A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA O EC O N O M IC A 159, 2002
A n n a S z m e r e k ie ta *
Z N A C Z E N IE SY ST E M U R AC H U NK O W O ŚCI DLA STA BILNEG O R O Z W O JU PR Z E D SIĘ B IO R ST W A
1. W STĘP
W spółcześnie w arunkiem przetrw ania p rzedsiębio rstw a jest jego rozw ój, stąd też m ożliw ości ekspansji jed n o stek gospod arczych stan o w ią szczególnie w ażną kw estię b a d a n ą w wielu krajach. Isto tn o ść tego zagad n ien ia w zrasta w m iarę p o g arszan ia się zew nętrznych w aru n k ó w działania, p o w staw ania przedsiębiorstw p o n ad n a ro d o w y ch , czy też sfuzjow anych'.
W arunkiem stabilnego rozw oju każdego p o d m io tu 2 zo riento w an ego na zysk, w g o spodarce rynkow ej jest k ró tk o - i d łu g o o k reso w a rów no w ag a ekonom iczna p od m io tu i efektyw ność g o sp o d aro w an ia w długim okresie. O znacza to z jednej strony prawo podmiotu do o d n aw ia n ia zasob ów koniecz nych dla w ytw arzania społecznie akceptow anych p ro duk tó w i usług - z drugiej zaś obow iązek zdaw an ia rach u n k u z efektyw ności g o sp o d a ro w a n ia nie tylko w postaci kró tk o o k reso w eg o w yniku finansow ego, lecz tak że zdolności do repro dukcji, d o zachow ania płynności3. N a to m ia st system em , k tó ry może zapew nić p o m iar nom inalnego i realnego w yniku finansow ego jed n o stk i gospodarczej, ocenę realnej dochodow ości przy jednoczesnym zachow aniu zdolności d o odnow ienia m ajątk u jest system rachunkow ości. W pływ system u bilansow ego na efektyw ność zarząd zan ia u w aru n k o w an y jest z kolei z h ie ra r chizow aniem i sprzężeniem n a poziom ie do k try n aln y m podstaw ow ych funkcji rachunkow ości: stym ulacyjnej, inform acyjnej, k o n tro ln ej i analitycznej. D la stabilnego rozw oju p o d m io tu podstaw ow e znaczenie p o siad a więc praw o bilansow e, k tó re p o w in n o spełniać k ry te ria ra c jo n a ln o śc i, uw zględniać
* M agister, asystent w K atedrze Rachunkowości UL.
1 O. L a n g e , Ekonomia polityczna, t. 1, PW N, W arszawa 1959, s. 132.
2 Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej powinny sprzedawać swoje produkty przynajmniej według cen ustalonych na poziomie kosztów wytworzenia.
3 A. J a r u g o w a , Ekonomiczne konsekwencje stosowania niektórych zasad i m odeli rachun kowości, materiały n a konferencję naukow ą instytutów , katedr i zakładów rachunkow ości, Bukowina T atrzańska - K raków 1985.
sk utki sprzężenia tego system u z bezpośrednim p od atk iem doch odo w ym o raz uwzględniać d o ro b e k teorii w artości4. N aw et najlepszy system strategicz nego z a rz ą d z a n ia m oże być zaw o d n y m , gdy będzie k o n s tru o w a n y na po dło żu jedynie nierealnych inform acji (np. w okresie inflacji). R ealizacja tak określonych postulatów będzie sprzyjać prow adzeniu i bezpieczeństw u działalności gospodarczej i jednocześnie ch ronić interes pań stw a.
Problem y działalności i rozwoju przedsiębiorstwa są zróżnicow ane nie tylko w zależności od form y organizacyjno-praw nej jed n o stk i g o sp od arczej, ale rów nież system u ekonom icznego państw a, w k tó ry m p o d m io t funkcjonuje. Pow szechnie bow iem przyjm uje się, że w E u ro p ie Z achodniej identyfikuje się dw a zasadnicze m odele rachunkow ości, brytyjski i niem iecki (czasam i wym ie niany jest rów nież m odel skandynaw ski), dw a typy sprzężenia rachunkow ości z praw em po datkow ym (a u to n o m ia i zależność) i dw a podejścia d o p rzy go to wania spraw ozdań finansowych (co m a odzwierciedlenie również w I V dyrekty wie UE). Stąd też w ynika p o trze b a prow ad zenia b ad ań po zw alających na identyfikację znaczenia systemu rachunkow ości dla stabilnego rozw oju podm io tu w tych podstaw ow ych m odelach.
N iem cy klasycznie są nastaw ieni n a stabilny rozw ój p rzedsiębiorstw w długim okresie, na unikanie zbędnego ryzyka i niepew ności, a tym sam ym zabezpieczanie m arginesu bezpieczeństw a poprzez w prow ad zan ie m ożliw ie wielu rezerw i niższą wycenę aktyw ów , co zap ew n ia zachow anie k ap itału i spłatę pożyczek. T ak ie podejście przyjęte jest zaró w n o przez państw o, jak i przedsiębiorstwo, funkcjonujące według założeń teorii systemów.
Celem arty k u łu jest an aliza m ożliw ości o ddziaływ ania system u ra c h u n kow ości n a w ielo asp ek to w o (zgodnie ze w spółczesnym p a ra d y g m a te m 5) p ojm o w an y rozwój przedsiębiorstw a.
ł W spółczesna rachunkow ość wywodzi się z m arginalistycznej teorii w artości, k tó ra wyłoniła się z marksistowskiej koncepcji wartości. Z tego nurtu pow stały następnie dwie szkoły: austriacka (Bohm-Bawerka) i niemiecka (której tw órcam i byli: W alras i Pareto). T a ostatnia koncepcja znana jak o optim um Pareto odpow iada m onopolistycznym stosunkom produkcji i dlatego została przyjęta przez rachunkow ość w odniesieniu do koncernów . Słabość m arginalistycznej koncepcji wynika z faktu, iż grupy są trak to w an e ja k o całość, zatem ignorowane są rozliczenia, konflikty między podm iotam i pow iązanym i. Koncepcje wartości m ożna ująć w dwie grupy:
- odnoszące się d o jednostki indywidualnej lub własności pryw atnej (do tej grupy m ożna zaliczyć koncepcję kanonistyczną, merkantylistyczną, marginalistyczną),
- koncepcje o charakterze ogólnospołecznym , d o których m ożna zaliczyć koncepcję Sm itha, R icarda i M arksa.
K ryterium Pareto nie uwzględnia kwestii podziału dochodu.
5 Pierwotny paradygm at rozw oju, mechanistyczny, opierał się n a w ąsko pojm ow anym interesie przedsiębiorstwa. Współczesny paradygm at uwzględnia nie tylko techniczne i ekonomicz ne, ale również społeczne aspekty tego procesu. Uznaje (1) wagę czynników środowiskowych oraz bezpieczeństwa i higieny pracy, (2) docenia znaczenie wzajemnych pow iązań pomiędzy różnorodnym i podm iotam i społecznymi przybierającymi duże rozm iary, (3) kładzie nacisk na
2. M O D E L E I SY STEM Y RAC H U N K O W O ŚCI A T E O R ET Y C Z N O -IN ST Y TU C JO N A LN E PO DSTAW Y STA N O W IEN IA R EG U LA C JI BILAN SOW Y CH
D ziałalność g o spodarcza przedsiębiorstw podlega regulacjom rządow ym , w pływ om p ra w ekono m iczn y ch (np. n a giełdzie d ziała ją p ra w a ry n k u , p o p y tu i podaży, a p o d m io t tra k to w a n y jest ja k każdy to w ar), istnieją bariery handlow e, zachodzą skutki inflacji. N ie w szystkie cechy i atry b u ty sukcesu przedsiębiorstw a są niezależne od ckonom iczno-politycznego i społecz nego otoczenia p o d m io tu (por. tab. 1).
T a b e l a 1
Systemowo zależne i niezależne atrybuty sukcesu podm iotu Cechy systemowo niezależne Cechy systemowo zależne 1. Optym alne kom binow anie czynni
ków produkcji. 2. Z asada gospodarności. 3. Równow aga finansowa.
1. G ospodarka planow a:
- ogólnonarodow a własność środków produkcji, - przedsiębiorstwo stanowi narzędzie realizacji
celów państw a,
- podm iot zobow iązany jest do realizacji celów państwa.
2. G ospodarka rynkow a:
- pryw atna własność środków produkcji i swo boda decydow ania,
- autonom iczne przedsiębiorstw o, - zasada działalności dochodow ej.
Ź r ó d ł o : opracow anie własne.
wyzwolenie przedsiębiorczości, kreatywności, większe szanse własnej realizacji (K. F a b i a ń s k a , J. R o k i t a , Rozwój przedsiębiorstwa, procesy i strategie rozwoju, „Prace N aukow e AE w K atow icach” 1991, vol. 3, s. 31 i n.). Problemy ochrony środow iska m ają wymiar realny. Zakłady Philipsa na całym świecie dążą do uzyskania m iana „zielonej firm y” . C oraz więcej obecnych i potencjalnych klientów zainteresowanych jest właśnie problemem ochrony środowiska. Ostatnim certyfikatem Philipsa, pozytywnie zaopiniowanym przez Brytyjski Instytut Standaryzacji jest ISO 14001 (czyli system zarządzania środowiskiem, w drożony w Polsce).
