A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA A R C H A EO LO G IC A 4, 1983
Leszek Kajzer
Z BADAN NAD STARSZYM ZAŁOŻENIEM OBRONNYM W OSTROMECKU, WOJ. BYDGOSKIE
I
Zespól pałacowo-parkowy w Ostromecku, woj. bydgoskie, budził zainteresowanie już w 2 połowie XIX w. W ielkopańska rezydencja Schoenborn-Alven sieben doczekała się pełnej podziwu wzmianki w Słowniku geograficznym: przy dworze ciągnie się piękny park, ozdobiony grotami i kaskadami. Torunianie robią tu latem wyciecz-ki..."1. Krótkie wzmianki o zespole spotykamy licznie w starszej lite-raturze2. Z nowszych wymienić trzeba przede wszystkim informacje M. Rejmanowskiego3, obszerne, wnikliwe omówienie T. Mroczko4, za-w arte za-w zeszycie poza-wiatu chełmińskiego Katalogu zabytkóza-w sztuki oraz nieopublikowane opracowanie B. Sadurskiej5. Problem obecności w Ositromedku założenia obronnego był w literaturze tylko sygnali-zowany. Miał tu istnieć zamek krzyżacki, należący do komtuirstwa bierzgłowskiego, który utopiono w bryle pałacu, wzniesionego — wg M. Orłowicza — w XVII w.0 Obecność w murach pałacu starszej
bu-1 S ł o w n i k g e o g r a f i c z n y K r ó l e s t w a P o ls k ie g o 1 i n n y c h k r a j ó w s ł o w i a ń s k ic h , W a r -s z a w a 1886, t. 7, -s. 693. * M . O r ł o w i c z , D w o r y p o l s k i e w w o j e w ó d z t w i e p o m o r s k i m , „ Z i e m i a " 1924, t. 9, s. 9— 13; t e n ż e , I l u s t r o w a n y p r z e w o d n i k p o w o j e w ó d z t w i e p o m o r s k i m , L w ó w — — W a r s z a w a 1924, s. 1 6 1 — 162; D i e c e z j a c h e łm i ń s k a . Z a r y s h l s t o r y c z n o - s t a t y s t y c z n y , P e lp lin 1928, s. 27, 73— 7 7 , 243, t a m ż e w z m i a n k a o X l I I - w i e c z n y m c a s t r u m w O s t r o - m e c k u . 1 M . R e j m a n o w s k i , S z tu k a i a r c h i t e k t u r a C h e ł m n a I p o w i a t u , [w :] D z ie je C h e łm n a I j e g o r e g io n u . Z a r y s m o n o g r a l i c z n y , r e d . M . B i s k u p , T o r u ń 1968, s. 478. 4 T. M r o c z k o , D a w n y p o w i a t c h e łm i ń s k i , [ w :] K a t a lo g z a b y t k ó w s z t u k i w P o l-sc e, t. 1 1 , D a w n e w o j e w ó d z t w o b y d g o s k i e , r e d . T . C h r z a n o w s k i , M. K o r n e c k i , W a r s z a w a 19 7 6 , z. 4, s. 109— 1 1 3 ( d a le j K Z S ) . 8 B. S a d u r s k a , O s tr o m e c k o , w o j . b y d g o s k i e . Z e s p ó l p a ł a c o w y . D o k u m e n t a c ja h l s t o r y c z n o - a r c h i t e k t o n i c z n a , T o r u ń 1976, (m p iś w W K Z w B y d g o s z c z y ) , 1 O r ł o w i c z , I l u s t r o w a n y p r z e w o d n ik . . . , s. 16 1.
dowli, prawdopodobni© dwoiru murowanego, dostrzegała także T. Mro- czko7, a problem omówiła szerzej B. Saduraka8.
II
Ostromecko pojawia się w źródłach pisanych w 1222 r. w tzw. do-kumencie łowickim, przywileju księcia Konrada Mazowieckiego dla
Fot. 1. O stro m eck o , ,,p a ła c stary", e le w a c ja fr o n to w a . Fot. M. S o w iń sk a , PP PKZ Toruń, nr 6488/21/1976
7 M r o c z k o , op. cit., s. 112.
8 S a d u r s k a , op. cit., s. 1— 3, o b sze r n ie o m a w ia sta rszą litera tu rę. Z p o z y c ji n ie m ie c k ic h w y m ie n ić trzeb a p rzed e w sz y stk im : F. S c h u l t z , G e s c h i c h t e d er S ta d t urjd d e s k r e i s e s K u lm , D a n zig 1876, cz. 1, k tó r y pow ołuje się r.a tzw . p r z y w ile j ło -w ic k i i b e z z a s a d n ie u ż y -w a -w sto su n k u d o O stro m eck a n a z -w y c a s t r u m ; J. H e i s e, Bau u n d K u n s t d e n k m ä l e r d e s K u l m e r ia n d e s u n d d e r L o eb e n , D a n zig 1887— 1895, s. 07— 88, w sp o m in a „ stary p ałac" w O stro p iec k u o k r e śla ją c c za s j e g o b u d o w y na p rzełom X V II/X V III w.; por. tak że, G. T i l l m a n n , L e x ic o n d e r d e u t s c h e n B u r gen u n d S c h lö s s e r , S tu ttgart 1959, f.. 2, s. 780.
biskupa Christiana, w którym wymienione jest aż 59 nazw wsi cheł-mińskich (w tym 21 grodów)®. Z grodów wzmiankowanych w przywile-ju łowickim wymienić tu należy Pień, położony około 4 km na północ od Ostromecka. Inne grodzisko notowane w opracowaniach archeolo-gicznych jako Ostromecko, albo Strziyżajwa10, znajduje się ponad 1 km na południe od zespołu pałacowo-pairkowego, usytuowanego na wyso-kiej terasie Wisły. Najważniejsze daty z historii miejscowości zbiera-ją autorzy Słownika ziemi chełmińskiej11. Z początku XV w. znamy kolejnych właścicieli Ostromecka: Hanusa (wzmiankowany w latach 1403 i 1409) oraz Mikołaja i Tomasza. Ci ostatni ponieśli w 1414 r. znaczne straty, spowodowane spaleniem dóbr i dobytku, szacowane na 300 i 600 grzywien. Wiążą się one niewątpliwie z wojną polako-litew- sko-krzyżadlcą z tegoż roku, która spowodowała nie tylko zniszczenie ziemi chełmińskiej, lecz i znacznych terenów Państwa Pruskiego aż po Elbląg i zakończyła się rozejmem 8 października 1414 r. Możliwe, że kolejna wojna pustosząca ziemię chełmińską (zakończona pokojem w Me- mlu 27.9.1422 r.) także spowodowała zniszczenie Ostromecka. W łaści-ciele wsi, prawdopodobnie po przyłączeniu ziemi chełmińskiej do Polski, zaczęli używać nazwiska Os trom ę с су - O strome c qy. W ich ręku wieś pozostawała do 1 połowy XVII w. Ostromeofy henbu Pomian nie ode-grali w dziejach ziemi chełmińskiej roli równej Plemięckim, Działyń- skim czy Wolskim, choć B. Paprocki określał ich jako ród znaczny i starodawny12. M ajątek ich w 2 połowie XVI w. wynosił 22 łany13. . Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli tej familii był chyba Jan
8 P r e u s s ic h e s U r k u n d e n b u c h , ed. R. P h i l i p p i , C. P. W o e 1 к у, A. S e r a p h i m , K ö n ig sb erg 1882, t. 1, cz. 1, nr 41. N a z n a c z e n ie te g o d ok u m en tu zw ra ca u w a g ę m. in. G. L a b u d a , Z ie m ia c h e łm i ń s k a w p r z e s z ł o ś c i . W y b ó r t e k s t ó w ź r ó d ł o w y c h , Toruń 1961, s. 8, przyp. 1; por. ta k że d y s k u s ję J. B i e n i a k , S tu d ia n a d d z i e j a m i z ie m i c h e ł m i ń s k i e j w o k r e s i e p i a s t o w s k i m , „R oczn ik G rudziądzki" 1970, t. 5, 6, s. 5— 69.
