Żyromski, Stanisław
Emigracja ludności wsi województwa
olsztyńskiego do miast w latach
1953-1960
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 187-225
1962
STAN ISŁAW ZYROM SKI
EMIGRACJA LUDNOŚCI
W SI WOJEWÓDZTWA OLSZTYŃSKIEGO
DO MIAST W LATACH 1953— 1960
U w agi w stępne
Ruch w ędrów kow y ludności w iejskiej w ojew ództw a olsztyńskiego do te j pory nie doczekał się szerszego opracow ania. B a d an ia prow adzone przez Główny U rząd S taty sty czn y , dotyczące w ędrów ek ludnościow ych, w ram ach k tórych ł) ujęto rów nież w ojew ództw o olsztyńskie, były prow adzone z p u n k tu w idzenia in sty tu c ji c e n traln y ch i na ich potrzeby. Szereg problem ów dem ograficznych dotyczących w ojew ództw a olsztyńskiego, a m iędzy innym i, em igracje ludności, poruszano na łam ach ukazujących się n a tym teren ie w y d a w n ic tw 2). Miały one jed n ak c h a ra k te r w ycinkow y i należy je tra k to w a ć raczej jako próby przypom nienia tego problem u, k tó ry w inien doczekać się w szechstronnego zbadania.
W 1960 ro k u u k azała się p ra c a w y d a n a przez In s ty tu t W schodni w NRF *), k tó ra obok innych zagadnień dem ograficznych porusza rów nież kw estię m ig racji w ojew ództw a olsztyńskiego. P ra c a ta , p isa n a te n d en cy jn ie, d aje raczej obraz poglądów n a problem y zw iązane z naszym i Z iem iam i O dzyskanym i z p u n k tu w idzenia rew izjonizm u zachodnioniem ieckiego. W ty m sta n ie rzeczy, w iedzę o w ędrów kach ludności w ojew ództw a olsztyńskiego należy uw ażać za n ied o sta teczn ą i w y m ag ającą szerszego opracow ania.
1) Cel pracy. P ra c a niniejsza m a n a celu przyczynić się do bliższego poznania ru c h u w ędrów kow ego ludności w ojew ództw a olsztyńskiego oraz in te rp re ta c ji pew nych fak tó w w pow iązaniu przyczynow ym .
Prof. d r Zb. H e l i ń s k i we w stępie sw ej p ra c y d o ktorskiej, dotyczącej ruchów ludnościow ych Pom orza Zachodniego, pisze: ...„Pew ien zakres faktów został ogólnie p rzyjęty, aby nie pow iedzieć, że został jednoznacznie p rzyjęty. N iem niej jed n ak liczne jeszcze g ru p y z jaw isk b ąd ź n ie zostały w ogóle w yjaśnione, bądź też objęte zo stały hipotezam i. N iektóre z tych hipotez, gdy uzyskają dość znaczną w ery fik a cję, m ogą sta ć się te o ria m i ludnościow ym i” 4). ł) Z m ia n y m iejsc za m ie szka n ia w l. 1955— 1957, W arszaw a 1959; Tadeusz S t p i c z y ń s k i , P rzy c zy n e k do a n a lizy w ę d ró w e k w e w n ę trzn y c h w latach 1952—1957, W arszaw a 1960.
*) W łodzim ierz R o g o w, P rzy c zy n y w p ływ a ją ce na za lu d n ien ie b yłych Prus W schodnich, P rzegląd Zachodni, 1950, n r 9—10, s. 217—258; W ładysław W a c h , O sadnictw o i s tru k tu ra ludnościow a w ojew ództw a olsztyńskiego, G dańsk— Bydgoszcz—Szczecin 1947; W ojciech W r z e s i ń s k i , Proces zasiedlenia woj. o lsztyńskiego, P roblem y rozw oju gospodarczego i dem ograficznego Ziem Z achodnich w la ta c h 1945—1958, Poznań 1960; K. D z i e w o ń s k i , N a p ływ ludności ze w si do m iast, Nowe D rogi 1956, n r 2, s. 104.
a) H. J. v. K o e r b e r, L udność niem ieckich obszarów w schodnich pod adm inistracją polską (tłum aczenie), Poznań 1960.
4) Zbigniew H e l i ń s k i , Ruch/y ludnościow e n a P om orzu Zachodnim w X I X г X X w ie k u (w d ruku), Szczecin.
W w aru n k ach ch a ra k te ru i zakresu p racy w ydaje się, że m ożna będzie zw eryfikow ać pew ne p raw id ło w o ści5) ruchów w ędrów kow ych ludności w oje w ództw a olsztyńskiego, a m ianow icie: a) praw idłow ość dem ograficzną, która m'ówi, że ludność odpływ a z rejonów o w iększym przyroście n a tu ra ln y m do rejo n ó w o m niejszym p rzyroście n a tu ra ln y m °); b) w pływ dużego m iasta na k ształtow anie się ru ch u w ędrów kow ego ludności w zależności od odległości do m ia s ta 7); c) w pływ niektórych w arunków ekonom icznych na k ształtow anie się ru ch u w ędrów kow ego ludności na teren ie w ojew ództw a olsztyńskiego.
2) Z a kre s pracy. Ze w zględu na c h a ra k te r pracy i m ożliwości a u to ra nie może być mowy o kom pletnym i w szechstronnym zbadaniu ru ch u w ędrów ko wego ludności w ojew ództw a olsztyńskiego. A żeby zbadać w szechstronnie problem atykę zw iązaną z m igracją, w in ien się tym zająć kom pleksow o zespół ludzi z różnych dziedzin nauki, a w szczególności obok dem ografów pow inni bad an ia pomocnicze przeprow adzić historycy, socjologowie, geografow ie i inni. Wobec powyższego pracę niniejszą należy trak to w ać jako jedną z prób p rzed staw ie n ia ruchu w ędrów kow ego ludności w ojew ództw a olsztyńskiego z p u n k tu w idzenia dem ografii, uw zględniając relację ru c h u w ieś-m iasto.
W zw iązku z powyższym, autor, o p ierając się na dostępnym m u m ateriale statystycznym , u ją ł w niniejszej pracy m igrację ludności w iejsk ie j w oje w ództw a olsztyńskiego do m ia st w okresie la t 1953 — 1960. O pracow anie tego okresu zostało uw aru n k o w an e następ u jący m i przesłankam i: — spraw ozdaw czość sta ty sty czn a o ru ch u i sta n ie ludności o p arta na reje strz e prow adzonym przez ew idencję ludności została w prow adzona w Polsce po ra z pierw szy w 1949 roku. W la ta c h 1949 — 1951 uporządkow ano sta n k a rto te k i ksiąg m eldunkow ych. W tym sam ym czasie spraw ozdaw czość pod w zględem organizacyjnym i w y konaw czym została usp raw n io n a i od 1952 roku należy się liczyć z dużym stopniem w iarygodności spraw ozdań; W ojewódzki W ydział S ta ty sty k i w O l sztynie dysponuje m ateriałem statystycznym dla przyjętego w p racy okresu, tj. za la ta 1953—1960 w łącznie. Do 1953 roku zjaw isko w ędrów ek ludności ze w si do m iast na teren ie w ojew ództw a olsztyńskiego nie w ystępow ało z tak ą ostrością jak w p rzy jęty m okresie.