Skażenie terenu odpadami toksycznymi powoduje duże koszty społeczne (a nawet katastrofy ekologiczne). Określenie prawnych wymagań w zakresie ochrony środowiska może bardzo istotnie wpływać na sytuację finansową przedsiębiorstwa (podmioty mogą płacić kary za zanieczyszczenie środowiska). Stąd fakt, że określone podmioty gospodarcze nie wykazują np. kosztów utylizacji odpadów (lub w księgach handlowych nie występują kary z tytułu zanieczyszczenia środowiska) niewątpliwie powinny przynajmiej wzbudzić zainteresowanie rewidentów. Z punktu widzenia makroekonomicznego, gdyby porównać straty państwa związane np. z koniecznością przesiedlenia ludności z terenów skażonych z wysokością zapłaconych przez przedsiębiorstwa k a r i odszkodowań, to uzasadnionym jest szerokie, makroekonomiczne podejście do zakresu rachunkowości.
Bieżąca d ziałalność przedsiębiorstw a i możliwości rozw oju są w istotnym stopniu uzależnione od zew nętrznych w arunków g osp o d aro w an ia kreow anych w pierwszym rzędzie przez państw o (poprzez realizowaną politykę gospodarczą, a w szczególności poprzez ustanaw ianie praw a gospodarczego i podstaw ow ych param etró w polityki m akroekonom icznej oraz od czynników w ew nętrznych.
T a b e l a 2
Podstawowe uw arunkow ania stabilnego rozwoju przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej
M akroekonom iczne Rynkowe W ewnątrz przedsiębiorstwa
Polityka podatkow a państwa.
Polityka w dziedzinie ra chunkow ości w kraju i poza granicami. G iełda kapitałowa. Polityka banków.
Ograniczony popyt (kra jowy i zagraniczny).
Poziom konkurencyjno ści wyrobów.
Przejęcia, fuzje, łączenie.
Reorientacja celów strategicznych (za stosowanie np. zbilansowanej karty dokonań).
W zrost znaczenia ekonom icznej sfery działania.
Inwestowanie w działalność badawczo- rozwojową.
Uelastycznienie stru k tu r organizacyj nych podm iotu.
Nowoczesne podejście do marketingu i klienta.
Stosowanie racjonalnej polityki p er sonalnej.
O pracow anie strategii personalnej uwzględniającej misję przedsiębiorstwa. K om petentna k ad ra zarządzająca.
Ź r ó d ł o : opracow anie własne.
P ostępujący rozwój gospodarczy pow oduje, że konieczność określenia kierunków w procesie stanow ienia i d oskonalen ia ju ż istniejących stan d ard ó w rachunkow ości w prow adzanych w życie gospod arcze jest procesem ciągłym . P odejm ow anie w spólnych przedsięwzięć gospodarczych, zapotrzebowanie na
kapitał (czynnik ten, zgodnie ze strategią U E, wywiera istotny wpływ na proces
nowelizacji u n o rm o w a ń bilansow ych w N iem czech, zw łaszcza d la spółek giełdowych), p o trzeb a pom iaru efektów działalności o raz gw arancji praw nych dla akcjonariuszy, oddzielenie własności od zarządzania oraz o ch ron a interesów inw estorów i k o n tra h e n tó w z bezpośredniego otoczenia p o d m io tu stanow ią bezpośrednią przyczynę dynam icznego rozw oju praw a w dziedzinie ra c h u n k o wości i regulacji odnoszących się d o spraw ozdaw czości finansow ej.
A. Jaru g o w a6 interpretuje podejścia do stano w ienia s ta n d a rd ó w (zasad) rachunko w ości w sposób następujący:
6 A. J a r u g o w a , Niektóre kierunki badań naukowych z dziedziny rachunkowości, [w:] Rachunkowość, „A cta Universitatis Lodziensis” 1989, Folia Oeconom ica 88, s. 3 i n.
1. Podejście „prawdziwego zysku” i „prawdziwego k osztu” (historycznego); rachunkow ość według tego podejścia eksponuje przede wszystkim w ew nętrzne procesy w podm iocie (ew idencja i klasyfikacja tran sakcji i zdarzeń, do m in u je płaszczyzna e x post);
2. Podejście nastaw io n e n a p rz y d atn o ść inform acji d o p o d ejm o w an ia decyzji przez je d n ą specyficzną grupę użytkow ników d an y ch rachu n k o w o ści Gest ściśle zw iązany z rachunkow o ścią zarządczą);
3. Podejście konsekwencji ekonom icznych, zm ierzających do zapewnienia środków spraw dzających zgodność regulacji prawnych i jej modeli z oczeki waniami; analiza konsekwencji ekonomicznych dotyczy systemu m ikro- i m akro ekonomicznego.
4. Podejście ra c h u n k u od pow ied zialn o ści, w edług k tó re g o p ra k ty k a rachunkow ości jest in terp re to w an a w w aru nkach ro zliczania z ekonom icznej odpow iedzialności.
Dla osiągnięcia celu opracow ania szczególne znaczenie posiada podejście konsekwencji ekonomicznych, bowiem obejmuje zagadnienia zw iązane z prob lem atyką tw orzenia praw a właściwego w określonych w arunkach panujących w danym państwie. J e s t zatem ważne również dla klasyfikacji modeli i systemów rachunkowości w świecic. Id eą tego podejścia jest założenie, że system y rachu nkow ości nie m o g ą być w yprow adzone z p o trzeb inform acyjnych w ybranej jednej grupy użytkow ników . Podstaw ę do wyboru między różnymi system am i oraz zasadam i rachunkow ości powinny stanow ić konsekw encje i preferencje społeczno-ekonomiczne.
R egulacji praw nej p o d leg a ra c h u n k o w o ść fin an so w a, k tó r a szero k o pojm o w an a obejm uje:
1. Księgowość, zorientow aną na rejestrację i o b ró b k ę d anych n a potrzeby spraw ozdaw czości finansow ej,
2. P olitykę rachunkowości, obejm ującą tworzenie konwencji i p rak ty k dotyczących zasad tworzenia sprawozdawczości finansowej, zagadnienia długo falowej polityki finansowej przedsiębiorstwa i zapewnienie źródeł zasobów finansowych koniecznych dla rozwoju przedsiębiorstwa są przedm iotem dużego zainteresow ania nauki w zakresie form alnej polityki rachunkowości,
3. A nalizę spraw o zd ań finansow ych7,
1 Konsekwentnie, w nawiązaniu do wymienionych modeli m ożna wyodrębnić trzy systemy metod oceny i wskaźników analizy podm iotów (M. W a l c z a k , Prospektywna analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PW E, W arszawa 1998, s. 98):
- system amerykański - akcentujący konkurencyjność i zadowolenie klientów przedsiębior stwa, mierzone zyskiem, rentownością kapitału własnego (ze względu na dominację wewnętrznych żródel finansowania), rentownością kursów akcji, rynkow ą w artością d odaną, ekonom iczną wartością dodaną;
- system japoński - stawiający na pierwszym miejscu poszukiwanie przedsięwzięć zapew niających długookresowy rozwój przedsiębiorstwa, a w związku z tym preferujący duży udział w rynku, znaczący udział w finansowaniu przedsięwzięć kapitału obcego, przy zapewnieniu odpowiedniej rentowności;
4. Sprawozdawczość zewnętrzną i teorię rachunkowości, czyli tworzenie instytucjonalnych form emisji informacji na potrzeby użytkowników zewnętrznych oraz hipotetycznych koncepcji w tym zakresie.
Celem regulacji praw nych rachunkow ości i jednocześnie uzasadnieniem p otrzeby stanow ienia praw a bilansow ego jest przede w szystkim zapew nienie praw idłow ej realizacji zadań, jak ie pow inn a o n a spełniać w sto su n k u do p o d m io tó w zew nętrznych, zatem w arto podkreślić, że w iaryg od no ść ra c h u n kow ości ja k o nauki stosow anej jest niekw estionow ana.
Logiczne podstaw y d la rozw oju praw idłow ej p rak ty k i rach un ko w ości pow inny być czerpane z teorii, k tó rą m o żn a zdefiniow ać ja k o logiczne w yciąganie w niosków w postaci ogólnych zasad, k tó re d o sta rc z a ją p o d staw ow ych w zorców inform acji, stan ow iąc p od staw ę oceny p ra k ty k i ra c h u n kow ości o raz nakierow ują rozw ój now ych zasto sow ań i p ro ced u r.
H endriksen" kom p letn ą stru k tu rę tej n auki ujął w n astęp ujący sposób: określenie postu lató w dotyczących rach unk ow ości i jej otoczenia, określenie podstaw ow ych celów rachunkow ości finansow ej,
ocenę potrzeb użytkow ników z uwzględnieniem m ożliw ości zrozum ienia inform acji prezentow anych w sp raw ozdan iach ,
selekcję celów i zakresu oddziaływ an ia oto czen ia, ocenę m ożliw ości p om iaru i opisu procesów przepływ u inform acji dotyczących przedsiębiorstw a i jego otoczenia,
ocenę w ym ogów dotyczących p o m iaru i opisu rzeczyw istości,
określenie procedur grom adzenia, przetw arzania, agregacji i w ykazyw ania inform acji.
T ak o k reślo n a s tru k tu ra rachunkow ości p o w in n a stanow ić w yznacznik w procesie stanow ienia p raw a bilansow ego, bow iem jest zg o d n a rów nież z m odelem racjonalnego tw orzenia praw a (por. tab. 3). T eoretyczne podstaw y stano w ienia praw a w prakty ce światowej stan o w ią R am y k o n ce p tu a ln e (w państw ach anglosaskich). N atom iast w Niemczech duże znaczenie przypisywane jest pagatorycznej koncepcji bilansu dynam icznego.