10 J. G r z e ś k o w i a k , N a j d a w n i e j s z e d z i e j e C h e łm n a i o k o l i c y , [w:] D z ie j e Che łm na..., s. 62, rys. 3.
11 S ł o w n i k h i s t o r y c z n o g e o g r a l i c z n y z i e m i c h e ł m i ń s k i e j w śr e d n io w ie c z u , орг. K. P o -r ę b s k a , M. G -r z e g o -r z , -red. M. B i s k u p , W -r o cła w — W a -r sz a w a — K -ra k ó w — G dań sk 1971, s. 92.
B. P a p r o c k i , H e r b y r y c e r s t w a p o l s k i e g o , w y d . K. J. T u r o w s k i , K rak ów 1858, s. 538. R od zin a ta n ie o s ią g n ę ła je d n a k w y s o k ic h u rzęd ów ; n ie w y m ie n ia jej P. C z a p i e w s k i , S e n a to r o w ie ś w ie c c y , p o d s k a r b i o w i e i s t a r o s t o w i e Prus K r ó l e w -s k i c h 1454— 1772, „R oczn ik i T o r u ń sk ie g o T o w a r z y stw a N a u k o w e g o ” 1919— 1921, t. 26— 28.
13 E. K w i a t k o w s k a , O s a d n i c t w o w i e j s k i e p o w i a t u c h e ł m i ń s k i e g o d o p o ł o w y X X w i e k u , [w :] D z i e j e C hełm n a..., s. 65— 75, a sz c z e g ó ln ie 71. D la p o ró w n a n ia w s p o m -n ie ć możrm, i e do -n a jw ię k s z y c h w ła ś c ic ie li z ie m sk ic h w o je w ó d z tw a c h e łm iń s k ie g o
Oisbr ornecki, poborca królewski z ziemi chełmińskiej14. K. Nieisieidki га Bielskim a za nimi późniejsi autorzy notują jego makabryczną inwen-cję wynalazczą15. Inni współcześni mu przedstawiciele tej rodziny to; Sąymon płacący w 1570/1571 r. 13 florenów, 9 groszy z Reptowa i Izibic oraz Jakub, 6 florenów, 26 groszy z Izbie i Osbromectka16. Ten ostatni, zapewne ojciec Jana, poborcy koronnego (1604) i chorążego chełmiń-skiego, pochowany został u dominikanów w Toruniu. Kolejny Ostro- mecjki to Bartłomiej, właściciel wsi Pień (1580), sygnatariusz ugody będzińskiej (1589), będący w 1614 r. chorążym chełmińskim17. W 1630 r. właścicielem Osteomecka był Jan z Krowiczyna Dorpowski h. Junosza, znany z przebudowy kościoła i wymieniany jeszcze w latach 1667— — 167218. T.. Mroczko podaje, że włość ostromeeka należała do Dorpow- sikich jeszcze w 1684 r.1B W początku XVIII w. wieś nabywa król August II Mocny (1710), następnie w 1745 r. kasztelan płocki B.
Mo-w 2 p o ło Mo-w ie X V I Mo-w . n a le że li: T om asz S o k o ło Mo-w sk i p o s ia d a ją c y 63,5 la n a , A c h a c y Ko-n o p a ck i 76,5, J erzy R ok u sz 121,5, F a b ia Ko-n B ystram 63 i R afał D z ia ły ń sk l 71,5; por. M. B i s k u p , R o z m i e s z c z e n i e w ł a s n o ś c i z i e m s k i e j w o j e w ó d z t w a c h e ł m i ń s k i e g o i mal- b o r s k i e g o w II p o ł o w i e X V I w., „R oczn iki T o r u ń sk ie g o T o w a r z y stw a N a u k o w e g o " 1957, R. 60, z. 2, s. 18-H19.
14 P o ls k a X V I w . p o d w z g l ą d e m g e o g r a l l c z n o - s t a t y s t y c z n y m . P r u s y K r ó l e w s k i e , t. 12, w y d . I. T. B a r a n o w s k i , „Źródła D z iejo w e " 1911, t. 23; por. M. B i s k u p , R e j e s t r y p o b o r o w e •w o j e w ó d z t w a c h e ł m i ń s k i e g o * 1570/71 r., „Z apiski T o ru ń sk ieg o T o w a r z y stw a N a u k o w e g o " 1954, t. 20, s. 321, 322; t e n ż e , R o z m i e s z c z e n i e w ła sn o ści... , s. 40; M. B i s к u p, P o d z i a ł y a d m i n i s t r a c y j n e w o j e w ó d z t w a c h e ł m i ń s k i e g o w II p o ł o -w i e X V I -w i e k u , „Studia i M a te r ia ły do D z ie jó -w W ie lk o p o ls k i i Pom orza" 1956, t. 1, z. 2, s. 120.
18 K. N ie s ie c k i, H e r b a r z p o l s k i , w y d . J. N. B o b r o w i с z, t. 7, Lipsk 1841, e, 195, notu je: „Jan O stro m ęck i sz k a tu łę ż ela zn ą , tak k s z ta łtn ie w y r o b ił, że w n ie j różn e s tr z e lb y i p roch za m k n ię te b y ły , a g d y ją o tw ie ra n o z k r z em ien ia o g ie ń sią zap alał, tę do M o sk w y p r zesła ł p r zez je d n e g o z n ie w o ln ik ó w , k tó rą g d y M o sk w a o tw o r zy ła , o g ie ń z a p a lo n y przy o tw ie ra n iu , je d n y c h pob ił, d ru gich p o k a le c zy ł" 1582 [za B ielsk im f. 787]", s. 195; por. S. U r u s k i, R od zin a , H e r b a r z s z l a c h t y p o l s k i e j , W a rsza w a 1916, t. 13, s. 78— 80.
ie P o ls k a X V I w iek u .. ., s. 50. 11 N i e s i e с к i, op. cit., s. 195.
