n ie k tó ry c h d z ia ła c z y u t r w a liła n a ta ś m ie m a ­ g n e to fo n o w e j R o zg ło śn ia R a d io w a w O lszty n ie.

P r z e g lą d w s p o m n ie ń j e s t o w o cem p ra w ie m ie się c z n e g o o b o zu n a u k o w e g o s t u ­

d e n tó w K o ła N a u k o w e g o H is to rii p rz y U n iw e rs y te c ie M ik o ła ja K o p e rn ik a w T o r u ­ n iu , k tó r e p o d k ie ru n k ie m m g r. R o m a n a M a r c h w i ń s k i e g o i d r. J a n a P o - w i e r s k i e g o n a g ra ło 11 tys. m ta ś m y m a g n e to fo n o w e j w sp o m n ie ń u czn ió w , ich ro d z ic ó w , p rz e d s z k o la n e k i n a u c z y c ie li z 14 p ry w a tn y c h szkół p o ls k ic h n a W arm ii. C ało ść p ra c y s k ła d a się ze w s tę p u , r e la c ji u c zn ió w , d o d a tk u z a w ie ra ją c e g o w y k a z d zieci u c z ę sz c z a ją c y c h do szk ó ł p o ls k ic h w r o k u szk o ln y m 1938/39, s tre sz c z e ­ n ia n ie m ie ck ieg o , in d e k s u osób i m ie js c o w o ś c i o ra z m a p y . Z a le tą te j k s ią ż k i je s t u tr w a le n ie po ra z p ie rw s z y w d r u k u u s tn y c h r e la c ji d z ie ci u c zę szc z ając y c h do szkół p o ls k ic h w N ie m c ze c h i r e la c ji ich ro d zicó w , n a g r a n y c h d o ty c h c z a s n a ta śm ę . P o z a o d d a n ą c z y te ln ik o w i k s ią ż k ą , p o z o s ta je d la b a d a c z a ta ś m o te k a , k tó r a o d tw a rz a n ie ty lk o głos, a le i je g o in to n a c ję , b a rw ę , c zę sto k ro ć w ię ce j m ó w ią c ą o a tm o s fe rz e p a n u ją c e j w d a n y m o k re s ie od w ie lu o p ra c o w a ń n a u k o w y c h . K a ż d e b a d a n ie n a u k o ­ w e d a je w y s u b lim o w a n y , s u b ie k ty w n y o b ra z ep o k i, p rz e d s ta w io n y n a p o d s ta w ie ź ró d e ł p is a n y c h . Im e p o k a je s t b a rd z ie j o d le g ła , ty m t r u d n i e j a u to r o w i w c zu ć się w d a n y o k re s , k t ó r y m a on p rz e d s ta w ia ć . W sp o m n ie n ia u s tn e i p is a n e słu ż ą p o m o ­ cą do o d tw o rz e n ia te j a tm o s fe ry . N a g ra n ia n a ta ś m ę m a g n e to fo n o w ą p e w n y c h z d a ­ rz e ń sto so w a n e b y ły do te j p o ry w b a d a n ia c h e tn o g ra fic z n y c h . W y k o rz y s ta n ie n a ­ to m ia s t n a g r a ń ja k o ź ró d ła a rc h iw a ln e g o , s ta n o w i p ie rw s z y w y p a d e k w d z ie ja c h e d y to rs k ic h n a sz e g o re g io n u . N a le ż y zac h ę c ić in s ty tu c je i p rz e d s ię b io r s tw a do s z e r­ szego i śm ie lsz e g o w y k o r z y s ty w a n ia n a g r a ń w c elu r e j e s t r a c j i w s p o m n ie ń d z ia ła c z y p o lity c z n y c h i g o s p o d a rc z y c h o ra z k u ltu r a ln y c h w celu u z u p e łn ie n ia i ro z s z e rz e n ia ź ró d e ł p is a n y c h . W y su n ą łb y m p o s tu la t b a d a w c z y z w łasz cz a p o d a d re s e m O śro d k a B a d a ń N a u k o w y c h d a lsz e g o z b ie ra n ia w sp o m n ie ń ż y ją c y c h n a u c z y c ie li i p rz e d s z k o ­ la n e k w c elu w y d a n ia n a s tę p n e g o to m u .