W latach 1961 i 1962 ukazały się prace M . M o o n itza, w k tó ry ch uczony określił, że reguły i procedury rachunkow ości, k tó re teo ria pow inna objaśniać, m uszą być o p arte n a zasadach (n atu ry ogólnej i ko ntynuacyjnej), a te z kolei na postulatach w yprow adzonych z logicznych studiów otoczenia. Zatem m im o upływu czasu teoria M oonitza znajduje potwierdzenie w najnowszych teoriach4.
- system europejski - zorientowany na potrzeby ekstremalne, czyli zarów no planow ania długookresow ego, jak i krótkookresow ego, określania celów ogólnych i szczegółowych, m onetarnych i pozam onetarnych; jest to system zbliżony do am erykańskiego, co wyraża się w preferencji m. in. dla wskaźników rentowności i kursu akcji jak o podstaw y do planow ania wewnętrznego źródła finansowania, którym jest zysk.
' E. S. H e n d r i k s e n , Accounting Theory, Homewood (111.) 1982, s. 106.
9 A. S z y c h t a , Konsekwencje ,.złotego wieku” hadań apriorycznych w rachunkowości, „Zeszyły Teoretyczne Rady N aukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce” , t. 28, W arszawa
T a b e l a 3 R acjonalność w procesie stanowienia praw a bilansowego
Proces stanowienia praw a
H ierarchia elementów ram koncepcyjnych rachunkowości i sprawozdawczości finansowej (według w arunkow o-norm atyw nej m etodologii
ram koncepcyjnych) Określenie celu działalności praw o
twórczej z takim stopniem szczegóło wości, który umożliwia wybór środ ków realizacji tego celu
Określenie celu podstawow ego w pow iązaniu z p o stulatami rachunkowości i właściwą koncepcją teorii rachunkow ości finansowej“, które w ynikają z o to czenia podm iotu
Cele uzupełniające 1. Ustalenie katalogu alternatyw
nych sposobów realizacji celu
Cechy jakościow e i wymagane informacje
2. Ustalenie potencjalnych środków prawnych realizacji celu
Określenie nadrzędnych zasad rachunkowości i spra wozdawczości:
- zasada wyceny (koszt historyczny lub bieżący), - zasada przychodu (składniki, pom iar, m om ent
uznawania),
- zasada przeciwstawienia (przychodów i rozcho dów),
- zasada obiektywizmu i dokładności pom iaru, - zasada ciągłości stosow ania procedur, - zasada pełnego ujawnienia danych,
- zasada ostrożnej wyceny (w wersji konserw aty wnej lub klasycznej),
- zasada m aterialności, - zasada unifikacji,
- zasada porów nywalności spraw ozdań finanso wych
3. W ybór określonego środka p ra wnego,
S tandardy rachunkow ości
4. Ustalenie formy podstawowej regu lacji prawnej
Interpretacja standardów
5. Ustanowienie obowiązujących szczegółowych przepisów praw a (i aktów wykonawczych)
Zastosowanie procedur rachunkow ości do szczegó łowych sytuacji przez zarząd i audytorów
Ź r ó d ł o : opracow anie własne.
“ Rozróżnia się trzy teoretyczne koncepcje systemów rachunkowości finansowej: własnościową, jednostki ekonomicznej i funduszu.
Teoria własności zorientow ana jest na bilans podm iotu. W edług tej teorii zachodzi rów nanie: aktyw a - zobow iązania = kapitał właścicieli. T eoria własnościowa koncentruje się na interesach właścicieli, a podm iot jest rozum iany jak o agent, reprezentant, przez którego działają przed siębiorcy lub akcjonariusze. Teoria jednostki ekonomicznej zo rientow ana jest n a wycenę i rachunek zysków i strat zachodzi równanie: aktyw a = zobow iązania + kapitał właścicieli. Zysk, chociaż powiększa udział akcjonariuszy, nie jest ich własnością, do m om entu zatwierdzenia
decyzji o jego podziale na W alnym Zgromadzeniu (oprocentow anie kapitału jest odrębnym problemem ). O dróżnia się więc jednostkę od inwestorów, podm iot posiada środki i jest zobowiązany wobec żądań właścicieli i kredytodawców. Teoria funduszowa W. J . V attera, teoria funduszowa, „podejście zdarzeń” O . H. Sortera i modele operacyjne Pechego stanowią teorię neutralnej rachunkowości i pozostają w ram ach podejścia użytkow nika informacji. W edług tych teorii ignorowane są różne grupy użytkowników. D la tego podejścia charakte rystycznym jest rozumienie rachunkowości jako procesu identyfikacji, pom iaru i kom unikow ania informacji ekonomicznych pozwalających na dokonyw anie oceny i podejm ow anie decyzji przez użytkowników informacji. T eoria funduszowa jest kombinacją dwóch poprzednio wymienionych teorii (A. R. B e l k a o u i , Accounting Theory, Academic Press, London 1992, s. 233 i n).
P o d o b n e stanow isko zajm uje H e n d rik sen 10, któ ry określił, że po stu laty ja k o podstaw ow e założenia, lub podstaw ow e propozycje do ty czą ek o n o m icz
nego, politycznego i socjologicznego o to cze n ia w ja k ic h m usi d ziała ć rach u n k o w o ść. Ponadto to otoczenie rachunkowości ma bezpośredni wpływ
na jej cele (a nie odwrotnie).
N ajw ażniejsze czynniki prow adzące d o zró żnicow an ia m odeli ra c h u n kow ości w świecie stanow ią: odm ienne ukształtow an ie system u finansow an ia przedsiębiorstw i systemu podatkow ego, ro la banków i instytucji państw ow ych o ra z od m ienne koncepcje rachunkow ości. T ak ie podejście znajd uje p o tw ier dzenie w wycenie (koszt historyczny a aktualizacja), w zasad ac h ustalan ia zysku (nacisk n a wynik krótkiego okresu w W ielkiej B rytanii lub stab ilność w długim okresie w N iem czech). W ybór koncepcji rach un ko w o ści finansow ej określa więc przyjętą koncepcję zachow ania k apitału i/lub substancji (a także sposób ustalenia w yniku, czy ja k o przyrost k ap itału w łasnego, czy też pokrycie kosztów ).
P rzypisanie fundam entalnego znaczenia społecznem u, politycznem u i e k o nom icznem u otoczeniu p o d m io tu pozw ala więc n a identyfikację m odeli rachunkow ości: m odelu państw anglosaskich, określonych przez A. Jaru g o w ą ja k o państw a rozwiniętego rynku kapitałow ego oraz m odelu ko ntynentalnego, nazw anego przez A. Jarugow ą jak o państw a kredytow o-podatkow e. Określenie to posiada głęboką wymowę. W N iem czech określenie „ k red y to w e” w skazuje na szczególną rolę b anków , k tó re nie tylko udzielają k red y tó w d łu g o te r m inow ych, ale jednocześnie k o n tro lu ją p o d m io t (a naw et w spółdecydują o podziale zysku). Poniew aż praw u p o d atk o w e m u d o k try n a ln ie przyzn ano nadrzędną funkcję w stosunku do praw a bilansowego, określenie „p o d atk o w e” zw iązane jest rów nież z uw zględnieniem d o b ra o g ó ln o n aro d o w eg o . T e o ria " ta znajduje odzw ierciedlenie nie tylko w niem ieckiej ustaw ie o spółkach akcyjnych, ale rów nież w ustaw ie z 1967 r. określającej ró w n o m iern y i tym
10 E. S. H e n d r i k s e n , op. с it., s. 7.
11 D. P f a f f, Schroer, The relationship between financial and tax accounting in Germany - the authoritativeness and reverse authoritativeness principle, „E uropean A ccounting Review” 1996, Vol. 5, Supplement.
sam ym stabilny rozw ój pań stw a. N iem iecka u staw a o sp ó łk ach akcyjnych określa, że zarząd nie m oże być jedynie rep rezen tan tem in teresów ak c jo n ariu szy , ale m usi o b o k kapitalistycznego interesu uw zględniać d o b ro
przedsiębiorstw a, np. w obec spekulacyjnych d ążeń ak cjo nariu szy, d o b ro wierzycieli, pracow ników i d o b ro og ó ln o n aro d o w e. Je d n a k ta k p raw nie u n o rm o w an y i narzucony sp osób p o stęp o w an ia i k onieczność k o m p ro m iso wego zarząd zan ia nie m oże spow odow ać rezygnacji p o d m io tu z d ąż en ia d o system atycznego o siągania m ożliwie w ysokiego zysku (bow iem p o d m io t nie m ógłby utw orzyć rezerw wynikających z praw a bilansow ego z zysku zaró w n o przed, jak i po opodatkow aniu). Zatem nie przyjęto w Niemczech rozwiązania, k tó re ch ro n iło b y interesy jednej (m ałej) g rup y ludzi, w łaścicieli. T a k ie podejście, pozw alające na k ształtow anie ogólnej rów now agi p ań stw a, jest zgodne z te o rią rachunkow ości społecznej i e k o n o m ią d o b ro b y tu . Celowi rów nom iernego rozw oju zarów no państw a, p o d p o rz ą d k o w a n o p raw o g os p o d arcze i regulacje p o d atk o w e (rów nież w odniesieniu d o o p o d a tk o w a n ia koncernów zgodnie z teo rią rozdziału i elem entam i teorii jed n o ści i w k o n sekwencji funkcjonow anie podw ójnych cen transferow ych).