11 V i s i t a t i o n e s e p l s c o p a t u s C u l m e n s i s A n d r e a O l s z o w s k i . . . , e p i s c o p o a. 1667— /672 í a c ta e , w y d . B. C z a p l a , F o n tes „T o ru ń sk ie g o T o w a r z y stw a N a u k o w e g o " 1903, s. 267— 271. R od zin ę D o r p o w sk ic h o b s z e r n ie o m a w ia ją : N i e i s i e c k i , op. cit., t. 3, s. 390, a tak że U r u s к i, op. cit., t. 3, s. 231 1 A. B o n i e c k i , H e r b a r z p o l s k i , W ar-s z a w a 1901, t. 4, ar-s. 389'—390. W b r ew w w . h era ld y k o m ro d zin a ta b y ła herbu Ju n o r
sza л n ie L e liw a i p isa ła się z K ro w ic zy n a , a n ie K ro n iczy n a . U r u s к i, op. cit. s. 231, w sp om in a, że Jan D o r p o w sk i za sia d a ł w 1645 r. w s y n o d z ie toru ń sk im ja k o d e le g a t k a lw in ó w . O p is O stro m eek a w y d a n y przez B. C za p lę p o w tó r z o n y je s t w K sięg a c h P r o c e s o w y c h m ia sta Toirunia, 3566, f. 39— 41v. z 1672 r.
stoweki i po 1772 r. król prustki Fryderyk II20. W 1804 r. majątek na-był wzbogacony grudziądzki handlarz i kupiec zbożowy Jakub Marcin Schoenborn za 174 tys. talarów 21. Wraz z majątkiem wszedł on w po-siadanie tzw. starego pałacu, czyli murowanego budyntku o planie zbli-żonym do (kwadratu (16,5 x 12,5 m), wzniesionego na czterech kolebko-wo -skleipionyclh piwnicach i posiadającego 3 kondygnacje z mezaninem między parterem a piętrem. Przyjmuje się, że tzw. stary pałac wznie-siony został około 1730 r. w stylu nawiązującym d<> dzieł twórcy drez-deńskiego Zwingern M. D. Päppelmanna (Ť1736), znanego z licznych realizacji na terenie Saksonii i Polski, projektowanych i budowanych dla obu Augustów22. M ajątek J. M. ' Schoeniboma powiększył się w 1810 r. o Wielkie Lniska. Po śmierci Jakuba Marcina w 1840 ir. syn jego Gottlieb Marcin, będący już właścicielem ordynacji (zatwierdzo-nej w 1845 r.), rozpoczyna budowę „nowego pałacu" wzniesionego prawdopodobnie według starego projektu z kręgu K. F. Schinkla33'. W 1874 r. córka Gotlieba Marta wyszła za mąż za niemieckiego arysto-kratę Albrechta von AlvensJeben i od 1880 r. ordynacja nosiła nazwę majoratu Schcemborn-Alvensleben z Ostromecka. W tymże roku ma-jątek szacowany był na 1,5 min dolarów w złodie i składał się z blisko 7 tysięcy hektarów. Nowy pałac przebudowano w 1891 r. Po śmierci
,0 N ie c o in a czej w id zi h isto rią w ła ś c ic ie li O stro m eck a S a d u r s k a , op. cit., s. 19. Sądzi ona, że na p rzeło m ie X V II— X V III w . przez m a łż e ń stw o z K a ta rzy n ą D o rp o w sk ą m a ją tek p r z esze d ł w r ę c e P aw ła M o sto w sk ie g o . W 1750 r. M o istow scy w y s ta r a li s i ę u A u g u sta III o p r z y w ile j lo k u ją c y O stro m eck o na p r a w ie m agd eb u rsk im . P rz ejście O str o m ec k a od M o sto w sk ic h do S c h o e n b o rn ó w lo k u je ona w k o ń cu XVIII w . N a śla d b liżej n ie zn a n y c h prac w y k o n y w a n y c h w O stro m eck u w p o ło w ie XV III w . natrafiono p o d cza s le k tu r y k o r e sp o n d e n c ji J. K. B ra n lck ieg o , por. lis t od K arola O drow ąża S e d ln ic k ie g o p r z e c h o w y w a n y w A G A D w „ arch iw um roskim " X X /1: „M o n seig n eu r. [w g ó rn y m p ra w y m rogu d o p ise k o łó w k ie m »8 octo b re 1753, hr. SedJniickH . By w s z y tu Im ć Pan O b ersztleitn a n t de K lem z w a ż y ł i ro em ierzy ł p o ło ż e n ie r e z y d e n c y i ostro- m ę ck ie j. Sm iem isu p p lik o w a ć J W M o śc i Pana D o b ro d zieja a b y ś z ła sk a w o śc i s w o je j c h c ia łe ś o k o rzu cić na p ro jek t p la n ty , któ rą Imć P an O b e rsztleitn a n t d e K lem u c z y n i, g d y znam a lb o w iem le g o u t su p erieu r J W M o ści P ana D o b ro d zieja n a d n a s w s z y s t -k ich , -k tó rzy m am y u p o d o b a n ie w p ię -k n y ch i w y g o d n y c h m iesz-k a n ia ch a za ty m sup- p lik u ję JW Pana a b y ś r a cz y ł — se s id é e s n ad w y k sz ta łto w a n ie m do, ok a i do w y g o d y r e z y d e n c y i o str o m ęc k ie j [...]" F ra g m e n ta r y cz n y od p is te g o lis tu zn a jd u je się w T e -kach G link i (ODZ — W a rsza w a ), te k a 356 z m y ln ą datą p o ło w a m arca 1753 r. N ie m ożna jed n a k w y k lu c z y ć , że c y to w a n y lis t d o ty c z y m ie js c o w o ś c i O stro m en czy n na M azow iszu (o b e c n ie gm . P la teró w , w o j. b ia lsk o p o d la sk ie ).
11 J. W o j t o w i c z , R ó d S c h o e n b o r n ó w - A l v e n s l e b e n ó w , „R oczn ik G rudziądzki" 1965, t. 4, s. 95— 102.
“ N a jo b sz e r n ie j d z ia ła ln o ść obu P ô p p elm a n n ó w (o jca i sy n a ) om a w ia W . H e n t - s i h e l , D ie s ä c h s is c h e B a u k u n s t d e s 18 J a h r h u n d e r t s in Pole n, B erlin 1967, t. 1, 2.
« S a d u r s k a , op. cit., s. 45, w y r ó ż n iła 3 e ta p y b u d o w y „ n o w eg o p a ła c u ”: I — 1832— 1840 (m oże „S ch in k lo w sk i" ), II — 1874— 1891 i III — 1905— 1912.
w obozie hi tlerowskim ostatniego posiadacza Ostromeeka Joachima von Alvensleben i po II wojnie światowej w budynkach pałacowych mieści się obecnie Państwowy Zakład dla Głuchych24.