3) Źródła. P ra c ę nin iejszą op arto na n astęp u jący m m a te ria le statystycznym : a) Rocznikach statystycznych GUS i W ydziału S ta ty sty k i PW RN w Ol sztynie; b) spraw ozdaw czości B iu ra E w idencji Ludności pow iatow ych kom end MO w latach 1953 — 1960; c) opracow aniu a n k iety z przeprow adzonych badań w 1960 roku n a teren ie ośm iu w si w ojew ództw a olsztyńskiego przez In sty tu t E konom iki R olnej w W a rsz a w ie s).
W ydaje się, że należałoby w tym m iejscu omówić pokrótce w yżej podane źródła, a szczególnie drugie i trzecie.
Ad b) Spraw ozdaw czość sta ty sty czn a o ru ch u i sta n ie liczebnym ludności, sporządzana na podstaw ie d anych ew idencji ludności, została w prow adzona s) Pod pojęciem praw idłow ości rozum iem y istnienie zjaw iska, k tó re można zaobserw ow ać w dużej m asie zdarzeń losowych, k ied y w e w szystkich p rz y p ad k ach d ziała te n sam splot przyczyn, a jednocześnie w każdym in d y w id u al n ym p rzypadku działają przyczyny szczególne, dodatkow e. Pierw sze nazyw am y przyczynam i głów nym i (system atycznym i), drugie ubocznym i (przypadkow ym i).
e) R o g o w,, s. 212—222.
7) W ilhelm W i n k l e r , Podstaw ow e zagadnienia ekonom etrii, W arszaw a 1957, s. 259.
s) A n k ieta 1ER była przeprow adzona dla celów w ew nętrznych In sty tu tu . A u to r w y korzystał dane, k o rzy stając z uprzejm ości p. m gra Pohoskiego. W yko rzy stan ie jej było koniecznością, podyktow aną tym , że a u to r nie m iał m ożli wości zorganizow ania osobnej a n k iety w celu w y k o rzy stan ia jej do pew nych p a r tii m a te ria łu w sw ojej pracy.
z dniem 1 lipca 1949 roku na w niosek P rzew odniczącego K om itetu Ekonom i cznego R ady M inistrów z dnia 11 k w ietn ia 1949 roku (Dz. Urz. Min. Adm. Publ. N r 19, poz. 104). W w yn ik u tego zarządzenia każda zm iana stałego m iejsca zam ieszkania je st notow ana w ew idencji d w ukrotnie: a) n a zgłoszeniu zm iany m iejsca zam ieszkania w m om encie w ym eldow ania z dotychczasow ego m iejsca zam ieszkania oraz b) n a zgłoszeniu zam ieszkania w m om encie zam eldow ania w now ym m iejscu zam ieszkania.
P orów nanie spraw ozdań k w artaln y ch w skazuje n a pew ne niezgodności m iędzy liczbą w ym eldow ań ze w si do m iast a liczbą zam eldow ań ze w si w m iastac h na obszarze w ojew ództw a olsztyńskiego. Różnice te są m inim alne i w ah ają się w g ran icach 1,5% do 2%> liczby zam eldow ań lu b w ym eldow ań ta k na korzyść jednych, ja k i drugich. W ydaje się, że przyczyną tego jest niedokładność pracy b iu r ew idencji ludności, a poza tym to, że część ludności n ie p rzestrzega przepisów m eldunkow ych. W zw iązku z powyższym należało rozstrzygnąć, co w ziąć za podstaw ę do nin iejszej p racy . Z uw agi na to, że praca obejm uje b ad an ie odpływ u ludności ze w si, za podstaw ę p rzy jęto w y m eld o w an ia ludności w iejsk ie j. W praw dzie należy się liczyć, że po zgłoszeniu w ym eldow ania i po d an ia m iejsca docelowego niekiedy zm ieniano pierw szą decyzję, jed n ak że w ypadki tak ie, w y d aje się, są nieliczne i nie pow inny przesądzać sp raw y w iarygodności danych. Pom im o powyższego zastrzeżenia, ze w zględu na dużą liczebność zgłoszeń w ym eldow ań w bad an y m okresie, należy uznać dane ze spraw ozdań b iu r ew idencji ludności pow iatow ych kom end MO nadsyłanych do W ydz. S ta ty sty k i PW RN w O lsztynie za m iarodajne.
Ad c) A n k ietą objęto osiem w si w ojew ództw a olsztyńskiego, a m ianow icie: D ąbrow a (pow. Braniew o), G iław y (pow. O lsztyn), Kolno (pow. B isku piec), K aln ik (pow. Morąg), Kozłowo (pow. Nidzica), M irki (pow. O stróda), Rogóż (pow. L idzbark W arm iński), R um y (pow. Szczytno). Z badano 871 go spodarstw , k tó re zam ieszkują 5.834 osoby, a więc ponad l°/o ludności w si w oje w ództw a olsztyńskiego. W w y n ik u b adań otrzym ano d an e o 142 osobach (które w yem igrow ały ze wsi), dotyczące płci, w ieku, zaw odu, w ielkości rodzin i gospo d arstw , skąd w yszli em igranci. D ane te w ykorzystano w n in iejszej p racy w celu w yciągnięcia w niosków dotyczących czynników , jak ie w pływ ały n a em igrację ludności w si do m iast w ojew ództw a olsztyńskiego.
A n k ie ta nie je st rep re z e n ta c y jn a dla całego w ojew ództw a, poniew aż: a) badanych w si nie dobierano w sposób losowy; b) u zyskana liczebność próby jest bardzo m ała w stosunku do teoretycznej; c) an k ieto w an e w sie nie obejm ują pow iatów p e ry fe ry jn y ch woj. olsztyńskiego, tak ich jak np. Działdowo, Nowe M iasto, K ętrzyn, Giżycko, P isz i inne. O parcie się w pracy na tej ankiecie należy tłum aczyć jak o m etodyczne rozw iązanie problem u, oraz w ykazanie w zajem nych p roporcji badanych cech.