A. Ja ru g o w a 12 ju ż w 1986 r. pisała, że w ielopłaszczyznow a rach u n k o w o ść spełnia wiele zad ań rów nolegle: służy k o n tro li (koszt historyczny), u łatw ia bieżące decyzje (koszt bieżący), ułatw ia decyzje doty czące przedsięw zięcia o dłuższym ho ry zo n cie czasow ym (w a rto ść e k o n o m icz n a). D la te g o też stanow iąc p raw o bilansow e i przyjm ując określon e zasady w artościow ania pow in no uwzględniać:
1) p o trzeb ę zm niejszenia inflacji w kraju,
2) harmonizację interesów rządu, przedsiębiorstwa, pracowników, kre dytodawców,
3) efektyw ną alokację zasobów ,
4) poziom w pływ ających d o budżetu p o d atk ó w ,
5) zasady rachunkow ości i spraw ozdaw czości finansow ej.
Są to głów nie czynniki m akroek o n o m iczn e, k tó re je d n a k nie p o zostają bez wpływu n a k ształtow anie w ew nętrznej polityki finansow ej jed n o stk i (zwłaszcza n a kreow anie w łasnych zasobów finansow ych p o d m io tu ). P o n a d to analiza p u n k tu n r 2 w skazuje n a związki z teo rią stakeholders, za ad a p to w a n ą w Niem czech.
P odstaw ow e funkcje, k tó re są przyjm ow ane w d o k try n ie p ra w a b ilan sowego stanowią: funkcja inform acyjna, kon tro ln a i dystrybucyjna, statystyczna lub spraw ozdaw cza, an alityczn a i stym ulacyjna. Jed n a k że funkcje te są odm iennie zhierarchizow ane w poszczególnych p ań stw ach , k ształtu jąc tym
12 A. J a r u g o w a , Koncepcje wartościowania a zdolność do zachowania m ajątku przedsię biorstwa: uwagi do teorii i praktyki. Rachunek gospodarczy a polityka finansowa przedsiębiorstwa, m ateriały pokonferencyjne. Spała 1984.
samym wpływ rachunkow ości na rozwój podm iotu. Stan hom eostazy podm iotu przede wszystkim w ym aga, by p odstaw ow e funkcje system u bilansow ego pozw oliły n a 13:
- ochronę nienaruszalności m ienia pow ierzonego przez właścicieli (rów nież kredytod aw ców ) o raz db ało ść o zachow anie substancji tego m a ją tk u w jego pieniężnym wyrazie (funkcja k o n tro ln a),
- pom oc w zarządzaniu przedsiębiorstwem poprzez ustalenie, inform ow anie oraz ocenę przebiegu działalności gospodarczej przedsiębiorstw a, jego wyników i sytuacji finansow ej, ja k też d ostarczen ia d any ch d o p rzeprow ad zenia różnego rodzaju rach u n k ó w ekonom icznych (szeroko p o jęta fu n kcja in fo r m acy jn a i sym ulacyjna).
W W ielkiej B rytanii dom inuje funkcja stym ulacyjna i in fo rm acy jn a oraz przyjęta jest koncepcja zachow ania substancji. W N iem czech n ad rzęd n e znaczenie p osiad ają: funkcja k o n tro ln a i dystrybucyjna (chociaż teoretycznie w skazuje się rów nież n a inform acyjną). R ealizację funkcji dystrybucyjnej w spom aga więc teo ria w artości o p ra co w an a przez V. P are to , k tó ra pozw ala na m inim alizację ryzyka, znajduje zastosow anie w odniesieniu d o pod ziału zysku i tw orzenia rezerw. N a to m iast m ożliw ości i m eto d y zach ow ania substancji w ynikają z teorii B ohm a-B aw erka.
R ów nież ekonom iści prow adzili b ad a n ia m eto d rachu nko w ości i podjęli p ró b y określenia idealnego d o ch o d u przedsiębiorstw a.
A. S m ith zdefiniow ał zysk ja k o zwiększenie bogactw a p o d m io tu . Jego koncepcję rozw inął M a rsh a ll14 i połączył koncepcję teo rety czn ą z p ra k ty c zn ą działalno ścią gospodarczą. O ddzielił k ap itał założycielski i k a p ita ł pracujący, w yróżnił fizyczny kap itał i zysk, oraz uw ydatnił wpływ pieniężnego w yrażenia k ap itału ja k o form ę b a d a n ia osiągniętej nadw yżki. D o k o ń c a X IX w. przyjm ow ano, że doch ó d to więcej, niż w y d atk o w an a g o tó w k a, a fizyczny dochód m o żn a w yrazić ja k o ak tu aln y poziom konsum pcji d ó b r i usług, k tó re w ytw arzano.
F ish e r15 zdefiniow ał przychód ekonom iczny ja k o serię zdarzeń k o re sp o n dujących z różnym i czynnikam i (stanam i):
1) zysk ja k o przyjem ność d u chow a (em ocjonalna), k tó ry m o żn a określić ja k o stopień zabezpieczenia p o trzeb, ale nie m oże być je d n a k b ezp ośredn io
zm ierzony,
11 K.. S a w i c k i , Problem uwzględniania procesów inflacyjnych iv rachunkowości przedsiębiorstw, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” 1990, nr 53.
14 A. M a r s h a l l , Principles o f Economic, M acm illan, London 1961.
15 I. F i s h e r , Income and capital, [in:] R. H. P a r k e r , G. C. H a r c o u r t , Readings in the Concept and Measurement o f Income, Cambridge University Press 1969, s. 40, podaję za: A. R. B e l k a o u i, Accounting Theory, Academic Press, London 1992; M . W. E. G l a u t e i r , B. U n d e r d o w n , Accounting Theory and Practice, Pitm an, London 1982, s. 280-288.
2) realny zysk, któ ry jest w yraźnie zbliżony do pierw szej koncepcji, ale m ożliw y jest jego bezpośredni po m iar poprzez ustalenie wielkości „ko szty życia” ,
3) dochód pieniężny rozum iany ja k o wszystkie kw oty pieniędzy otrzym ane i należne, przew idziane d o użycia (np. w działalności gospodarczej).
F ish er uw ażał, że d o ch ó d realny jest najbardziej użyteczny d la p o trzeb rachunkow ości.
L indahl w prow adził koncepcję d o ch o d u poprzez odesłanie d o koncepcji kontynuacyjnego oszacow ania m ajątk u w czasie. R óżnica m iędzy przychodem a konsum pcją odtw orzeniow ą stanow i zysk pod m iotu. T a koncepcja prow adzi d o generalnej koncepcji d o ch o d u ekonom icznego, o k reślaneg o ja k o zużycie plus oszczędności oczekiw ane z działalności podczas o k reślon ego o kresu , co m o żn a wyrazić za p o m o cą w zoru:
Y = C + ( K , -gdzie:
Y - d o ch ó d ekonom iczny, С - zużycie,
K t - k ap itał ekonom iczny n a koniec okresu, К i - i - k ap itał ekonom iczny n a początek okresu.
T eorię F ish era i L in d ah la rozw inął J. R. H icks. W edług teorii H ick s’a d o c h ó d stanow i m a k sy m a ln ą sum ę, k tó r a m oże być p rz e z n a c z o n a n a konsum pcję w danym okresie w w aru n k ach stałego zachow yw ania k ap itału podm io tu.
Przyjm uje się trzy definicje d o ch o d u (o bjaśniające rów nież ja k a jego część m oże być przeznaczona n a konsum pcję) sform u ło w ane w ro k u 1946 przez H ic k sa 16.
W edług pierwszej koncepcji zysk jest zdefiniow any ja k o m ak sy m aln a sum a, k tó rą m o żn a w ydać w dany m okresie, przew idu jąc jednocześnie zach o w an ie w arto ści przyszłych d o c h o d ó w (w y rażo n y ch w je d n o s tk a c h nom inalnych) w stanie nienaruszonym . W edług tej teorii z a k ła d a się stałą w arto ść pieniądza, a tym sam ym przyjm uje się, że w ystarczy p ozo staw ić nie sk o nsum o w any pierw otny k ap itał w ujęciu no m in aln ym , by nie obniżyć pozio m u d o ch o d ó w w przyszłości.
D ru g a ko ncepcja określa zysk, ja k o m ak sy m aln ą sum ę, k tó rą m o żn a w ydatkow ać w jednym okresie przy założeniu zach o w an ia tych sam ych m ożliw ości w ydatk o w an ia w następnym okresie. Z ało żen ia tej teo rii o d n o szą
16 J. R . H i c k s , Value and Capital, Oxford University Press, O xford 1946, s. 172, podaję za M . W. E. G l a u t e i r , B. U n d e r d o w n , op. cit.
się d o utrzy m an ia nie nom inalnej wielkości p o siadan ego k a p ita łu , lecz jego realnej siły nabyw czej. U w zględnia się więc wpływ tem p a inflacji n a tę siłę nabyw czą, ale isto tą tej teorii jest uw zględnianie zm ian jed yn ie w ogólnym poziom ie cen. W w aru n k ach stabilnego pieniądza tak ustalony zysk jest rów ny wielkości ustalanej w edług zasad pierwszej koncepcji. N a to m iast w w a ru n k ach inflacji na konsum pcję m o żn a przeznaczyć ty lk o część uzys k an e g o d o c h o d u nom in aln eg o . E k o n o m iczn y d o c h ó d n o m in aln y ulega teoretycznem u podziałow i n a dw ie części:
- pierw szą, przeznaczoną n a uzupełnienie posiad anego k a p ita łu tak , by jego w arto ść n o m in aln a (w yrażona w jed n o stk ac h pieniężnych o m niejszej sile nabyw czej) m iała ta k ą sam ą siłę nabyw czą, jak p o siad an y uprzedn io k ap itał (w yrażony w jed n o stk ach pieniężnych sprzed inflacji),
- d ru g a część, będąca właściwym „dochodem H icksa", nie uw zględniająca zm ian cen d ó b r w edług indyw idualnych potrzeb.