III
Informacje o istnieniu w Ostromecku założenia obronnego są bar-dzo niepewne. Pozornie konkretna informacja zawarta w Słowniku
geo-graficznym, notująca obecność w Ostromecku reliktu „starego zamku
w wielki czworobok"25, nie jest także jednoznaczna, gdyż może odno-sić się tak do starszego založenia istniejącego jeszcze w końcu XIX w., • jak i „starego pałacu" pöppelmannowskiego, co jest znacznie prawdo-podobniejsze. Fojt. 2. O s itr o m e c k o , „ p a ł a c s t a r y " , e l e w a c j a t y l n a , F o t. M . S o w i ń s k a n r 6488/19/1976. « Z a b y t k i a r c h i t e k t u r y i b u d o w n i c t w a w P o ls c e , z. 2, W o j e w ó d z t w o B y d g o s k i e , o p r . M . A r s z y ń s k i , M. R e j m a n o w s k i , W a r s z a w a 1972, s. 3 1. 2a W z m ia n k ę o c a s t r u m w O s t r o m e c k u a u t o r z y S ł o w n i k a g e o g r a f ic z n e g o .. ., s. 693, p o w t a r z a j ą z a S c h u l t z , o p . cit., s. 329.
Fot. 3. O stro m eck o , „p ałac stary" , r e lik t m uru sta r sz eg o d w oru w d o ln ej partii śc ia n y p o m ie sz c z e n ia p iw n ic z n e g o nr IV . S k le p ie n ie k o le b k o w e z X V III w . F ot. M. S o w iń sk a ,
6488/31/1976
Problem obecności w Ostromecku starszego założenia obronnego naświetlony został po części przez B. Sadurską. W wyniku badań archi-tektonicznych r,starego pałacu" ustalono, że powstawał on w kilku fa-zach. Etap pierwszy, datowany przez autorkę na koniec XVI w.28, to zachowane w piwnicach relikty muru kamiennego oraz ceglanego, zmurowanego z cegły o wymiarach 7 x 13 x 28 cm. В. Sadurska sądzi, że mury te pochodzą z XVI-wiecznego dworu, który następnie utopio-ny zositał w bryle ,,starego pałacu”. Drugi etap prac datuje ona na przełom XVII i XVIII w. W połowie XVIII w. dokonano — istnieją-cego do dziś — podziału przyziemia na cztery pomieszczenia sklepio-ne kolebkowo i z cegły o wymiarach 6 x 16 x 31 wzniesiono cały bu-dynek. Ważnym źródłem przemawiającym za istnieniem na miejscu „starego pałacu" starszego dworu murowanego jest opis inwentarza z 1714 r. przechowywany w archiwum rodziny Al vensleben w Ostro-mecku27. Wzmiankuje on ,,dwór budowany o ośmiu pokojach o trzech
15 S a d u r s к a, op. cit., s. 28.
Fot. 4. O s t r o m e c k o , „ p a ł a c s t a r y " , r e l i k t m u r u s t a r s z e g o d w o r u w ś c i a n i e s z c z y t o w e j p o m i e s z c z e n i a p i w n i c z n e g o n r I. S k l e p i e n i e k o l e b k o w e z X V I I I w . F o t. M . S o w i ń s k a ,
nr 6488/14/1976
sklepach, dachówką kryty", który otaczał ogród włoski. Przebudowa XVIII-Wieczna, która nastąpiła niewątpliwie z inicjatywy Mostowskich, wiązana jest przez Sadurską z wpływami i mecenatem Jana Augusta Hylzena, ojca Anny Róży Mostowskiej, fundatora pałaców w Taicho- minie i następnie ,, uikla s у czn ionego'' Mostowskich w Warszawie.
Nas jednak interesuje przede wszystkim budowla poprzedzająca ,.sta-ry pałac”28. Podczas przeprowadzania szerzej zakrojonej kwerendy w zespole Ksiąg Grodzkich i Ziemskich wieluńskich natrafiono przy-padkowo na dokładny inwentarz zawierający opis dworu w Ostromec-ku, pochodzący z 1718 r. Jest on więc o cztery lata młodszy od opisu wykorzystywanego przez B. Sadurską — l e c z znacznie dokładniejszy,
a jego fragmenty odnoszące się bezpośrednio do- interesującego nas budynku i jego otoczenia zasługują na zacytowanie:
[s. 617] „Zamek ostromęcki. Jadąc do zamku most zły z gruntu no-wej repe rac yi potrzebuje, na tym moście zwód ze dwiema łańcuchami, J714— 1810, R e p . 35, n r 6 9 1 1 w z e s p o l e a k t A r c h i w u m A l v e n s l e b e n ó w z O s t r o m e e k a , c y t . z a S a d u r s к ą, op. cit., s. 64, a n e k s II.
na dwóch kunach i trzedh zawiasach żelaznych także zły. Przy tym moście brama ze dwom obmurowana, środkiem drewniana ze dwiema komorkami, do tej bramy drzwi dębowe dwoiste złe, na biegunach ze dwiema kunami żelaznemi. Na górze na tejże bramie dwie izdebki środkiem drewniane, do nich drzwi jedne na zawiasach z zamkiem i skoblem, w tych izdebkach obóch okien trzy złych potłuczonych gon-tami pozaprawianych. Tam że kominów dwa nad dach wymurowanych wewnątrz popadaných, [s. 618] Na tejże bramie dach dachówką po-kryty, kopuła na wierzchu blachą na 'rogach oiblistwowana, pochylona. Idąc z bramy po prawej ręce pałac wymurowany, pod którym piwnic alias sklepów wymurowanych pod samym pałacem pięć. Do tych skle-pów drzwi jedne ze dwora na zawiasach i hakach żelaznych i [z] sko-blem, Na dole na rogu skarbiec, drzwi ido niego blachą żelazną oko- wane, spodem blacha podpadała, z zamkiem wewnętrznym i wrzecią-dzem, z antaibą na zawiasach i hakach żelaznych dziewiąciu.
W tym skarbcu miejscami sklepienia popadané i tynkowanie miejs-cami poopadałe. Okna w tym skarbcu cztery z kratami żelaznemi. Wchodząc do pałacu na dole po praw ej ręce lamus do schowania do którego idąc schodki złe, spruchniałe, drzwi do niego żelazne podpra- vrione, na zawiasach i haikach ośmiu z wrzeciądzem do zamykania, kłódką do tegoż samego lamusa i drugie drzwi okowane na zawiasach i hakach, w tym lamusie podłoga z cegły zła, potłuczona, okien pięć z kratami bez — Mur w kilku miejscach się porysował, tynkowanie miejscami opadło.