W e w s tę p ie w y d a w c a o m a w ia k r y ty c z n ie l i t e r a t u r ę h is to ry c z n ą d o ty c z ą c ą teg o z a g a d n ie n ia . J e s t to n a jd o k ła d n ie js z e o m ó w ie n ie s ta n u b a d a ń n a d sz k o ln ic tw e m w a rm iń s k im o k re s u m ię d z y w o je n n e g o . R. M a rc h w iń s k i p o m in ą ł j e d n a k c e n n y w y ­ b ó r w sp o m n ie ń n a u c z y c ie li p o ls k ic h z z ie m i z ło to w sk ie j, p ra c u ją c y c h ró w n ie ż n a

1 4 8 r e c e n z j e i o m ó w i e n i a

W a rm ii, w y d a n y w P o z n a n iu . P rzeg lą d w s p o m n ie ń z a w ie ra z a le d w ie d w a w sp o m ­ n ie n ia n a u c z y c ie li p ra c u ją c y c h n a W a rm ii, d w a w sp o m n ie n ia n a u c z y c ie li p r a c u ją ­ c y ch n a P o g ra n ic z u i je d n o w sp o m n ie n ie p rz e d sz k o la n k i. R e la c je u s tn e s k ła d a n e b y ły p rz e z re s p o n d e n tó w w e d łu g s p e c ja ln ie o p ra c o w a n e g o k w e s tio n a riu s z a . M ało p re c y z y jn e o d p o w ie d z i n a s ta w ia n e w k w e s tio n a riu s z u p y ta n ia s k ło n iły w y d a w c ę do stre sz c z e n ia ich sen su . B ad a c z o k re ś lo n e j p ro b le m a ty k i, się g a ją c do te j p u b lik a ­ c ji, o c ze k u je m a te r ia łu źró d ło w eg o . T y m cz a se m aż 51 r e la c ji zo sta ło stre sz c zo n y c h , p o m im o s ta w ia n ia p y ta ń n a p ro w a d z a ją c y c h , ja k w w y w ia d a c h so cjo lo g iczn y ch . S z k o d a też, że z ta k ic h szkół ja k B rą s w a łd , U n ieszew o , G ie trz w a łd , P lu s k i i W ym ój p o d a n o z a le d w ie trz y w sp o m n ie n ia lu b s tre sz c z e n ia , choć szk o ły te p o s ia d a ły b o g a tą p rzeszło ść, o s ią g a ły le p sz e w y n ik i n a u c z a n ia od szkół n ie m ie c k ic h i le g ity m o w a ły się b o g a tą p ra c ą p o z asz k o ln ą . O m a w ia n e w y d a w n ic tw o o d d a je k lim a t szk o ln y , w i­ d z ia n y p rz e d e w sz y s tk im o c zy m a d z ie ck a , p o tw ie rd z a te ż m a te r ia ły ź ró d ło w e p o l­ s k ie i n ie m ie ck ie. U w ię k sz o ści re la c jo n u ją c y c h z a t a r ły się ju ż p e w n e d ro b n e f a k ­ ty , a p o z o sta ły w p a m ię c i je d y n ie t e w y d a rz e n ia , k tó re w ią z a ły się z u ro c z y sto ś c ia ­ m i ro d z in n y m i, szk o ln y m i czy p o z asz k o ln y m i. W re c e s ie p o p rz e d z a ją c y m w sp o m ­ n ie n ia w a rto b y ło z am ieśc ić a d n o ta c ję , w ja k ic h la ta c h d a n y u c ze ń u czę szc z ał do szkoły, co p o zw o liło b y b a d a c z o w i n a u s y tu o w a n ie n ie ty lk o w m ie js c u , a le i w c z a ­ sie d a n y c h w y d a rz e ń .