4. Metoda. Po uzyskaniu m ateriału statystycznego zbiorow ość sta ty sty czn ą opisano p rzy pomocy tab lic, w ykresów oraz w skaźników . N iektóre cechy b a d a n e j zbiorow ości opisano przy pomocy śred n iej ary tm ety czn ej szacując ją dla populacji g en eraln ej i podając p rzedział ufności w granicach stosunkow o dużego praw dopodobieństw a. Poniew aż an k ieta 1ER nie je st rep re zen tacy jn ą dla woj. olsztyńskiego, szeregi je j szacow ano śred n ią a ry tm e ty c z n ą 0) zak ła dając, że m a ona rozkład no rm aln y o w a ria n c ji rów nej śred n iej °) Ś rednią arytm etyczną (x) nazyw am y śred n ią w a rto ść zm iennej, k tó rą obliczam y dzieląc sum ę w artości zm iennej odpow iadającej poszczególnym spostrzeżeniom przez liczbę spostrzeżeń. Np. zakładając, że cecha obserw ow ana p rzy jm u je w arto ści 3, 4, 6, 7 — to śred n ia ary tm ety czn a rów na się (20:4) 5. Ś rednia arytm etyczna dla różnych prób tej sam ej liczebności p rzy jm u je różne
populacji g en eraln ej. P odstaw ą dla powyższego była w ielkość próby p rz e k ra czająca teoretyczną liczebność m ałej próbki. Dla ta k ie j należałoby uprzednio zw eryfikow ać hipotezę o rozkładzie c e c h l0) jedną z m etod statystycznych, np. testem statystycznym — chi k w ad rat.
Z uw agi na to, że celem b ad an ia statystycznego jest nie tylko opis, ale u sta le n ie przyczyn, k tó re k sz tałtu ją proces m asow y oraz związków przyczy now ych zachodzących w danym procesie m asowym , w trzecim e tap ie zbadano jak ie w spółzależności m a ją m iejsce w ruchu w ędrów kow ym ludności w si do m ia st woj. olsztyńskiego. T en o statn i etap pozwolił w yjaśnić, jak ie praw idłow ości i w jakim okresie w pływ ały na w ędrów ki ludności w si do m iast w woj. olsztyńskim oraz jakie czynniki kształtow ały ten ruch.
W celu w yjaśnienia term inologii i pojęć zw iązanych z ruchem w ędrów kow ym przeznaczono osobny rozdział pracy. D rugi rozdział — zasadniczy — om aw ia w ielkość i kieru n k i odpływ u ludności ze w si oraz podaje s tru k tu rę em igrantów wsi olsztyńskiej wg w ieku, płci oraz w ielkości gospodarstw , z k tórych w y chodzą em igranci. W tym rozdziale o dnajdujem y zależności pom iędzy p rzy ro stem n atu raln y m m iast i wsi a natężeniem odpływ u ludności w si do m iast. Obok tego odnajdujem y zależność m iędzy w ielkością natężenia odpływ u lu d ności w si do m iast a odległością w si od m iasta O lsztyna.
W tym m iejscu p rag n ę złożyć serdeczne podziękow anie ty m w szystkim osobom, k tó re p om ogły m i w nap isan iu tej pracy, a w szczególności: prom o to ro w i p. prof, d r Zb. H e l i ń s k i e m u , k ier. K ated ry S ta ty sty k i Wydz. Ekon. P olitechniki Szczecińskiej; p. J. J a b ł o ń s k i e j oraz całem u zespołowi Wydz. S taty sty k i PWRN w O lsztynie za udostępnienie m ateriałów ; p. m gr M. P o h o- s k i e m u z 1ER w W arszaw ie za udostępnienie m ateriałó w z ankiety; p. m g r Cz. P 1 a 1 1 o w i z Z akładu S ta ty sty k i M atem atycznej W SR w O lsztynie za k onsultacje przy opracow yw aniu m a te ria łu statystycznego oraz p. m gr J. J a- s i ń s k i e m u ze S tacji N aukow ej P T H w O lsztynie za udostępnienie szeregu pozycji bibliograficznych.
I
TERM INOLOGIA ZW IĄZANA Z BADANIEM WĘDRÓWEK LUDNOŚCI 1) Pojęcie i podział w ędrów ek
K ażda zm iana m iejsca zam ieszkania pojedynczej osoby lu b g ru p y osób ro zp atry w an a z dem ograficznego p u n k tu w idzenia stanow i w ędrów kę. Pod jej pojęciem należy rozpatryw ać: trw ałość skutków dokonanej w ędrów ki oraz zasięg te ry to ria ln y w ędrów ki. W ynikiem dokonanej w ędrów ki jest pobyt w je d nej m iejscow ości i nieobecność w d ru g iej m iejscow ości. W iąże się to z p o ję ciem pobytu czasowego i trw ałego. Rozporządzenie M inistra S p raw W ew nętrz nych z dnia 23 m aja 1934 roku (Dz. URP z dnia 26 VI 1934 r., n r 54, poz. 489 § 4) mówi: ,,1) Z m iana m iejsca zam ieszkania n astęp u je przez rzeczyw iste za m ieszkanie w obrębie in n ej gm iny, połączone z zam iarem u sta le n ia tam w artości liczbowe. Jeżeli p o p u lacja m a rozkład no rm aln y , w ted y śred n ia a r y t m etyczna (x) dla p rób o n liczebności pobranych z te j p o p u lacji jest zm ienną losow ą i m a rozkład norm alny, którego w artość średnia rów na się w arto ści śred n iej populacji.
,0) K ażdy sąd o po p u lacji g en eraln ej bez przeprow adzenia w yczerpującego bad an ia nazyw am y hipotezą statystyczną. D o tyczy to zarów no całej populacji, jak i niektórych jej p a ram etró w rozkładu cechy populacji. A żeby m ożna uznać hipotezę za słuszną lu b odrzucić, należy uprzednio ją zw eryfikow ać. W tym celu służą n am testy statystyczne, czyli m etody w ery fik a cji hipotez.
sw ojej siedziby; 2) zm iana m iejsca zam ieszkania nie n astęp u je z pow odu czasow ej nieobecności w d an ej m iejscow ości”.
Pom iędzy tym i pojęciam i w y stę p u je zasadnicza różnica. Z m iany m iejsca zam ieszkania pow odują trw a łe przesunięcia w stru k tu rz e i liczbie ludności i są następstw em przyczyn i zjaw isk n a tu ry ekonom icznej i społecznej oraz sam e pow odują z kolei now e procesy gospodarcze i społeczne. Czasowe zm iany zam ieszkania nie w yw ołują podobnych zjaw isk.
M ówiąc o zasięgu tery to rialn y m , należy rozum ieć granicę, w k tó re j ten ruoh się odbyw a. Je śli będziem y b adać zjaw isko ru c h u ludności n a te re n ie p ew nej jednostki a d m in istracy jn ej, to w szelkie w ędrów ki o zasięgu te ry to ria l n ym w granicach d an ej jed n o stk i ad m in istracy jn ej należy uw ażać jak o ruch w ew nętrzny, n a to m iast przy przekroczeniu tej g ran icy ru ch te n nazw iem y zew nętrznym .
W m yśl powyższego w ędrów ką w ew n ętrzn ą ludności, nazw iem y zm ianę m iejsca zam ieszkania, k tó ra będzie:
a) dokonana w granicach w ojew ództw a olsztyńskiego;
b) będzie polegała na przekroczeniu g ran icy ad m in istracy jn ej grom ady; c) pow odow ała stałe, a nie tym czasow e osiedlenie w mieście.