Po lewej ręce idąc do dolnych pokojów drzwi do sieni dębowe na zawiasach i hakach, z wrzeciądzem i dwiema skoblami. Z tej sieni drzwi do sionki na dwóch zawiasach i hakach, z wrzeciądzem i skoblami dwieana. Z tej sionki na górę schodki, z tejże sionki drzwi do pokoju złe na zawiasach i hakach żelaznych, w tym pokoju podłoga drewniana zbutwiała, okien dwie potłuczonych z kratami1 żelaznemi, piec biały dołem kafle powybijane, przy piecu komin nadpadły i ściany w kilku miejscach popadané. Z tego pokoju do drugiego pokoju drzwi na za-wiasach i hakach żelaznych, w tym pokoju podłoga drewniana także pobutwiała, okien dwie z kratami żelaznemi, naprawy potrzebujące, piec biały naprawy potrzebujący, komin przy nim wpół rozpadły, no-wej reperacyi potrzebuje.
Do trzeciego pokoju drzwi na zawiasach i hakach [s. 619] w tym pokoju podłoga z cegły, okien dwie reperacyi potrzebujące z kratami żelaznemi, mur w kilku miejscach popadaný.
Z tego pokoju drzwi na zawiasach i hakach żelaznych ze dwiema skoblami, w tym pokoiku podłoga z cegły, okno jedno reperacyi
po-trzebuje z kratą żelazną, mur w jednym miejscu bardzo rozpadły, a zaś we dwóch miejscach po trosze.
Z tego pokoiku drzwi na zawiasach i hakach żelaznych do sionki, w tej sionce z cegły posadzka, drzwi po prawej ręce do transitu na zawiasach i hakach żelaznych, drugie drzwi na zawiasach i hakach żelaznych z haczykiem.
W tym pokoju podłoga drewniana, okien dwie z szybami kilkunasty wytłuczonemi, piec biały naprawy potrzebujący przy nim komin znacz-nie nadipadły i mur w kilku miejscach popadaný.
Z tego pokoju drzwi do ostatniego pokoju na zawiasach i hakach żelaznych, .podłoga z cegły, okien dwie reperacji potrzebują, piec biały dziurawy przy nim komin od ściany odstały, sklepienie i mur w kilku miejscach rozpadły.
Z tego pokoju drzwi do sieni na zawiasach i hakach żelaznych z zamkiem wnętranym zepsowanyim bez klucza. Wyjsz-edszy z dollnydh pokojów z nadworza zaczynają się schody po obudwu stronach, złe zgniłe, także i mur wkoło nich obwiedziony zły porozwalany, aż do samego ganku.
Wszedszy na ganek podłoga z cegły zła powypadała. Ganek ten na czterech słupach wymurowanych, mur pod sklepieniem siedmiu ankra- mi żelaznemi spajany, 'tynkowanie miejscami poopadało.
Z tego ganku drzwi dwoiste do sieni na zawiasach i hakach żelaz-nych z zamkiem wnętrznym zepsowanym bez klucza, z antabą i wrze- ciądzem, w tej sieni podłoga z cegły zła przez większą połowę potłu-czona, okien cztery z kilkoma szybami potłuczonemi, w której sieni komin zły spodem, połap malowany, miejscami dużo nagniły, przy tym kominie do pieców palenia drzwiczki na zawiasach i hakach żelaznych z skoblem.
Po prawej ręce drzwi do pokojów na zawiasach i hakach żelaznych z zamkiem wnętrznym dobrym i kluczem, w tym pokoju podłoga drew-niana, okien cztery dranicami zaprawione, piec biały dobry, przy tym piecu komin malowany, połap drewniany malowany.
Z tego pokoju do drugiego [s. 620] pokoju drzwi malowane z zam-kiem wnętrznym, w tym pokoju podłoga drewniana, okien cztery miej-scami potłuczone reperacyi potrzebują, piec biały dobry, komin przy- malowany, podniebienie malowane miejscami popadané i sztuka duża podniebienia wypadła i balki spróchniałe.
Z tego pokoju do stołowej izby drzwi dwoiste na zawiasach i hakach żelaznych z zamkiem wnętrznym malowane, drugie drzwi malowane do sieni z zamkiem na zawiasach i hakach żelaznych, podłoga drzewniana W izbie stołowej stół wielki prostą robotą, okien cztery dobrych, piec biały dobry, przy piecu komin malowany, w tejże izbie szafka na
kredens, drzwi na dół idąc do sklepu malowane na zawiasach i hakach żelaznych [z] skoblem, ściany we dwóch miejscach znacznie popadłe, połap malowany.
Z tej izby stołowej do pokoju drzwi malowane na zawiasach i ha-kach żelaznych z zamkiem wnętrznym, w tym pokoju podłoga drzew- niana, okien dwoje dobrych, ipiee biały dobry, iprziy piecu komin malo-wany popadaný, połap niemalomalo-wany. W tymże pokoju jedne drzwi do sie-ni wychodząc malowane na zawiasach i hakach żelaznych z zamkiem wnętrznym a drugie drzwi do pokoju złocistego na zawiasach d haikach żelaznych z zamkiem wnętrznym. W tym pokoju podłoga drzewiana, okien dwie dobrych, obrazów pięć w ścianach na płótnie malowanych i oblisitwowanych, te listwy pozłociste i posrzebrzane stolarską robotą, podniebienie także listwami pozłocisitemi sadzone, także i herb Imci Pana Wojewody przy podniebieniu, piec biały doibry przy nim komin.
Z tego pokoju drzwi do rogowego pokoju na zawiasach d hakach, w tym pokoju podłoga drzewianna, okien trzy z okiennicami na zawia-sach, piec biały przy piecu komin, wedle komina i nade drzwiami mur rozpadły, podniebienie malowane dużo popadané.
Z tego pokoju drzwi do sionki na zawiasach i halkach z гятпДпртп wnętrznym, w tej sionce podłoga z cegły, jedne drziwi do transitu na zawiasach i hakach żelaznych, drugie do pokoju drugiego rogowego na [s. 621] zawiasach i hakach z haczykiem. W tym pokoju podłoga drze-wiana, kominek tylko sam malowany, okien dwie dobrych z okienni-cami, trzecie okno nad drzwiami do sionki, podniebienie na płótnie malowane, mur w samym rogu znacznie przez całą ścianę rozpadły, także nad drzwiami i oknami popadaný.
Z tego pokoju drzwi podwójne na zawiasach d hakach malowane( w tym pokoju podłoga drzewniana, połap drewniany malowany, okien dwie dobrych, piec biały i komin przy nim szafiasty, mur w kilku miejs-cach dużo rozipadły, i tynkowanie w kilku miejsmiejs-cach poopadało. Z Ite- go pokoju drzwi do sieni na zawiasach i hakach z zamkiem wnętrznym z zaszczypką.
Z tej sieni drzwi na dół do sieni z schodami na zawiasach i hakach żelaznych, nad drzwiami i schodami mur dużo wszędy porysowany lada kredy się z schodami zawali. Z tejże sieni schodki na górę pałacu, wpojprzód tych schodków drzwi na zawiasach i halkach żelaznych, mur także srodze porysowany.