Z ysk według trzeciej teorii jest zdefiniow any ja k o m a k sy m aln a sum a pieniądza, k tó rą m o żn a w ydatkow ać w jednym okresie przy założeniu, że w n astępnym okresie m ożliwe będzie w ydatkow anie takiej sam ej kw oty w kategoriach realnych. W ielkość d ochodu ekonom icznego ustala się uwzględ niając ruchy cen poszczególnych tow arów i usług zużyw anych przez in dyw idualny p o d m io t, dlatego też jego w ielkość m oże się różnić od zysku ustalo nego w w aru n k ach zm ian ogólnego poziom u cen.
A d a p tu ją c teorię H icksa w rachunkow ości (zwłaszcza inflacyjnej) m o żn a określić, że:
1) zysk u stalo n y w edług fo rm u ły pierw szej p o zw ala n a za ch o w a n ie k ap itału nom inalnego (podejście w łasnościow e d o k ap itału ),
2) zysk określony w edług drugiej teorii pozw ala na zacho w an ie k a p itału realnego (siły nabyw czej k ap itału , podejście w łasnościow e do k a p itału),
3) trzecia teo ria odnosi się d o zachow ania k a p ita łu fizycznego (realnej substancji m ajątkow ej, co o d p o w iad a teorii jed n o stk i ekonom icznej).
O kreślanie d o ch o d u ekonom icznego według powyższych zasad o d p o w iad a trzem pod staw o w y m system om ra ch u n k o w o ści, k o n stru o w a n y m w edług k ryterium uw zględniania inflacji : cen nom inalnych, ogólnego po zio m u cen i kosztów bieżących.
K o n k lu d u jąc, praw o bilansow e w świecie nie jest spójne, o k reślo n e są różne system y. R óżnice w strategiach stosow anych w poszczególnych p a ń stw ach w celu osiągnięcia rozw oju gospodarczego o ra z szczególnie istotn e różnice w finansow aniu działalności gospodarczej d oprow adziły d o p ow stania odm iennych m odeli rachunkow ości. S tandard y rachunkow ości i spraw ozd ania finansow e są zróżnicow ane w zależności od ku ltu ro w y ch , społeczno-gos podarczy ch u w arunkow ań.
O kształcie system u rachunkow ości w danym k ra ju w znacznym sto p n iu decyd ują form y p raw no-organizacyjne jed n o stek gospodarczych.
3. SY STEM Y RACH U N K O W O ŚC I
N ajw cześniejsze p orów naw cze b a d a n ia system ów ra ch u n k o w o ści ju ż w 1911 r. prow adził H . R. H a tfie ld 17, któ ry wyniki sw oich b ad a ń pon o w n ie opub lik ow ał w 1966 r. P row adzone przez niego analizy dotyczyły W ielkiej Brytanii, S tanów Z jednoczonych, o raz F ran c ji i N iem iec. N a p o dstaw ie podo bieństw i różnic d o k o n a ł podstaw ow ego p o działu p aństw n a dwie grupy: W ielką B rytanię i S tany Z jednoczone o ra z p ań stw a E uro p y k o n tynentalnej: Niem cy i F ran cję (w yodrębnienie tych dw óch gru p nie oznaczało je d n a k zupełnego p o dobieństw a system ów rachu nk ow ości w ew nątrz każdej z nich).
U w zględniając różnice: organizacyjne, w ynikające z zasad fu n k cjo n o w an ia system ów rachunkow ości, a także zakresu w ykorzystyw ania d an y c h ra c h u n kow ości m o żn a system y rachunkow ości w świecie podzielić na cztery ty p y 18. 1. System m akroekonom iczny (rachunkow ość społeczna) kiedy to ra c h u n kow ość tra k to w a n a je st ja k o narzędzie p o m o cn e przy realizacji celów gospodarczych form ułow anych przez rząd. S p raw o zd an ia ra ch u n k o w e p o d m io tó w g o spodarujących są sp o rząd zane przede w szystkim d la o rg an ó w zarządzających. Inform acje zaw arte w tych sp ra w o zd an ia ch w m niejszym stopniu docierają d o akcjonariuszy tych jed n o stek i innych zainteresow anych. Sztywne przepisy praw ne zapew niają d o starczan ie w ym aganych inform acji od biorcom spraw o zd ań . W system ie m ak ro ek o n o m iczn y m p o dstaw ow ym zadaniem księgow ych jest zapew nienie zgodności d ziała n ia z praw em . D użo uwagi w tym systemie przywiązuje się d o kosztów prow adzenia rachunkow ości.
2. System m ik roekonom iczny funk cjonuje w o p arciu o zasadę, że d z ia łania korzystne d la poszczególnych jed n o stek gosp od arczych są rów nież korzystne dla g ospodarki ja k o całości. S praw o zd an ia sp o rz ąd za n e w o parciu o d an e rachunkow ości służą ocenie spraw ności d ziałan ia przedsiębiorstw , bez względu n a w ym agania o d biorców tych sp raw o zdań . P ra k ty k a r a chunkow ości jest w dużym sto p n iu o p a rta n a teorii ek o no m ii, a o b o w iązujące przepisy p ra w n e n o rm u jąc e ra ch u n k o w o ść z a ch ęc ają d o s to sow ania właściw ych m eto d przy b ad a n ia ch fu n k c jo n o w an ia g o sp o d ark i. Przepisy te nie o k re śla ją je d n a k p raw id eł i p ro c e d u r p rz e p ro w a d z a n ia tych bad ań . Z asadniczym zadaniem księgow ych i rew identów księgow ych
17 Advances in International Accounting, K. S. M o s t (Ed.) Jai Press, Inc., L ondon 1987. '* K. M . O l d h a m , Accounting system and practice in Europe, M S C , G ow er Press, Cam bridge 1975.
w tym system ie jest d o starczan ie takich inform acji o je d n o stk a c h g o sp o d a r czych, k tó re zapew niają tym jed n o stk o m dalszą egzystencję i rozw ój. D uży jest nacisk n a nad an ie rachunkow ości należnej jej rangi i roli w system ie gospodarczym .
3. System znorm alizow any zak ład a potrzeb ę ujednolicenia d an y ch p re zentow anych przez rachunkow ość. S praw ozd ania o p a rte n a d an y ch ra c h u n kow ości są sp o rząd zan e w edług znorm alizow anych w zorów , co um ożliw ia przetw arzanie zaw artych w nich inform acji. Jed no lito ść prezentacji d any ch rachun kow ości zapew niają odpow iednie przepisy p raw ne, k tó re o kreślają stan d ard o w e w zory ksiąg rach unkow ych o ra z p o d a ją szczegółow e zasady ich prow adzenia. W system ie tym , p o d o b n ie ja k w system ie m a k ro e k o n o m icznym , zadaniem księgow ych i rew identów księgow ych jest d ziałanie zgodne z praw em .
4. System pragm atyczny funkcjonuje w oparciu o dwie następujące zasady: 1) zadaniem rachunkow ości jest um ożliw ienie p ro w ad zen ia działań gos podarczych,
2) prow adzenie działalności gospodarczej nie stanow i teoretycznej, in tuicyjnej sztuki, k tó ra m ogłaby reagow ać na d o ra źn ie ustalan e ob ow iązujące w d an y m okresie.
Z zasad tych w ynika, że rachunkow ość m usi być zdolna do zm ieniających się ż ą d ań staw ianych w obec niej i dlateg o m usi być w zględnie w olna od ustaw ow ych ograniczeń i zarządzeń. S praw o zd an ia - o p a rte n a d any ch rachunkow ości - sp orządzane są przede wszystkim d la właścicieli przedsię biorstw , któ rzy uw ażani są za osoby najbardziej k o m p eten tn e do oceny treści spraw o zd ań oraz p rzyd atności zaw arty ch w nich inform acji.
Z ró ż n ic o w an ie system ów rach u n k o w o ści w świecie stan o w i z n a czn ą barierę utrud n iającą pow staw anie i rozwój przedsiębiorstw p o n ad narod ow ych .
4. Z N A C Z E N IE H O M EO STA ZY W SY STEM IE R A CH U N K O W O ŚCI DLA R O Z W O JU I ZARZĄD ZAN IA P O D M IO T E M
W ra m ach m ik roekonom icznego asp ek tu ro zw oju m o ż n a w yodrębnić cztery podejścia do efektywności funkcjonow ania i ekspansji przedsiębiorstw a:
1) zorientow ane na cele, k tó re k o n ce n tru ją uw agę n a re z u lta ta c h d ziałal ności przedsiębiorstw a ocenianych z p u n k tu w idzenia ich realizacji,
2) zorientow ane n a proces w ew nętrzny, gdzie w cen tru m zain tereso w an ia z n a jd u ją się: zadow olenie pracow nik ów i pro d u k ty w n o ść,
3) zoriento w ane n a zasoby, odnoszące się do oceny zdolności przedsię biorstw a do pozyskiw ania zasobów niezbędnych d o funkcjonow ania i rozw oju,
W ym ienione podejścia do b ad a n ia rozw oju p rzed sięb io rstw a są zbieżne z określeniem jed n o stk i gospodarczej sform ułow anym przez H e n d rik s e n a 19, k tó ry zdefiniow ał po d m io t jak o :
1) jed n o stk ę g o sp o d aru ją cą spraw ującą k o n tro lę n ad sw oim i zaso bam i, przyjm ującą odpow iedzialność za podejm ow anie i w yw iązyw anie się ze zob ow iązań oraz p row adzącą d ziałalność go spo darczą; to podejście jest zo rientow ane n a działalność g o sp o d arczą jed n o stk i,
2) o bszar interesu gospodarczego poszczególnych osób , g ru p ludzi lub instytucji; granice takiej jed n o stk i są w yznaczane przez określenie za in te re sowanych stron i ich interesów; to podejście jest zorientow ane n a użytkow nika inform acji zaw artej w sp raw o zdaniach finansow ych.