R uch m ig ra cy jn y m ożna podzielić w edług zasięgu oraz w edług c h a ra k te ru m iejscow ości zam ieszkania (wieś', m iasto). W edług zasięgu rozróżniam y ruch m iędzy w ojew ództw am i, p o w iatam i oraz w ew n ątrz w ojew ództw i w ew n ątrz pow iatów . W edług c h a ra k te ru m iejscow ości zam ieszkania rozróżniam y w ęd ró w ki m iędzy m iastem a w sią (dwa k ie ru n k i — ze w si do m iast oraz odw rotnie, z m ia st do wsi), tylko m iędzy m iastam i i tylko m iędzy grom adam i. W pracy niniejszej zajm ujem y się k ieru n k iem w ieś — miasto, tj. · em igracją ludności ze w si woj. olsztyńskiego do m iast.
2) C zy n n ik i k szta łtu ją ce w ę d ró w k i ludności
B a d an ia prow adzone przez In s ty tu t D em ograficzny w P ary żu w zakresie w ew n ętrzn ej m ig ra cji ludności w sk azu ją n a szereg czynników k sz tałtu jąc y ch rozwój, natężenie i k ie ru n k i m ig racji w ew nętrznej. Rów nież p race, o których w spom niano w przypisach, w y ró żn iają czynniki k sz ta łtu ją c e ru c h m igracyjny ludności. Są one zbieżne z tym i, jak ie w skazuje In sty tu t D em ograficzny w P a ryżu. Należy do nich zaliczyć: a) czynniki ekonom iczne; b) czynniki dem ogra ficzne; c) czynniki o ch a ra k te rz e k u ltu ra ln y m i politycznym ; d) czynniki geograficzne.
Czynnik ekonom iczny je st zw iązany z p ro d u k cją na wsi, m ożliw ością za tru d n ie n ia siły roboczej w si w rolnictw ie, w aru n k am i p racy , zarobkow ania itp. N ędza na w si, różnice w dochodach ludności w si i m iast na niekorzyść ludności w iejskiej w yw ołują ucieczkę ludności do m iast. Chęć odciążenia rodziny z p u n k tu w idzenia u trzy m an ia p rzy jednoczesnym ew en tu aln y m aw an sie spo łecznym w m ieście je st rów nież jednym z bodźców dla w ychodźstw a ze wsi. B. W e ł p a pisze „...Głód ziem i na w si i b ra k p racy w m iastac h w okresie zaborów i w la ta c h m iędzyw ojennych w yw ołały m asow ą em igrację ludności w w ieku produkcyjnym ...” 11) (w tym w ypadku chodzi o em igrację za g ranicę — uw aga S. Z.). S ą to zjaw iska w y stę p u jące w układzie k ap italisty cz n ej pro dukcji. Sprzeczności tu w ystępujące, typow e dla kap italizm u , w y n ik ają z ch a ra k te ru w łasności środków pro d u k cji i w y tw arzan ia. Je st to konsekw encja antagonistycznych stosunków m iędzy k lasą robotniczą i chłopstw em p ra c u ją
u) Bogusław W e ł p a , Zagadnienia str u k tu r y w ie k u ludności P o lski L u d o w e j w 1950 roku, W arszaw a 1955, s. 64.
cym z jed n ej stro n y a w łaścicielam i środków pro d u k cji — k a p ita lista m i, z drugiej strony.
W k ra ja c h «obozu socjalistycznego do czynników ekonom icznych należy zaliczyć sta ły rozw ój przem ysłu w m iastach, k tó ry pow oduje zw iększenie zapotrzebow ania n a siłę roboczą. O dpływ ludności ze w si do m ia st jest k o n sekw encją nie ty lk o sam ej in d u strializacji, k tó ra spow odow ała w okresie pow ojennym przem ieszczenie się ludności ze w si do m iasta. P ostęp techniczny n a wsi, m echanizacja ro ln ic tw a oraz przebudow a gospodarki rolnej na tory socjalistyczne stw arza możliwość p rzejścia od zaw odu rolniczego do zaw odu nierolniczego w mieście. W yższy poziom w ydajności pracy w gospodarce zespo łow ej rolnictw a zm niejsza zapotrzebow anie na siłę roboczą w rolnictw ie. To pow oduje odpływ w olnej siły roboczej z ro ln ic tw a do zawodów nierolniczych, w szczególności do m iast. Te pozorne sprzeczności pom iędzy sta n em ilościowym siły roboczej w si a m ożliwością zatru d n ien ia są rozładow yw ane poprzez p la nową politykę gospodarczą pań stw a, k tó ra stw arza w a rsz ta ty p ra c y poza ro l n ictw em na w si i w m ieście. Dziś zw łaszcza w idzim y, jak powyższe czynniki w pływ ają na przem ieszczenie się ludności ze w si do m iast. W okresie m iędzy w ojennym byliśm y krajem , gdzie 36,2% ÎS) ludności m ieszkało w mieście, a p ra w ie */a ludności zam ieszkiw ało w ieś. O becnie stosunek te n zm ienił się na korzyść ludności m ie js k ie jJS).
Ja k o czynnik dem ograficzny należy w ym ienić praw idłow ość dem ograficzną p rzejaw iającą się w tym, że ludność w ę d ru je z obszarów o w iększym przyroście n a tu ra ln y m n a obszary m niejszego przy ro stu naturalnego.
Dla w ojew ództw a olsztyńskiego p rzy ro st n a tu ra ln y w m iastach i n a wsi k ształto w ał się w ostatn ich latach następująco:
P rz y ro st n a tu ra ln y n a 1000 m ieszkańców W yszczególnienie M iasta Wieś
1953 28,8 26,2 1954 27,7 25,8 1955 29,6 28,4 1956 27,2 29,1 1957 25,6 28,7 1958 23,9 28,8 1959 22,4 26,9 1960 19,7 25,9
Źródło: R ocznik S ta ty sty c zn y woj. o lsztyńskiego 1961.
Czynnik o c h arak terze k u ltu ra ln y m i politycznym w y stę p u je w tedy, kiedy d ziałanie czynnika ekonom icznego p rzem aw ia za pozostaniem n a wsi. Je śli n aw et różnica w dochodach ludności w si i m iast jest m in im aln a na korzyść tej pierw szej, ludność opuszcza wieś. M am y tu zjaw isko ta k zw anego „ap elu ” m iast, w odróżnieniu od tzw. „spychania” przez w ieś n ad m ia ru ludności. W g rę w chodzą tu ta j różnice w poziomie życia k u ltu ra ln e g o m iędzy m iastem a w sią oraz w postępie technicznym . Nie należy zapom inać rów nież o zm ianach w psychice ludności w iejsk iej, ja k a w y stę p u je w zw iązku z w ięzią i w spółpracą m iast i w si w p ań stw ach u stro ju socjalistycznego, co n iew ątp liw ie jest jedną z przyczyn em igracji ludności w iejskiej.