Wszedszy na górę po prawej stronie na rogu zbudowane z drzewa dwa pokoiki, do tych pokoików drzwi na zawiasach i hakach żelaz-nych z zamkiem wnętrznym zepsowanym. W tych pokoikach podłoga drewniana, piec zielony jeden dobry, okien trzy z szybami kilku wy- tłuczonemi. Po lewej stronie tychże schodów na drugim rogu pałacu
pokoik drewniany, do niego drzwi na zawiasach i hakach żelaznych z haczykiem. W tym pokoiku podłoga drewniana, okien dwie wytłu- czonych, komin jeden, w tymże pokoiku ściany i połap malowane.
Na środku samego pałacu na galeriey okien sześć wszystkie potłu-czone! dranicami pozakładane, bez podłoga, ściany pruską robotą, pory-sowane i wniwecz ze&powane, nad gankiem tarcicami pobito, wkoło tej sali idą rynny blaszane popsowane i podziurawione.
Dach tego pałacu dachówką pokryty dobry, kominów na 'dach w y-wiedzionych cztery.
Przeciwko tego pałacu budynek. drewniany, do którego idąc ganek z wystawą, podłoga zgniła, także i na wierzchu wkoło sali podłoga zgniła. Wchodząc do budynku do sieni drzwi na zawiasach i hakach żelaznych z zamkiem wnętrznem zepsowanym i skoblem [s. 622]. W tej sieni podłoga z cegły zła, okien dwće jedno wy tłuczone drugie całe. Z tej sieni po lewej ręce drzwi do pokoju na zawiasach i hakach żelaznych z zasczypką, podłoga z cegły zła, w tym pokoju piec biały nowy postawiony, przy nim komin dobry, okien pięć dobrych z okien-nicami na zawiasach.
Z tego pokoju do drugiego pokoju drzwi na zawiasach i hakach żelaz-nych z antabą z zamkiem wnętrznym 'zepsowanym, podłoga drewniana, piec biały nowo postawiony, przy nim komin dobry, okno jedno całe. Z te-go pokoju drzwi do sionki na zawiasach i hakach żelaznych z zasczyp- kami dwiema. W tej sionce na boku apteczka pusta, drzwi tylko z sko-blem, drugie drzwi na tył z zawiasami i hakami, także z tejże sionki schody na górę.
Z tego pokoiku drzwi do pokoiku n a zawiasach i hakach żelaznych, w tym pokoiku podłoga drewniana, okien dwie, piec zielony zły. Z tego pokoiku drzwi na zawiasach i hakach. Po prawej stronie z sieni drzwi do Stołowej izby na zawiasach i hakach żelaznych z zamkiem zepsowanym. W tym pokoju podłoga z cegły potłuczona, piec zielony dobry, przy nim komin, okien pięć naprawy potrzebują, sitół prosty wielki.
Z izby stołowej drzwi do pokoiku na zawiasach i hakach żelaznych z haczykiem, w tym pokoju podłoga drewniana, piec zielony zły, przy nim komin, okno jedno za kratą żelazną.
Z tego pokoiku drzwi do sionki na zawiasach i hakach żelaznych z haczykiem. Z tej sionki po prawej ręce drzwi do pokoiku na zawiasach i hakach żelaznych z zasczypką, w tym pokoiku podłoga drew -niana zła, piec zielony zły, przy nim komin zły, okien trzy naprawy potrzebują z kratami żelaznemi. W tej sionce na tył drzwi jedne na zawiasach i haczykach, drugie drzwi do transitu bez żelaza. Dach na
lym budynku gontami pobity dobry, pod tymże dachem na górze nad wystawami izdebek dwie, komin murowany wywiedziony nad dach.
Za tym budynkiem budynek kuchenny, do którego wchodząc drzwi na zawiasach i hakach żelaznych z antabą. Po pra[s. 623]wej stronie izba do mieszkania, drzwi do niej na zawiasach i hakach żelaznych z haczykiem i amtabą, okien trzy złych piec prosty nowy, prziy nim komin. Po drugiej stronie izba kuchenna do niej drzwi na zawiasach i hakach żelaznych z antabą, piec prosty stary, także do pieczenia chleba piec z kominom, okien dwie prostych złych, stół prosty okrągły, w sieni ognisko do gotowania jeść, komin murowany na dach wywie-dziony, ten budynek gontami pobity.
Wchodząc do zamku z bramy po lewej stronie prochownia murowa-na a teraz spiżarnia, pod nią sklep wymurowany, drzwi do niego drew-niane na zawiasach i hakach żelaznych z wrzeciądzem, w tym sklepie okno jedno z kratą żelazną.
Do spiżarni drzwi na zawiasach i hakach ż e l a z n y c h z w r z e c i ą d z e m , w środku okno jedno z kratą żelazną i okiennicą, w t y m ż e m u r z e drugi sklep do niego drzwi żelazne popsowane na zawiasach i hakach żelaznych, z wrzeciądzem i skoblem, wewnątrz o k n o j e d n o z k r a t ą i okiennicą żelazną, podłoga w obóch sklepach z cegły z ł a p o t ł u c z o n a , dach dachówką pobity.
Przy tejże prochowni stajnia murowana z praska, d o n i e j d r a w l jedne we środku dwoiste na czterech zawiasach i hakach z w r z e c i ą -dzem, drugie na boku na zawiasach z haczykiem pojedynkowe, w t e j stajni przegród dwanaście, podłoga drewniana, żłoby z tarcic. Na tej stajni dach dachówką pokryty.
Koło tego pałacu i budynku wszystkich wał na kolo w kwadrat po- rozwalany i fosą trzciną i karczami pozarastały i powysychały. Wy- szedszy z bramy za most po prawej ręce gołębnik na dwóch słupach gontami pobity [..,]"29.
Cytowany tu opiis pozwala chyba na jednoznaczną interpretację cha-rakteru budynku ď jego bezpośredniego otoczenia. Kilkukondygnacjo- wy, wielo!zbowy murowany dwór w Ostromecku wzniesiono na prosto-kątnym nasypie-kopcu otoczonym wałem i rowiem-mokrą foisą. Obec-ność pięciu piwni c-sklepów pozwala sądzić, że w dolnej kondygnacji dwór był trójdzielnym dwutraktem i rozplanowanie takie sugeruje, i ż także górne kondygnacje posiadały dwutraktowy, rozbudowany program mieszkalny. Chronologię tak zrekonstruowanego budynku należałoby określić :na 2 połowę XVI i 1 połowę XVII w.
88 A G A D , C a s t r . V i e l u n . r e i. 68, s. 6 1 7 — 630. D a l s z a fczęść i n w e n t a r z a z a w i e r a o p is b u d y n k ó w g o s p o d a r c z y c h , w s i i p o d d a ń s t w a .