Trzy pierw sze podejścia do rozw oju (o d p o w iad ające pierw szej części definicji p o d m io tu ) są uw aru n k o w an e przede wszystkim racjo n aln y m z a rządzaniem i g o sp o d aro w an iem jed n o stk i. P odejście n r 3 k o n k re ty z u je rów nież, że p o d m io t p o siad a przynajm niej zdolność d o stałego o d tw a rz a n ia m ajątk u i nie zm niejszony udział sprzedaży w ry nku.
N atom iast najbardziej złożonym jest podejście n r 4 (odpow iadające drugiej części d efiniqi podm iotu sform ułow anej przez H end riksen a) spełniające je d n o cześnie wymogi w spółcześnie dom inującego p a ra d y g m a tu rozw oju. P o n a d to podejście to stanow i potwierdzenie sprzężenia czynników m ikroekonom icznych o ra z społeczno-politycznych o ch a rak terze m ak ro ek o n o m iczn y m .
Zatem na poziom ie m ikro m oże zachodzić sprzeczność interesów właścicieli p o d m io tu i za rząd u (sytuacja ta m a miejsce, gdy zachodzi rozdzielenie w łasności praw nej m a ją tk u i zarządzania). W łaściciele i inw estorzy oczekują m aksym alizacji w artości rynkow ej firm y i b a d a ją d o ch o d o w o ść p o d m io tu , a zarząd pow inien zm ierzać d o rozw oju p o d m io tu , w aru n k u jąceg o zaró w n o trw ałą działalność przedsiębiorstw a ja k i ocenę kw alifikacji kierow nictw a.
N a to m iast gdy najw ażniejszą grupę interesu stan o w ią k red y tod aw cy i pożyczkodaw cy, to b ad a ją oni zdolność p o d m io tu do spłaty udzielonych pożyczek. Z atem zarządzający przede wszystkim m o n ito ru ją zdolność płatniczą i płynność finansow ą p o d m io tu .
A by przedsiębiorstw o m ogło n orm alnie fun kcjon ow ać, zarząd po szu ku je przede w szystkim sta n u rów now agi w ew nętrznej. W zw iązku z tym p o d e j m ow ane są d ziała n ia zachow aw cze, zapobiegające u tracie typow ych w artości (przede w szystkim zdolności w ytw órczych) o ra z likw idujące ew entu aln y deficyt tych w artości. D o p iero następny m etapem są d ziała n ia transg resy jn e, tw órcze i innow acyjne.
J a k ju ż pow iedziano, we wszystkich m odelach rach u n k o w o ści rów n o w ag a p o d m io tu wiąże się ściśle z określeniem wielkości zysku, a zw łaszcza tej jego części, ja k a m oże być bez uszczerbku przezn aczo n a n a szero ko p ojętą
konsum pcję, indyw idualną i zbiorow ą a zatem koncepcje i pojm ow anie zysku m ają zasadnicze znaczenie d la określenia jego realnej w ysokości i podziału. Jeżeli możliwości zachow ania rów now agi ekonom icznej po dm iotu nic w ynikają w prost z praw a bilansow ego, tym sam ym w zrasta znaczenie rachu nk ow o ści zarządczej, stosującej inne niż koszt historyczny zasady wyceny. Przyjm ijm y założenie, że zysk nom inalny wynosi 10 000 zł, a zarząd z m ocy p ra w a jest zobow iązany d o oceny realności tej nadw yżki i zysk realny w ynosiłby „ 0 ” . W ów czas istnieje m ożliw ość jedynie odtw orzenia m a ją tk u i to w p rzy p ad k u stałych cen czynników produkcji (w arto zwrócić jedn ak uwagę n a fakt, że gdy rosną ceny d ó b r konsum pcyjnych, spadają płace realne i pojaw ia się podażow y problem n adpro d u k cji). Z atem m o żn a przyjąć, że w tych w a ru n k ach praw o bilansow e w prost i o stro wpływa na zachow anie rów now agi p o d m io tu i jego zdolność d o kontynuacji działania. Jeżeli jed n ak p o datek d och odo w y obciąża zysk nom inalny, tym samym opodatkow any jest już k apitał p odm iotu i w tych w a ru n k ach p o d m io t traci zdolność do o dtw orzen ia m a ją tk u , a tym sam ym rów now agę. F unkcję stab ilizato ra, w arunkująceg o w tych w a ru n k ach m o żli wość d ziałan ia należy przypisać zdolności kredytow ej (p rzede wszystkim płynności finansow ej), jed n ak stabilizatorem postrzeg any m przez inw estorów jest d o ch o d o w o ść p o d m io tu . W tej niem al krytycznej sytuacji p o d m io tu szczególne znaczenie p o siad ają rezerwy, zwłaszcza gdy ich u tw orzenie było uzasadnione u tra tą w artości m ajątk u podm iotu. S tanow ią d o b rą fo rm ą finan sow ania, p o n a d to nie są obciążone żadnym kosztem i łag o d zą potencjalny problem niedostatecznych środk ów n a w ypłatę dyw idend (jednakże ich w yko rzystanie jest w idoczne w rap o rcie cash fio w ).
Zysk jest elem entem system u ekonom iczno-finansow ego i jest w jego ram ach sprzężony rów nież z procesem ustalan ia po d staw y o p o d a tk o w a n ia . M ożliw e są n astępujące sprzężenia:
- cel je st sprzężony z z a sad ą regulacji, a więc je d n o s tk a p o w in n a w ybierać te w arianty działania, k tó re zapew niają m inim alizację n ak ład ó w bądź m aksym alizację dochodów ;
d o ch ó d staje się m otyw em d ziałan ia p racow ników ; od osiągnięcia tego celu zależy bow iem istnienie firm y w w aru n k ach g o sp o d ark i rynkow ej,
- doch ó d jest także reg ulatorem zw iększonego d o pływ u zasobów . W p rzy p ad k u au to n o m ii p ra w a bilansow ego i p raw a p o d a tk o w e g o zysk bilansow y jest u stalan y zgodnie z przepisam i p ra w a bilansow ego, zarów n o obligatoryjnym i jak i opcjonalnym i, ale sposób postępow ania zawsze powinien być zgodny z praw em . N a to m iast d o ch ó d jest u stalan y zgodnie z przepisam i p ra w a pod atk o w eg o , a obciążenie fiskalne w pływ a n a w ysokość zysku do p odziału.
System rachunkow ości w stabilnym rozw oju przedsiębiorstw a jest związany z kluczow ym i atry b u ta m i tego procesu (k tó re nie d o strzeg an e stan o w ią p ierw o tn ą przyczynę bankructw a):
- k o n tro lu je i odw zorow uje stan rów now agi,
- wpływa na kreow anie kapitałów własnych oraz m ożliwości pozyskiw ania k ap itałó w obcych z uwzględnieniem sk u tk ó w dźw igni finansow ej.
System rachunkow ości podlega w pływ om zew nętrznym i w ew nętrznym . Poniew aż praw o bilansow e nieostro oddziałuje n a cały system rachunkow ości, zatem skutki przen ik an ia d o system u bilansow ego p ra w a p o d atk o w e g o m ogą pogłębić zachw ianie zdolności d o k o n ty n u acji d ziała n ia nie tylko z p u n k tu w idzenia u traty zdolności w ytw órczych, ale p rzy d atn o ści m etod właściwych rach unkow ości zarządczej (por. rys. 1)
R achunko w o ść finansow a, tra k to w a n a ja k o system ew idencji, w spółuczes tniczy w rozwiązywaniu większości problem ów decyzyjnych, będących d o m en ą rachunko w ości zarządczej, dlatego też system rachu nk ow ości pow inien być pojm ow any w sposób holistyczny i hom eostatyczny. R achunkow ość zarządcza d o sta rc z a inform acji w ykraczających poza system ew idencyjny i stanow i bazę pod ejm ow ania decyzji i sterow ania działalnością g o sp o d arczą p o d m io tu d la o siągnięcia w ytyczonych celów . P o trzeb y ra ch u n k o w o ści zarządczej kształtują zatem zakres rachunkow ości finansow ej. M o żn a określić zam knięty k rą g rachunkow ości.