12) R o czn ik S ta ty sty c zn y GUS, W arszaw a 1960, s. 13.
13) Tam że. D ane dla ludności m iejsk iej i w iejskiej w ynoszą: 1950 r. — 36,9% i 63Д°/o; 1952 r. — 40,5c/o i 59,5%; 1954 r. — 41,9% i 58,1%; 1956 r. — 44,9% i 55,1%; 1958 r. — 46,4% i 53,6%; 1959 r. — 47,3% i 52,7%.
P a w e ł R y b i c k i 14), analizujcie em igrację ludności z P ru s, p o d aje „asp ek t” k u ltu ra ln y , pod k tó ry m rozum ie, że a tra k c ja k u ltu ra ln a ośrodków p rzem y słow ych i w ielkom iejskich oddziaływ ała jako zew n a ludność P ru s pozbaw ioną tych ośrodków i pow odow ała em igrację tej ludności do m iast Niemiec. W łodzim ierz W a k a r 15), b ad ając em igrację ludności P ru s W schodnich, widzi w ucieczce ludności ze w si dążenie jej do zaw odów przem ysłow ych i ośrodków m iejskich.
N ależałoby podkreślić jeszcze jeden czynnik, k tó ry w yw iera w pływ na ru c h m igracyjny: czynnik geograficzny w znaczeniu przyrodniczym . Pod tym pojęciem rozum iem y w pływ gleby i k lim a tu na w ędrów ki ludności. P r z e p i ó r k o w s k i 10) stw ierdza, że do w zrostu ludności przyczynia się jakość gleby. Tezę tę u zasad n ia danym i i b ad an iam i rejo n u N adbuża. „Na pod staw ie spisów ludnościow ych z roku 1900 i 1931 okazuje się, że za te n 31-letni okres czasu najw iększy p rzy ro st ludnościow y w y k azu ją gm iny, w których p rzew ażają gleby kredow e, n astęp n ie id ą aluw ia, lessy zaś z ajm u ją m iejsce po śred n ie” i7)... W w yniku te j przyczyny odpływ a ludność z teren ó w o w iększym przyroście n a tu ra ln y m na teren y o m niejszym p rzyroście n a tu raln y m . Je st to jed n a z logicznych konsekw encji praw idłow ości dem ograficznej.
R o zp atru jąc w pływ k lim atu na ru ch w ędrów kow y ludności, należy brać pod uw agę zależność w yników p ro d u k cji ro ln e j od k lim a tu n a różnych· teren ach . R o g o w 18) i w ielu innych podają, że cechy k lim atu w schodniopruskiego (mało opadów w okresie w iosennym , m aksim um opadów w lipcu, rozkład tem p eratu r) pow odują krótkość okresu w egetacyjnego na om aw ianych teren ach , co d aje się we znaki ro ln ictw u i oddziałuje n iekorzystnie na pro d u k cję ro ln ic tw a w schod niopruskiego. „N iew ątpliw ie stosunki klim atyczne, ta k niepom yślne d la ro ln ic tw a, m u siały się silnie odbić n a ro zm iarach em igracji z P ru s W schodnich” 10). Pow yższe należy rozum ieć w te n sposób, że klim at, oddziałując bezpośrednio n a efektyw ność p ro d u k cji rolnej, stw a rza gorsze w a ru n k i ekonom iczne n a jednym teren ie i lepsze na innym . W idzim y więc, że w a ru n k i geograficzne pośrednio w p ły w ają na ruch w ędrów kow y ludności poprzez bezpośrednie oddziaływ anie na p rzy ro st n a tu ra ln y ludności bądź n a efektyw ność p ro d u k cji rolnej. Należy podkreślić, że proces przem ieszczania się ludności w ynika zarów no z norm alnego rozw oju społeczeństw a, jak rów nież je st konsekw encją k ataklizm ów (kryzysy, w ojny itp.), czego p rzykładem może być proces zalu d n ienia Ziem Zachodnich i Północnych P o lsk i w pierw szych latach po w ojnie.
3) W ska źn iki ruch ó w w ę d ró w k o w ych ludności
D la celów porów naw czych ru c h u w ędrów kow ego opracow ano w skaźniki, któ re um ożliw iają analizę tego zjaw iska. Jed n y m ze w skaźników , k tó ry m najczęściej się posługujem y w ocenie ru ch u w ędrów kow ego ludności, je st ta k zw any w sk aźn ik natężenia. W yraża on liczbę ludności na 1.000 m ieszkańców badanego obszaru, k tó ra odpłynęła lu b n ap ły n ęła w w yniku w ędrów ki w pew nym okresie czasu. Jednocześnie elim inuje on w pływ w ielkości zalu d nienia badanego obszaru na liczbę o d p ły w ającej lu b n ap ły w ające j ludności.
14) P aw eł R y b i c k i , R y s dem ograficzny P rus W schodnich, W arszaw a 1947, s. 12.
15) W łodzim ierz W a k a r , S tru k tu r a dem ograficzna P rus W schodnich, P ru sy W schodnie, Przeszłość i teraźniejszość, P ra c a zbiorow a pod red. Zawidzkiego, P oznań, 1932, s. 180—182. 10) R o g o w , s. 228—235. 17) Tamże. 18) Tamże, s. 235—240. 10) Tam że, s. 240. . b o m u n lV iu l y 13
193
Oprócz powyższego w skaźnika, istn ieje ta k zw any w skaźnik selekcji dla oceny em ig racji i jej skutków . P o h o s k i 28) podaje n astęp u jący w skaźnik selekcji (selectivity), zaproponow any przez J. B o g u e ’ a i M. H a g o o d :
M k y
— --- — У 100 l u b М к1~ М1к- X 100
L J M ik
L
gdzie: Mk — liczba em igrantów danej k ateg o rii k, M — ogólna liczba wychodźców,
L k — ludność k ategorii к pozostała na b ad an y m tery to riu m , L — ogólna liczba ludności n a tym tery to riu m w danym okresie. B adanym i cecham i mogą być: w iek, płeć, zawód, w ykształcenie itp. W skaźnik te n d aje możność p o ró w n an ia s tru k tu ry w ychodźców z p u n k tu w idzenia różnych cech ze s tru k tu rą analogiczną pozostałą na bad an y m obszarze.