Z e w s p o m n ie ń ty c h w y n ik a n ie d w u z n a c z n ie , że o s to ją p o ls k ic h szk ó ł b y ły n ie ­ lic z n e ro d z in y ch ło p ó w i ro b o tn ik ó w w ie lo d z ie tn e , k tó r e w y tr w a le p o s y ła ły d zieci do szkół p o lsk ic h , a w y p a d k i o d e jśc ia b y ły ra c z e j s p o ra d y c z n e . U w y p u k lo n e z o sta ły ró ż n e fo r m y n a c isk u , s to so w a n e p rz e z a d m in is tra c ję i o r g a n iz a c je n ie m ie ck ie. D uży p lu s k s ią ż k i s ta n o w i b o g a ty z e s ta w d o k u m e n ta c ji fo to g ra f ic z n e j, ja k ró w n ie ż w y k a z d zieci c h o d zą c y c h do w sz y s tk ic h sz k ó ł w o s ta tn im ro k u p rz e d w o jn ą . Z y g m u n t L ie tz J a c e k W i l c z u r , N ie w o la i e k s te r m in a c ja je ń c ó w w o je n n y c h — W ło c h ó w w n ie m ie c k ic h o b o za ch je n ie c k ic h , w r z e s ie ń 1943 — m a j 1945, W y d a w n ic tw o M in is te r s tw a O b ro n y N a ro d o w e j, W a rsz a w a 1969, ss. 224.

W P o s ło w iu s w o je j p ie rw s z e j k sią ż k i, p o św ięc o n e j e k s te r m in a c ji p rz e z h itle ­ ro w c ó w ż o łn ie rz y e k s p e d y c y jn e j a rm ii w ło sk ie j n a fr o n c ie w sc h o d n im (A r m a ta

Ita lia n a in R u s s ia , z w a n e j w sk ró c ie A r m ir ą ) p o k a p itu la c j i W ło ch w d n iu 8 w rz e ś ­

n ia 1943 r. J a c e k W i l c z u r w y ra z ił n a d z ie ję , że k s ią ż k a t a s ta n ie się w stę p e m do o b ie k ty w n e g o i p e łn e g o w y ja ś n ie n ia lo só w ż o łn ie rz y w ło s k ic h sił z b ro jn y c h i n t e r ­ n o w a n y c h p rz e z h itle ro w c ó w w o b o zach je n ie c k ic h n a z ie m ia c h p o ls k ic h I. W sw e j n a jn o w sz e j p ra c y te n ż e a u to r d a ł p o sze rz o n y , p o g łę b io n y i w p e łn i u d o ­ k u m e n to w a n y o b ra z te j p ro b le m a ty k i. P r z y czym n ie o g ra n ic z y ł się je d y n ie do p rz e d s ta w ie n ia lo só w ż o łn ie rz y A r m ir y , a le — w m ia r ę z a c h o w a n y c h i d o s tę p n y c h d o k u m e n tó w — u k a z a ł ró w n ie ż lo sy ż o łn ie rz y in n y c h je d n o s te k w ło s k ic h sił z b ro j­ n y c h , w a lc z ą c y c h u b o k u h itle ro w c ó w , a po k a p itu la c j i in te rn o w a n y c h i o sa d z o ­ n y c h w o b o zach je n ie c k ic h , lu b też, g d y p rz e c iw s ta w ia li się z b ro jn ie ro z b ro je n iu ic h p rz e z N iem có w , p o m o rd o w a n y c h n a ró ż n y c h fr o n ta c h w J u g o sła w ii, A lb a n ii, p o ­ łu d n io w e j F r a n c ji i w T rie śc ie .

P o d s ta w ę ź ró d ło w ą te j p ra c y s ta n o w ią p rz e d e w sz y s tk im a k ta z a rc h iw u m G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w s k ic h w P o lsc e, A rc h iw u m M in is te r s tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h P R L , A rc h iw u m Z a rz ą d u G łó w n eg o P o lsk ie g o C zerw o n eg o