Zwłaszcza p o dporządkow any rachunkow ości finansow ej rachunek kosztów (zarządzający w ynikiem finansow ym , ale z uw zględnieniem polityki ra c h u n kow ości p o d m io tu i m iękko regulow any przez p raw o bilansow e) pow inien daw ać obiektyw ne i zgodne z praw em inform acje o k osztach i zyskach. R achunek kosztów praw o stanow i newraliczny obszar system u rachunkow ości. K o n tro la gospodarności, kalkulacja cen, podejm ow anie decyzji gospodarczych, ustalenie w yników i w ycena zapasów o raz analiza i obserw acja zm ian stru k tu raln y c h przedsiębiorstw a w trakcie jego rozw oju stan o w ią po dstaw ę rów now agi p o d m io tu , d eterm in u ją praw idłow ość an aliz i p ro jek tó w sp o rz ą dzanych w ram ach rachunkow ości zarządczej. G dy w latach siedem dziesiątych przedsiębiorstwa były często zaskakiw ane zjawiskami trudnym i d o przewidzenia i u zn an o , że sto sow ane m eto d y p lan o w an ia, p ro g n o z o w an ia o ra z oceny sytuacji są niewystarczające, wyłoniła się potrzeba tw orzenia i w ykorzystyw ania takich system ów inform acyjnych, k tó re um ożliw iałyby u n ik an ie zaskoczeń. K rytyczne uwagi form u ło w an o rów nież pod adresem ra c h u n k u kosztów , uw ażając, że nie odzw ierciedla on dostatecznie zjaw isk zach od zący ch w p o d m iocie, zw łaszcza gdy w stru k tu rze kosztów całkow itych m aleje udział kosztów zm iennych przy jednoczesnym wzroście kosztów stałych. Niew ątpliwie rachunek kosztów , a zwłaszcza kalkulacje kosztów jednostkow ych w ytw orzenia p ro d u k tu stanow ią ważny pu n k t w arunkujący stabilność finansow ą p o dm iotu . Praw idłow e rozliczenie kosztów pośrednich n a p ro d u k ty w a ru n k u je określenie popraw nej ceny w edług form uły „koszt p lu s” , a jed yn ie s tru k tu ra sprzedaży zg odna ze stru k tu rą kosztów pośrednich pozw oli n a osiąganie faktycznych zysków . Z dośw iadczeń w ysoko rozw iniętych k rajó w o g o sp o d arce rynkow ej
PRAWO BILANSOWE I
PRAWO PODATKOWE
SPRAWOZDAWCZOŚĆ
ZARZĄDZANIE FINANSAMI RACHUNEK KOSZTÓW
KSIĘGOWOŚĆ FINANSOWA RACHUNKOWOŚĆ ZARZĄDCZA
ANALIZA EKONOMICZNA OBSERWACJE - zagrożenie utraty płynności
finansowej (oddziaływanie na możllwość zaciągnięcia kredytów bankowych) - zagrożenie utraty zdolności
płatniczej (wpływ na zgłoszenie wniosków upadłościowych)
- przejmowanie rynków zbytu (kontrola progu płynności) - planowanie inwestycji - kontrola struktury kapitału
(wpływ na strukturalną płynność finansową, wykorzystanie dźwigni finansowej
- krytyczne rozmiary produkcji w relacji do stopy procentowej
Rys. 1. Wpływ praw a bilansowego i praw a podatkow ego na zarządzanie podm iotem Ź r ó d ł o : opracowanie własne.
w ynika, że nadm ierne p o d p o rz ąd k o w an ie ra c h u n k u kosztów zew nętrznie regulow anej rachunkow ości finansow ej i opieranie prem ii m o ty w acy jny ch na kró tk o o k reso w y ch , „p a p ie ro w y c h ” w ynikach finansow ych stan ow iło je d n ą z najw ażniejszych przyczyn spad k u konkurencyjności przem ysłu U S A w s to sun k u d o Jap o n ii.
K onkludując, rozwój przedsiębiorstwa jest dom eną zarów no rachunkow ości finansow ej ja k i zarządczej (której jak o ść jest zd eterm in o w an a inform acjam i generow anym i przez system rachunkow ości finansow ej), ale stabilny rozwój w ym aga holistycznego i kom pleksow ego podejścia d o system u bilansow ego (i jego funkcji). M o żn a naw et przyjąć, że ho m eo staza w rach un ko w o ści w aru n k u je stabilność ekonom iczn ą p od m io tu .
5. KON IU N K TU R A LN E STABILIZA TO RY R O Z W O JU P R ZE D SIĘ B IO R ST W A W SY STEM A C H RA C H U N K O W O ŠC I - PRÓ BA PO RÓ W N A N IA M O D E L I
U dział rachunk ow ości w utrzym yw aniu rów now agi eko nom icznej, a tym sam ym w realizacji polityki stabilnego rozw oju, uw idoczniony jest w czterech u k ład ac h 20:
1) sprzężenie m iędzy o p tym alizatorem a otoczeniem , zapew niające o b serwację i m odyfikację otoczenia (określane przy udziale rach u n k u ekonom icz nego, a więc n a p odło żu rachunkow ości),
2) sprzężenie między optym alizatorem a postulatorem , zapew niające współ zależność sposobów i celów (np. długookresow a rów now aga podm iotu wym aga opracow ania wielowariantowego planu finansow ego p odm iotu i podstaw ow ych kategorii niezbędnych d la jego realizacji zw łaszcza w odniesieniu takich kategorii jak : realny zysk, d ochody i p o d atk i, k ap itały w łasne i k redyty),
3) sprzężenie m iędzy realizatorem a p o stu lato rem , zapew niające w sp ół zależność śro d k ó w i celów (w ybór optym aln ego w a rian tu p lan u i jego realizacja w przyszłym okresie, co w ym aga w spółzależności środ kó w i celów),
4) sprzężenie m iędzy realizatorem a otoczeniem , zapew niające zasilanie z otoczenia i środki m odyfikacji otoczenia (przede w szystkim w odniesieniu d o środ ków k o n tro lo w an y ch w yłącznie przez system rach u n k o w o ści, np. kredyty, zobow iązania, należności).
K o n iu n k tu ra ln e stabilizatory rów now agi ekonom icznej, k o n tro lo w a n e przez system rachunkow ości m o żn a określić przyjm ując: kateg o rie w ym agane d o sk o n stru o w an ia biznes plan u , ekonom iczne u w a ru n k o w an ia rów now agi, operacyjne cele, wynikające z reguł zarządzania finansam i, wskaźniki wczesnego ostrzegan ia określone w system ie controllingu i/lu b zintegrow anej karcie d o k o n a ń .
U w zględniając pow yższe rozw ażania za podstaw ow e stab ilizato ry sytuacji finansow ej p o d m io tu , k o n tro lo w an e przez rach u n k o w o ść m o żn a przyjąć:
- zdolność d o osiągania zysku - stanow iącego p o d staw ę oceny d o chodow ości, rentow ności sprzedaży i k ap itału o ra z efektyw ności działan ia,
zdolność płatniczą i płynność finansow ą, długo- i k ró tk o o k re so w ą (uw zględniającą płynność k ap itału , k ształto w an ą przez płynność środ kó w pieniężnych i o b ró t kapitału); w ym ienione w skaźniki stan o w ią podstaw ę oceny stabilności finansow ej - szczególnie bad an e przez instytucje bankow e,
- m a ją te k w łasny, będący k ry teriu m bezpieczeństw a i niezależności pod m io tu ,
- p o siadan ie odpow iednich zdolności w ytw órczych,
szeroko p o jm o w an a zdolność d o pozyskiw ania zew nętrznych środ kó w finansow ych (em isja akcji, obligacji, pożyczek),
- badanie progu rentow ności i progu płynności z uwzględnieniem wpływów inflacji i o p o d atk o w a n ia ,
najważniejszą gwarancję stabilnego rozw oju stanow ią kapitały, zwłaszcza rezerw y (fo rm y fin an so w eg o z a sila n ia p rz e d się b io rstw a p rz e d s ta w io n o w tab. 4).
Pom iędzy tym i k ategoriam i m usi istnieć stan rów now agi, bow iem prze trw anie przez rozwój w długim okresie w ym aga osiągania zysków , p o siadan ia odpow iedniego potencjału oraz zachow ania w ypłacalności. Jedynie w k rótkim okresie rentow ności nie m usi tow arzyszyć posiad anie przez firm ę w ym agalnej kw oty śro d k ó w pieniężnych. W określonych w aru n k ach firm a deficytow a m oże być w ypłacalna naw et przez dłuższy okres.
W arunkiem stabilności ekonom icznej każdego p o d m io tu jest tak ie g os p o d aro w an ie jego m ajątkiem i funduszam i i osiągniętym zyskiem , k tóre zapew nia stałą działalność. F u n k cjo n o w an ie przed sięb iorstw a w g o sp od arce rynkow ej je st bow iem u zależn io n e o d w y g o sp o d a ro w a n ia o d p o w ied n iej w ielkości śro d k ó w - „w artości d o d a n e j” 21. Ocenie zysku i rentow ności p o d m io tu spółki notow anej n a giełdzie w pań stw ach rozw iniętego rynku k a p itało w e g o służy przede w szystkim k o n cep cja ek on o m iczn ej w arto ści dodan ej (stano w iąca m iarę w zrostu w artości przedsiębiorstw a). W y raża o n a
21 Ogólna form ula oceny wyników działalności podm iotu m a postać: 1. Zapewnić godziwe wynagrodzenie za pracę (płaca + świadczenia);
2. Uczestniczyć w zaspokojeniu potrzeb zbiorowości (podatki pobierane przez państwo); 3. U trzym ać aktualny potencjał m ajątku trwałego (am ortyzacja - czy wystarcza); 4. Zapewnić oprocentowanie kapitałów :
- pożyczonych (koszty finansowe),
- własnych (dywidendy lub wzrost wartości kapitału w granicach norm alnej stopy procentowej lokaty).