CHA RAKTERYSTYKA E M IG R A C JI LUDNOŚCI Z TERENU GROMAD W O J. OLSZTYŃSKIEGO
Po zakończeniu drugiej w ojny św iatow ej, w dniu 23 m aja 1945 roku, władze radzieckie przekazały ad m in istrację obszaru byłych P ru s W schodnich w ładzom P olski L udow ej w osobie P ełnom ocnika R ządu R zeczypospolitej Polskiej na O kręg M azurski. W gru d n iu tego sam ego roku pow stało w ojew ództw o olsztyńskie, sk ła d ające się z 17 pow iatów i jednego m iasta w ydzielonego — Ol sztyna. Cztery pow iaty byłych P ru s W schodnich dołączono do w ojew ództw a gdańskiego, 3 pow iaty do w ojew ództw a białostockiego. Po pow ołaniu jednolitych w ładz ad m in istra c ji terenow ej — prezydiów ra d narodow ych — w 1950 roku dołączono do w ojew ództw a olsztyńskiego pow iat działdow ski z w ojew ództw a w arszaw skiego i pow iat now om iejski z w ojew ództw a bydgoskiego.
O becnie (stan na 31 X II 1960) w ojew ództw o olsztyńskie podzielone jest na 19 pow iatów , posiada jedno m iasto w ydzielone — O lsztyn i zajm u je obszar 21.022 k m 2. P rz eciętn a w ielkość pow ierzchni pow iatów w ynosi ponad 1.100 km 2. N ajw iększy p o w iat szczycieński je s t p raw ie cztero k ro tn ie w iększy od najm niejszego pow iatu bartoszyckiego.
R ocznik S ta ty sty c zn y w ojew ództw a olsztyńskiego 1960 podaje udział w o je w ództw a w p ro d u k cji przem ysłow ej P olski w 1959 ro k u — 1,3%, w tym najpow ażniejszy udział m a przem ysł drzew ny 6,5% i spożywczy 3%. T en sam rocznik podaje zatru d n ien ie w przem yśle w edług pow iatów , z k tórego w ynika, że po m ieście Olsztynie, zatru d n iający m 26,7% ogółu z a tru d n ien ia, m ożna uszeregow ać pow iaty w kolejności w ysokości z a tru d n ien ia w przem yśle n a stępująco: O stróda (9,4%); K ętrzyn (7,2°/o); Morąg (5,6%); Iław a (5,2%); L idzbark W arm iński (5,2°/o); B artoszyce (4,8%); Pisz (4,4%); Giżycko (4,2%) i Szczytno (3,8%). N ajniższe z atru d n ien ie w przem yśle w y k azu ją pow iaty W ęgorzewo (0,5%) i Górowo Iław eckie (0,4%).
Pow yższe w skazuje n a to, że w w ojew ództw ie olsztyńskim nie posiadam y wysoko rozw iniętego przem ysłu. J e s t to w ojew ództw o o gospodarce typowo rolniczej, w ram ach k tó re j dąży się do in ten sy fik acji p ro d u k cji hodow lanej, a na jej bazie rozw oju rolnego przem ysłu przetwórczego.
20) M ichał P o h o s к i, S elekcyjn o ść m igracji ze u>si do m iast z p u n k tu w idzenia społeczno-zaw odowego. Przegląd Statystyczny, n r 1/60, s. 21—39.
II.
Wg spisu ludności z dnia 17 m a ja w g ran icach obecnego w ojew ództw a zam ieszkiw ało w 1939 r. p o nad 960 tys. ludności, śre d n ia gęstość zalu d n ien ia w ynosiła 50 osób n a k m 2, a ludność w iejsk a sta n o w iła 68,5% ogółu zaludnienia.
D ru g a w o jn a św iatow a spow odow ała spadek liczby urodzeń, w zrost liczby zgonów, przeg ru p o w an ie w stru k tu rz e ludności n a rzecz k o b ie t21), a ponadto jako sk u te k p ro pagandy niem ieckiej, m asow ą ucieczkę ludności n a zachód przed nacierający m i w o jsk am i A rm ii R adzieckiej. Spow odow ało to w y lu d n ienie teren ó w w ojew ództw a olsztyńskiego. W 1946 ro k u , a więc po pierw szym roku ak cji osiedleńczej, brakow ało 60% ludności w stosunku do sta n u z 1939 ro k u w g ran icach dzisiejszego woj. olsztyńskiego.
L. K o s i ń s k i i K. P u d ł o 2la) p o d ają n a stę p u ją c y sta n zaludnienia w ojew ództw a olsztyńskiego d la la t 1939 i 1946, k tó ry p rzed staw ia ta b e la 1. W ynika z niej, że w 1946 ro k u n ajrzad ziej zaludnionym i p ow iatam i były:
I) R o z w ó j lu d n o ści w la ta c h 1945— 1960
Tab. 1. L iczba ludności i gęstość z a lu d n ien ia w oj. olsztyńskiego w ro k u 1939 i 1946
Stan zaludnienia i gęstość na 1 km2 ш latach
Pouiiat Рош. ш kin2 17.5.1939 1.1.1946 Liczba mieszkań ców Gęstość na 1 km2 Liczba mieszkań ców Gęstość na 1 km2 Wojcuiództiuo 19319 966,5 50 351,8 18 Bartoszyce 473 33,1 69 11,0 23 Biskupiec 851 51,8 61 23,0 27 Вгаліешо 1299 74,1 58 10,7 8 Giżycko 897 50,0 56 16,6 19 Górowo Ііаш. 574 20,5 39 4,5 8 Наша 1038 63,4 61 16.6 16 Kętrzyn 1199 65,5 55 18,5 15 Lidzbark Warm. 1096 56,2 51 22,5 21 Morąg 1265 56,3 45 21,2 17 Mrągowo 1232 54,4 44 34,4 28 Nidzica 1146 39.7 35 15,4 13 Olsztyn m. 53 50,4 79 29,0 44 Olsztyn potu. 1303 57,2 30,0 Ostróda 1536 81,2 53 31,4 20 Pasłęk 858 37,5 44 13,3 16 Pisz 1684 53,1 32 15,7 9 Szczytno 1703 73,4 43 32,7 19 W ęgorzewo 1112 48,6 43 5,3 5
Źródło: P roblem y rozw oju gospodarczego i dem ograficznego Z ie m Zachodnich w latach 1945— 1958, s. 112.
21) E d w ard R o s s e t , Proces sta rzen ia się ludności, W arszaw a 1959, s. 571—573.
21a) L. K o s i ń s k i , K. P u d ł o , P ro b le m y ro zw o ju gospodarczego i dem o graficznego Z ie m Z achodnich w latach 1945—2958, P oznań 1960.
W ęgorzewo, B raniew o, G órow o Iław eckie, P isz i Nidzica. N ajgęściej zaludnione pow iaty obok pow iatu olsztyńskiego (łącznie z m iastem Olsztynem ) były: M rą gowo, O stróda, Biskupiec i Bartoszyce. G ęstość zaludnienia w ojew ództw a w ów czesnych granicach w ynosiła 18 osób na 1 k m !, co stanow iło 36°/o gęstości zaludnienia z 1939 roku.
A d m in istracja polska o trzym ała obszar gospodarczo w yniszczony. Z uw agi na b ra k ludności, a szczególnie fachowców, nie m ożna było z m iejsca przystąpić do szybkiego zagospodarow ania w ojew ództw a. B rak ludzi odczuw ały nie tylko nieliczne i zdew astow ane zakłady przem ysłow e, ale rów nież rolnictw o.