IV
/
Problem dworu murowanego w Polsce XVI w. zbadała ostatnio wni-kliwie T. Jakimowicz30, która ograniczyła się jednak przede wszystkim do analizy dworów sięgających genetycznie średniowiecznej idei
palais-donjon. Z murowanych dworów pomorskich XVI w. wymieniła
ona Jasieniec Nowy, Nową Wieś i Żalno. Dwór, czy raczej główny dom mieszkalny zamku w Jasieńcu Nowym to założenie na planie 22,6 x 12,8 m wzniesione na „kopou sypanym" (czyli na małym pół-wyspie jeziora Zamkowego) oraz otoczone międzymurzem. Dalej, za fosą odcinającą nasadę półwyspu, znajdowała się zabudowa gospodar-cza. Chronologia założenia nie jest jasna, budowy i przebudowy wieży zamykają się jednak w granicach od połowy XV do trzeciej ćwierci XVI w.31 Przykład Jasieńca trudno jednak uznać za (ilustrację typowe-go pomorskietypowe-go dworu murowanetypowe-go. Natomiast dość charakterystycz-nym przemianom ulegał dwór w Nowej Wsi Szlacheckiej, który z dwu- traktowej późnośredniowiecznej wieży-kamdeńca -rozbudowany został w 2 połowie XVI w. do formy trójdzielnego dworu z ziryzaMtowaną sienią na osi założenia32. Brak badań archeologicznych nie pozwala stwierdzić, czy obie omawiane budowle w Nowej Wsi Szlacheckiej wzniesione zostały w obrębie obwodu warownego. Także typową for-mę XVI-wiecznego dworu murowanego prezentuje dom Macieja i Sa-muela Zalińskich w Za lnie. WiznieSiony na planie 13,5 x 9,2 m posia-dał na poziomie przyziemia i parteru po dwie kolebkowo sklepione iziby i może salę na piętrze. Monografistka obiektu K. Kalinowska przyjmuje za starszą literaturą, że budowę dworu rozpoczął około 1574 r. Mąciej, a dokończył i obwarował założenie dworskie jego syn Samuel33. Podobnie jak w przypadku Nowej Wsi Szlacheckiej brak badań terenowych nie pozwala na pewne stwierdzenie obecności w Zalnie obwodu warownego. Niezbyt dokładnie znamy także sytuację stratygraficzną bezpośredniego otoczenia dworu w Boguszowie (Dąb-rówce Starzeńskiej)34. Fakt lokowania nowożytnie już ukształtowanych założeń dworsko-pałacowych w obrębie obwodu warownego
(składają-10 T . J a k i m o w i c z , * D w d r m u r o w a n y w P o ls c e w w i e k u X V / (w i e ż a — k a -m ie n ic a — k a s z te l ) , W a r s z a w a — P o z n a ń 1979. 51 Z. N a w r o c k i , Z a m e k w J a s l ń cu N o w y m , [w :] P race K o m i s j i S z tu k i, B yd -g o sz c z 1967, t. 2, s. 81— 100; J a k i m o w i c z , op. cit., s. 189. 52 K. K a l i n o w s k a , Z a b y t k o w y d w ó r w N o w e j W s i S z l a c h e c k i e j p o w . Br odn i-c a, [w :] P race K o m i s j i S z tu k i, B y d g o sz c z 1967, t. 2, s. 59— 79; J a k i m o w i c z , op. ęlt., s. 193. ” K, K a l i n o w s k a , Ż a ln o p o w . T u ch o la , w o j . b y d g o s k i e . D w ó r r e n e s a n s o w y , T oruń 1968, s. 17 (m pis w PP PKZ w T oruniu ); J a k i m o w i c z , op. cit., s. 203.
cego się m. in. z mokrej fosy) potwierdza także przykład lokalizacji dworu w Przysieku35.
Z przytoczonych tu kilku, zresztą dość wyrywkowo zebranych przy-kładów wynika, że brak stwierdzenia obecności fosy, czy innych przeszkód Otaczających (lub tylko izolujących) dwór stojący w obrębie zabudowań gospodarczych, | wynika przede wszystkim z braku tereno-wych badań archeologicznych. Sytuacja terenowa omówionych tu dwo-rów nie może bowiem wykluczać obecności przeszkody w postaci mo-krej (wyjątkowo suchej) fosy otaczającej kopiec dworski.
Problem dworów na kopcach czy „okopach" omówiliśmy obszernie w pracy poświęconej późnośredniowiecznemu i nowożytnemu budow-nictwu obronnemu ziemi łęczyckiej38. Mimo oczywistych, wielorakich różnic między terenem Polski centralnej a Prusami nie ma jak dotych-czas wyraźnych danych pozwalających na przyjęcie innych prawidło-wości rządzących „cyklem" budowli rezydencjonalno-obronnych wsi północno- i środkowopolskiej. Oba tereny już w średniowieczu znaj-dowały się w tej samej strefie 'tradycji budowlanych. Dlatego też w świetle przedstawionych tu danych przyjąć należy tezę o powszech-nym lokowaniu XVI-wieczinych dworów murowanych na kopcach ota-czanych fosami. Widzimy jej aktualność tak w stosunku do siedzib starszych, genetycznie tkwiących w średniowiecznych tradycjach palais-
-donjon, jak i nowożytnie już ukształtowanych trójdzielnych i
osio-wych dworów XVI-XVII w. Przykład Ostromecka nie jest więc odosob-niony, lecz potwierdza przedstawioną tu tezę. Naturalnie głębsze przy-swojenie nowożytnych tradycji kształtowania otoczenia siedziby wiejs-kiej wyparło w ciągu XVII w. archaiczny zwyczaj wznoszenia dworów na kopcach; proces ten przebiegał jednak dość opornie. W ażyły tu tak względy ideowe i ożywione postfeudalnej tradycji „rycerskiej" siedzi-by nowożytnego producenta płodów rolnych, jak i utylitarne. Niewiel-ka przeszkoda wodna i przewyższenie budynku w stosunku do otacza-jącego terenu nie b y ły co prawda istotne w skali działań wojennych, chroniły jednak skutecznie spokój siedziby w przypadku drobnych
(a bardzo licznych) niepokojów sąsiedzkich.
Na obecnym etapie badań nie można dokładnie określić chronolo-gii i fundatora dworu w Ostromecku. Niejasna jest także sprawa syn-chronizacji kolejnych faz budowy, wyróżnionych przez B. Sadurską57,
55 B. S a d u r s к a, P r z y s i e k , w o j . to r u ń s k ie . Z e s p ó l p r z e m y s l o w o - d w o r s k i , Toruń 1976 (mpiis PP PKZ w T oruniu).
,0 L. K a j z e r , S tu d ia na d ś w i e c k i m b u d o w n i c t w e m o b r o n n y m w o j e w ó d z t w a ł ę -c z y -c k i e g o w XIII— X V I I w i e k u , ,,A -cta U n iv e r sita tis L o d zien sis" 1980, F o lia a r-ch a eo lo - g ic a 1.
z kolejami rozwoju opisanego dworu. Jego forma znana z relacji z 1718 г. sugeruje, że mógł powstać on z inicjatywy Ostromeckidh, a więc w 2 połowie XVI — na początku XVII w. Nie można jed n aj wykluczyć, że wzniósł go dopiero Jan Doipowiski na przełomie 2 i 3 ćwierci XVII w. Teoretycznie istnieje także ewentualność, że stary XVI-wieczny dwór murowany Ostromeckich został w XVII w. rozbu-dowany przez Doripowskich. W ersję tą potwierdzać mogą wyniki ana-lizy murów dokonane przez B. Saidurską. Mimo braku solidnie udoku-mentowanych danych już teraz wydaje się, że w rzeczjywistości nigdy nie istniało średniowieczne castrum w Ostromecku. Tradycja notująca utopienie w bryle „starego pałacu" wcześniejszej budowli murowanej odnosiła się zapewne do opisywanego tu dworu murowanego, wznie-sionego w XVI-XVII w. na kopcu otoczonym fosą. Problem starszego założenia obronnego w Ostromecku wymaga dalszych badań, szczegól-nie terenowych.