Jeżeli wartość dodana jest większa od czterech wymienionych obciążeń, przedsiębiorstwo jest rentow ne i osiąga zysk.
T a b e l a 4
Podstawowe źródła zasilania finansowego w przedsiębiorstwie
Zewnętrzne własne (możliwe obciążenie kosztem kapitału) Zewnętrzne obce pochodzące z rynku pieniężnego i kredytowego (obciążone kosztem kapitałów obcych) W ewnętrzne własne, nie obciążone kosztem kapitału
Kapitał podstawowy, obciążony kosztem kapitałów własnych (w spółkach akcyjnych od w a rtości nominalnej akcji)
K redyty krótkookresow e: - kredyty na rachunkach
bieżących, - kredyt sezonowy, - pod zastaw nieruchom o
ści
- dyskontowy, - pozostałe formy
T ransform acja m ajątku: - bieżące wpływy, - odpisy am ortyzacyjne, - sprzedaż zbędnego m ająt
ku,
- przyspieszenie obrotu k a pitału,
- inne formy Emisja akcji; w w arunkach
wzrostu wartości firmy możliwe jest podwyższenie ceny emisyj nej, zatem powstaje agio nie obciążone kosztem kapitałów własnych
D ługoterm inow e pożyczki i kredyty:
- pożyczki obligacyjne, - pozostałe pożyczki, - kredyty inwestycyjne i hi
poteczne
K ształtow anie kapitału: - wynikające z możliwości
zatrzym ania zysku, - kształtow anie rezerw
W płaty akcjonariuszy (i udzia łowców); w badaniu sytuacji finansow ej p o d m io tu należy uwzględnić skutki wniesienia należnych, odroczonych wpłat na poczet kapitałów podstaw o wych, nie stanow iących ich podwyższenia
K redytow anie handlowe: - kredyt handlowy, - kredyt odbiorcy
Dotacje Szczególne formy finanso
wania: - factoring,
- leasing (finansowanie p o zabilansowe)
Ź r ó d ł o : opracow anie własne.
sum ę, ja k ą z zainw estow anego k a p ita łu p rz ed sięb io rstw o w y p ra co w a ło w d anym okresie czasu ponad średni koszt k a p ita łu całk ow iteg o, co m o żn a w yrazić wzorem :
E V A = (ren to w n o ść zainw estow anego k a p ita łu - śred n i w ażo n y k o szt k a p ita łu ) • zainw estow any kapitał.
W ielkości k o n tro lo w an e przez rach u n k o w o ść stanow ią: w olne przepływ y pieniężne, dyw idendy, k ap itał obcy, okres p rognozy, w zrost sprzedaży, rentow ność sprzedaży, m ajątek trw ały, k ap itał pracujący. R a p o rt cash flo w e x ante, p o siad a decydujące znaczenie, bowiem pozw ala ocenić, czy p o d m io t jest generatorem gotów ki, o ra z jest w ażnym źródłem oceny dynam icznej płynności finansow ej podm iotu. N ato m iast d o najw ażniejszych k o m p o n en tó w zew nętrznych m ożna zaliczyć: kurs akcji, stopę dyskontow ą, stopę p o datko w ą, koszt k ap itału .
N a zakończenie w arto d o k o n ać porów nania możliwości stabilnego rozwoju przedsiębiorstw a w N iem czech, W ielkiej B rytanii i w Polsce (por. tab. 5).
W a rto zw rócić więc uw agę na ro z w iązan ia niem ieckie i b ryty jsk ie. W p aństw ach tych ro z p atru je się dwie różne koncepcje rach u n k o w o ści, k tó re leżą u podstaw stanow ienia p raw a rachunkow ości stan d ard ó w w danym k ra ju . C h o d zi m ianow icie o zasadę ostro żn ej w yceny z jed n ej stro n y i koncepcję w spółm ierności kosztów i przychodów z drugiej. W edług zasady ostrożn ości w spraw ozdaw czości przychody ujm ow ane są w edług zasady realizacji o ra z uw zględnia się koszty poniesione. N a to m ia st zgo dn ie z k o n cepcją w spółm ierności (A nglia) w odniesieniu d o przych od ów do m inu je z a sad a treści p o n ad form ę, podczas gdy koszty są kapitalizow ane.
W N iem czech zarów no d la celów bilansow ych jak i p o d atk o w y c h o stro egzekw ow ana jest koncepcja zachow ania k ap itału i su bstan cji, a za koszty uzyskan ia przychodów , zm niejszające p odstaw ę o p o d a tk o w a n ia , uznaje się w szystkie w ym agane przez praw o bilansow e rezerwy, za w yjątkiem rezerw n a koszty przyszłych okresów , k tó re zo stan ą poniesione po upływ ie trzech miesięcy następnego ro k u podatkow eg o.
Brytyjskie sta n d a rd y w pełni n ato m iast zaad ap to w ały p ra w a ry n k u , dla celów bilansow ych dozw olona jest m eto d a wyceny według kosztów bieżących. Praw o podatkow e określa obow iązek wyceny zapasów według niższej wartości historycznej lub rynkowej. W odniesieniu do wyceny m ajątk u trwałego również dozw o lo n a jest m eto d a altern aty w n a (tj. według kosztów bieżących).
Polskie praw o p odatkow e rów nież pow inno sprzyjać kon ty nu acji d ziałania p o d m io tu , w pływ ając tym sam ym n a rozw ój g o sp o d arczy i być m o że byłoby korzystne (podobnie jak w W ielkiej B rytanii) negocjow ać regulacje bilansow e i po datkow e.
K o n k lu d u jąc, p ra k ty k a rachunkow ości (a tym sam ym p ra k ty k a gos podarcza) jest je d n a k p o ch o d n ą system u ek on om iczno -finan sow ego , form za rzą d zan ia i reguł stero w an ia g o sp o d a rk ą n aro d o w ą, o b ejm u jącą m a k ro ekono m iczną politykę rachunkow ości i politykę p o d a tk o w ą . D lateg o też isto tn e znaczenie p o siad a nie tylko p raw o bilansow e, ale rów nież przen ik an ie d o system u bilansow ego p o d m io tu p ra w a p o d a tk o w e g o , w yw ierającego wpływ n a praw idłow ą wycenę wyników finansow ych p od m io tu. N ajw ażniejszą podstaw ę do opracow ania praw a pow inna stanowić więc teoria rachunkow ości,
Podstawowe uwarunkowania stabilnego rozwoju przedsiębiorstw w Niemczech i w Wielkiej Brytami i w Polsce wynikające z prawa bilansowego i unormowań podatkowych
W ybrane czynniki Niemcy W ielka B rytania Polska
1 2 3 4
Praw ne m ożliw ości zacho w ania stabilności ekonom i cznej i zdolności d o od n o w ienia zasobów koniecz nych d o p ro w ad zen ia d zia łalności gospodarczej oraz zachow ania kapitału
- systemowe podejście d o rachunkow ości - teo ria jednostki ekonomicznej w rachunkow ości, - przyjęcie koncepcji zachow ania substancji i k a pitału nom inalnego (tw orzenie rezerw uzasad nionych u tra tą w artości m ajątku zgodnie z Kode ksem handlowym),
- intensywne sprzężenie praw a bilansow ego z praw em podatkow ym (jednakże istnieje m oż liwość stosow ania M S R , standardów am erykańs kich lub regulacji krajow ych spółek publicznych)
R ów now aga podm iotu w ynika zatem z mocy' praw a bilansowego i p raw a podatkow ego oraz zasady zgodności i wzajem nej m iarodajności bi lansu handlow ego oraz bilansu podatkow ego
- systemowe podejście d o rach u n kowości - teoria własnościowa, - możliwość wyceny bilansowej według kosztów bieżących uznana dla celów bilansowych i p o d a tk o wych (dlatego też bilansowe rezer wy rew aloryzacyjne nie są uznaw a ne przez p raw o podatkow e), - tworzenie rezerw n a zabezpiecze nie ciągłości w ypłat dyw idend, k tó rych rozw iązanie jest ujaw nione w spraw ozdaniu ze zm ian w k ap i tale własnym
R ów now aga podm iotu w ynika za tem z mocy p raw a bilansowego i p raw a podatkow ego
- systemowe p o d ejśd e do rachunkow ości - dom inacja teorii własnościowej, - koncepcja zachow ania kapitału nom inalnego, - zysk realny może być stratą, k tó rą pogłębia p o d a tek dochodow y od a u to n o micznie ustalonego wyniku podatkow ego (obciążeniu ulega z a to ń k ap itał p o d m iotu)
R ów now aga podm iotu nie wynika w sposób obligato ryjny a n i z praw'a bilanso wego, ani z p raw a p o d a t kowego
Finansow e u w arunkow ania rozw oju
Istnieją szerokie możliwości tw orzenia rezerw uznaw anych przez praw o bilansow e i praw o podatkow e. Jednak zgodnie z zasadą odw rotnej m iarodajności bilansów : handlow ego i p o d a t kow ego, rezerwy w ynikające z p raw a p o d atk o wego m ogą być utw orzone, p o d w arunkiem ich utw orzenia (na podstaw ie Kodeksu handlowego)
Tworzenie rozw ojow ych funduszy strategicznych (rezerw). P o n ad to , zgodnie z m odelem ekonom icz nym , zwyczajowo jest przyjęte, iż między' akcjonariuszy i udziałow ców dokonuje się podziału jedynie połow y zysku p o opodatkow aniu.
Rezerwy’ wprawdzie są tw o rzone, ale nie zawsze m ogą być jed n ak traktow ane zgo dnie z przeznaczeniem.