We w rześniu 1946 ro k u w ojew ództw o olsztyńskie zam ieszkiw ało ponad 297 tys. osób ludności w ie js k ie jS2). Mimo że do stan u sprzed w ojny brakow ało tylko ponad 18°/o ludności rolniczej, rolnictw o odczuw ało pow ażne b rak i ludnościow e, szczególnie mężczyzn, zarów no w niem ieckiej gru p ie narodow o ściow ej ja k w śród ludności polskiej pochodzenia rodzim ego, czego nie odczu w ała ludność przesiedleńcza. Były to, ja k już w yżej w spom niano, skutki dem ograficznych p ra w w ojny.
Rozwój ludnościow y w ojew ództw a olsztyńskiego m ożna podzielić n a trzy okresy:
X — obejm ujący la ta 1945 — 1949, cechow ał intensyw ny rozw ój procesu osadnictw a oraz rozw iązyw anie problem ów narodow ościow ych (w eryfikacja);
II — od 1949 do 1953 roku, pow olnego z a n ik an ia ak cji osadniczej i p o ja w ian ia się procesu w ędrów ek w ew nętrznych ludności z jednoczesnym odpływ em ludności w si do m iast;
III — la ta następne, cechuje znaczne przem ieszczenie ludności ta k w e w nętrzne, jak i zew nętrzne (re p a tria c ja z ZSRR, ak cja łączenia ro d zin — w y jazdy do NRF) oraz ożywienie osadnictw a.
N ajbardziej ustabilizow ana (m igracja w ew n ętrzn a w ojew ództw a) była ludność rodzim a i re p a tria n c i. L udność zaliczona do ta k zw anych osiedleńców (ludność napływ ow a z terenów ce n tra ln e j Polski) była stosunkow o n ajb ard ziej p ły n n a i ona, zw łaszcza w drugim okresie, em igrow ała poza w ojewództwo. N ierzadko pom im o otrzym ania gospodarstw o w ysokiej k u ltu rz e rolnej, w iększych pow ierzchniow o od pozostaw ionych, po w yeksploatow aniu gospo d arstw a oraz d ek ap italizacji m a ją tk u , ludność ta pow racała do swoich rodzinnych stron. W sporadycznych w ypadkach zjaw isko to trw a jeszcze do dnia dzisiejszego.
Pom im o trudności n a tu ry organizacyjnej i gospodarczej sta n zaludnienia w ojew ództw a w zrasta ł z roku na rok ta k na w si, ja k i w m ieście. W dniu pierw szego spisu pow szechnego ludności, tzn. 3 X II 1950 roku, zaludnienie w ojew ództw a olsztyńskiego osiągnęło liczbę 689 tys. m ieszkańców i w zrastało w następnych latach co przed staw ia tab. 2 i 3.
J a k w idzimy, n a stą p ił znaczny w zrost ludności w ojew ództw a olsztyńskiego. Do sta n u sprzed w ojny w dniu spisu ludności w 1960 roku zab rak ło m niej niż 10% ludności. Jednocześnie obserw ujem y p rzegrupow anie ludności n a korzyść ludności m iast. W ciągu dziesięcioletniego okresu odsetek ludności m iejsk iej w zrósł z 29,3% do 35,9%, jednocześnie odsetek ludności w iejskiej spadł o 6,6%. G ęstość ludności w stosunku do 1946 roku w zrosła o 14 osób, osiągając w 1960 ro k u 42 osoby na 1 k m 2, co stan o w i 84% gęstości zalu d n ien ia z 1939 roku.
22) S ta n i potrzeby gospodarcze Pomorza W schodniego, In sty tu t B ałtycki 1947, s. 191.
Tab. 2. R ozw ój lu d n o ści w o jew ó d ztw a o lszty ń sk ieg o w la ta ch 1950— 1960
Wyszczególnienie
L u d n o ś ć
ogółem u) miastach na wsi
ш tys. w tys. ш % ш tys. UJ %
Spis 3.12.1950 689 202 29,3 487 70,7 szacunki 1951 722 218 30,2 504 69,8 1952 742 230 31,0 512 69,0 1953 758 241 31,7 517 68,3 1954 786 254 32,3 532 67,7 1955 611 262 32,3 549 67,7 1956 839 277 33,0 562 67,0 1957 847 283 33,4 564 66,6 1958 864 298 34,5 566 65,5 1959 878 312 35,5 566 64,5 spis 6.12. 1960 877 315 35,9 562 64,1
Źródło: R o czn ik S ta ty sty c zn y w oj. o lsztyńskiego 1961.
Tab. 3. G ęstość zalu d n ien ia grom ad w ojew ództw a olsztyńskiego
P o w i a t Ludność na km 2 w latach: 1952“) 1953«) 1954«) 1956«) 1958b) 1959*9 W ojewództwo 25 25 26 39 41 42 Bartoszyce 32 32 33 51 56 53 Biskupiec 29 30 31 46 46 46 Braniewo 19 20 21 33 36 37 Działdowo 35 35 32 48 48 50 Giżycko 25 25 31 42 44 44 Górowo Iław. 22 22 23 28 28 29 Iławu 32 33 34 48 50 51 Kętrzyn 26 27 29 44 47 48 Lidzbark Warm. 27 27 28 40 42 43 Morąg 29 30 32 39 40 40 Mrągowo 25 25 26 35 34 35 Nidzica 16 16 17 29 29 30 Nowe Miasto 42 42 42 54 57 57 Olsztyn p. 29 29 30 32 31 32 Ostróda 25 25 26 40 43 44 Pasłęk 29 30 32 40 41 40 Pisz 12 13 14 22 22 23 Szczytno 21 22 22 27 26 28 Węgorzewo 20 21 22 30 31 31
Źródło: a) Rocznik S ta ty sty c z n y W K PG , O lsztyn 1952, 1953, 1954, 1956, b) Rocznik S taty sty czn y w oj. olsztyńskiego 1959, 1960.
W m iarę upływ u lat od dnia zakończenia w ojny, po w strzy m an iu przesunięć ludności drogą ad m in istracy jn ą, ak cji osiedleńczej oraz re p a tria c ji, dostrzegam y now e zjaw isko, k tó re w rozw oju ludności w ojew ództw a olsztyńskiego w ysuw a się na pierw szy plan. Je st nim ucieczka ludności ze wsi do m ia st n a teren ie w ojew ództw a.