L e s z e k K a j z e r
SOM E A SPEC TS O F STUDIES O N THE OLDER F O U N D A T IO N A T OSTROM ECKO, DISTRICT BYDGOSZCZ
T h e m anor-park c o m p le x at O str o m eck o , in th e p r o v in c e of B y d g o szcz , has b een an o b je c t of in te re st for art and a rch itectu re h isto r ia n s for a lo n g tim e. T h e lis t of sc h o la r s s tu d y in g it in c lu d e s am on g others: F. S ch u ltz, J. H e ise , M. O rło w icz, G. T ill- m ann, M. R e jm a n o w sk i, T. M roczk o, and1 B. Sad ursk a. T h e m o st im portant co m p o n en ts of th e c o m p le x p r e se r v e d till to d a y are: „the o ld p alace" , e r e c te d m o st p ro b a b ly in 18th c en tu r y , a n d r esem b lin g in its to d a y 's s ty lis tic sh a p e th e w ork of S a x o n ic a r ch ite ct — M. D. P öp p elm an n , and „the n e w p a la ce" b u ilt b y th e S c h o e n b o r n -A lv e n - e le b e n fa m ily from 19th cen tu ry p erh ap s a cco rd in g to K. S ch in k e l's d e sig n . A c o n s id e -r a b le p o-rtion of th e lite-ra tu -re of th e su b je ct m en tio n s th e p -r e se n c e of m e d ia e v a l „castrum " or an o th er o ld er brick b u ild in g m e lte d into th e m ass of „the o ld palace" . T h is is a m o n g oth er s co n firm ed b y 'B. Sad u rsk a, w h o fou n d a shoirt d e sc r ip tio n of th e O stro m eck o e s ta te from 1714 te s tify in g to th e e ffe c t that in th e p a la c e m a ss th ere e x is t r e lic s o f th e old er m anor.
O stro m ec k o v illa g e ap p ears in w ritten so u r c e s a lr e a d y in 1222 and th rou gh ou t th e w h o le tim e, w e are in te r e ste d in, it w a s p r iv a te ly o w n ed . T ill th e e a r ly 17th c en tu r y it w a s a s e a t of th e O str o m eck i fa m ily (of th e Pom ian c o a t of arm s), and n e x t till the en d of 17th c en tu r y it w a s o w n e d by the D o rp o w sk i's (of th e J u n osza co a t of arm s). In th e la te 18th c en tu r y or at th e turn oif 16th and 19>th c en tu ry fo llo w in g a se r ia l c h a n g e s of o w n e r s th e e s ta te w a s p u rch a sed b y a rich grain m erch an t from G ru dziąd z — Jak u b S ch o e n b o rn to b e c o m e n e x t in 19th c e n tu r y a se a t of the S c h o e n b o r n -A lv e n sle b e n fa m ily . In sig n ifica n t r e lic s of th e o ld er b u ild in g in d en ti- fie d in th e w a lls of ,,th e o ld p a la ce" c o u ld not p ro v id e su ffic ien t m a teria l for r e c o n -stru c tio n of th e older b u ild in g.
A n e w attem p t at a n a ly s is , w a s m ad e p o s sib le b y th e in v e n to r y of th e O stro m eck o e s ta te from 1718 d is c o v e r e d in th e C h ief R e g ister of O ld A cts in W a rsa w in the co m p le x of r ela tio n s of Ju rid icia l B ook s of W ie lu ń (Caistrensia V ie lu n e n s ta r ela tio n e s). It co n ta in s, an o fte n q u o ted in th is a r tic le , d e sc r ip tio n of a th r e e -sto r y and tw o -tra ct brick m a n o r-h o u se e r e c te d on a qu ad ran gu lar ea rth m oun d su rrou n d ed w ith a d ik e and a m oat. T h e d e fe n s iv e m a n o r -h o u se at O stro m eck o w a s b u ilt p ro b a b ly in the se c o n d h alf of 16th or i n , t h e first h alf of 17th c en tu r y at th e initiative^ of th e O stra m eck is or th e D o r p o w sk is. D e sp ite th e m od ern sh a p e of th e b u ild in g s m ass, su rrou n d in g it w ith a m oat w a s c o n n e c tin g it w ith m e d ia ev a l trad ition s. A t that tim e it w a s ty p ic a l for k n ig h t s e a ts to b e lo c a te d on earth m o u n d s su rr o u n d e d w ith d ik es, m oats etc. T his m e d ia e v a l cu stom w a s p r e se rv e d , in th e lig h t of th e s tu d ie s c o n d u cte d b y the authotr, at le a s t till m id-17th c en tu ry . T h e situ a tio n in w h ic h th e a x ia lly and sy m m e tr ic a lly d e sig n e d b u ild in g of th e m a n o x -esta te iis su rrou n d ed b y p o s t-m ed ia e v a l retren ch m en ts and n o t b y a p a la c e y a rd d e sig n e d in a m odern w a y is, h o w ev e r, ty p ic a l for P om eran ia as w e ll as for th e w h o le P o la n d in 16th and 17th cen tu ries. U n fo rtu n a te ly , th e a b s e n c e of a r c h e o lo g ic a l stu d ie s ham p ers a m ore d e ta ile d a n a ly sis of su rro u n d in g s of 16th— 17th c en tu r y brick m anors. T h e ex a m p le of O stro m eck o m anor, d isc u s se d in th is a r tic le , illu stra te s th e n e e d for p erform ing c o m p r eh e n siv e a r c h ite c to n ic -a r c h e o lo g ic a l stu d ies and n ot o n ly stu d ie s r estr icted to th e a n a ly s is of the p r e se r v e d brick relics.
R etu rn in g to th e p rob lem of O stro m eck o w e are a n a ly z in g h ere it is w orth m e n tio n in g that, in th e lig h t of th e a lre a d y co m p lete d stu d ies, th ere are ab sen t s u ffic ie n t data c on firm in g th e th e s is ab ou t th e p r e se n c e of th e m e d ia e v a l ,,castrum ". T ho in form ation ab ou t an old er d e fe n s iv e o b je c t m u st h a v e c o n c er n e d th e brick m anor from 1 6 th /l7 th c e n tu r y su rro u n d ed w ith a fo rtified c ircle . T h is c o n c lu sio n m a y b e v e r ifie d o n ly b y field stu d ies.