W la ta c h 1950 — 1955 p rzy ro st n a tu ra ln y w si olsztyńskiej w yniósł 79 tys. osób, a liczba m ieszkańców zw iększyła się tylko o 53 tys. osób. U bytek 26 tys. osób, nie licząc w tym czasie dalszego napływ u osadników przybyw ających w drodze ak cji w e rb u n k o w e j2S), należy tłum aczyć em igracją ludności wsi do m ia st w ojew ództw a olsztyńskiego i odpływ em te j ludności poza w o je w ództwo. K o n fro n tac ja w zrostu sta n u ilościowego ludności m iejsk iej (56 tys. osób) z przyrostem n a tu ra ln y m tej ludności w ty m sam ym okresie w ynoszącym 39 tys. osób daje różnicę ty lk o 17 tys. osób, co oznacza, że ty le ludności mogło osiedlić się w m iastach z teren u w ojew ództw a i innych w ojew ództw . Należy w ięc sądzić, że ponad 9 tys. osób ze w si w tym czasie odpłynęło poza granice w o jew ó d ztw a24). P om ijam y tu ruch m ig ra cji ludności w zajem nie się kom pe- sujący. Podobnie K. D z i e w o ń s k i 243), p o d aje dla w oj. olsztyńskiego p rzy ro st ludności m ia st w okresie 1950 — 1954 na sk u te k napływ u ludności ze w si o 4 tys. osób, co d a je przeciętnie 17 osób na tys. m ieszkańców m iast. W ynika stąd, że liczbę osób em igrujących poza w ojew ództw o ze w si olsztyńskiej w okresie podanym poprzednio należałoby szacować na blisko 22 tys. osób, co de facto jest mocno zaniżone.
Saldo m ig ra cji ludności grom ad w 1. 1953— 1960 wg pow iatów podaje tab . 4. W tab eli te j nie u jęto em igracji ludności za granicę. U w zględnia ona ruch w ędrów kow y ludności w iejsk ie j w ew n ątrz w ojew ództw a olsztyńskiego i poza jego obręb. Na podstaw ie tab eli n r 4 m ożna ugrupow ać p o w iaty w ojew ództw a olsztyńskiego onastępująco:
I g ru p a — o ujem n y m saldzie ru ch u w ędrów kow ego, są to pow iaty: B a rto szyce, Biskupiec, Działdowo, Giżycko, N idzica, G órow o Iław eckie, Iław a, L id z b ark W arm iński, M orąg, Nowe M iasto i P asłę k — łącznie U pow iatów .
I I g ru p a — m ająca dodatnie saldo tego ru ch u , do k tó re j należą pow iaty: B raniew o, K ętrzyn, Mrągowo, O lsztyn p. “ ), O stróda, Pisz, Szczytno i W ęgorzewo.
P orów nując gęstość zalu d n ien ia poszczególnych pow iatów (tab. 3) zau w a żymy, że p ierw sza g ru p a pow iatów stanow i g ru p ę o w yższej p rzeciętn ie gęstości zaludnienia od śred n iej w ojew ódzkiej.
Tłum aczy się to tym , że w ram ach k o lejn y ch ak cji osadniczych kierow ano ludność do pow iatów o m niejszej gęstości zaludnienia, szczególnie dotyczy to pow iatów : B raniew o, K ętrzyn, Pisz, M rągowo, Szczytno i Węgorzewo. P o w iat O stróda jest w y ją tk ie m w tej grupie, poniew aż silny n apływ ludności ty lk o w jednym 1957 roku w y ró w n ał odpływ ludności, a n a w e t nieznacznie przekroczył w ielkość odpływ u za okres 8-letni. P o w iat O lsztyn p osiadający d odatnie saldo m ig racy jn e ludności grom ad należy tłum aczyć bliskością m iasta
23) W 1952 ro k u w w y n ik u ak cji w erbunkow ej osiedlono 727 rodzin. A nalo gicznie dla roku 1954 — 1253, 1955 — 595. Wg W ojciecha W r z e s i ń s k i e g o , Z e w spółczesnych zagadnień dem ograficznych woj. o lsztyńskiego, P ra c e i m a te ria ły etnograficzne, Tom X IX , O lsztyn 1961, s. 192.
24) N ależy się liczyć z częściowym osadnictw em m iejskim . Ma) D z i e w o ń s k i , s. 104.
25) D la odróżnienia p o w iatu O lsztyn — m iasta w ydzielonego — lite ra p. oznacza p o w iat olsztyński obejm ujący te re n grom ad.
2) R u c h y m e c h a n ic z n e lu d n o ś c i w la ta c h 1953— 1960
T a b . 4. S al d o m ig ra c ji lu d n o śc i grom ad w la ta ch 19 5 3— 1 9 6 0 199 Ż ró d lo : S p ra w o z d a n ia o ru ch u lu d n o śc i p o w ia to w y c h kome nd M O . о 0 © 0 ŕ-1 O' 0 сч 1 0 x 0 1 сч г-1 со X X 1 X еч еч 1 x + X X 0 1 O' 1 ч X ч 1 ч сч СО 1 0
+
ч еч σ' о сч ч 1 1 X 1 сч сч со 1 0 X ©7
сч г—t-1
X N. еч 1 σ» 0 σ' x O' 0 1 сч7
ч со 0 1 l' es X 1 0 O' X 1 ч X7
0 »ft O' 1 X о г-1 ι-Ο r-1 о Γ-ΓΟ7
со 0г-7
ч 0 со1
0 О г- о 0Г-1 Г-1
O' 0 еч1
© ©7
0 X со1
сч еч1
со г-01
x © © CS7
о X 0 1 X 0h-1
X сч СО1
о еч+
г-ч сч1
0 O' сч еч1
ч O'г-1
x 01
сч 0 еч7
Γ-ΓΟ ч1
еч 0 X+
O' —■ г- сч 0 01 +
X O' еч1
0 X X1
0 СЧ1
X 0+
сч Xг-1
я f-0 O' со O'+
сч 0 ч+
со O'+
Г-ч еч+
ч ог-+
0 со со+
0 I-07
0 X+
x сч 0+
O' сч X+
СО 0 0+
со 0+
0 еч Ч X О *4+ +
X ч 0+
со ©+
© X О+
со X со+
© X 0+
я -J 0 0 σ' 0+
0 о «ч+
0+
со еч ч+
O'+
со со 0+
о 0 ч1
O' о x+
s
сч1
о Γ-ΓΟ1
X ч со+
0 Ч © « сч со1 1
со © со 0 X1
©+
X сч сч+
0 г-сч+
0 0 O' x 01
X ч ч+
СО со X+
X 0 со1
Γ Ι'-+
г—г-+
0 X1
г-01
с O' еч+
0 ч1
со1
ч 0 еч+
ч © ад сч ч1 +
© сч ©1
г-еч1
ч © со+
г-ч сч + © © сч+
ч 0 O' ч СО1
о со+
0 0 0+
сч X СО1
г-0+
X со+
г-01
X со со1
ч 0г-+
ч+
O' 0+
ч о ч+
сч со 0 Ч СО1 1
г-X+
сч X+
0 © 0+
ч со+
СО О 0+
x 0 O' со СО1
C' en «о!
0 01
0 X ч1
X 0 01
X еч 01
X+
СО со1
Γ ιο еч+
01
СО ч1
еч со1
еч 0 Г- O' со еч1 1
X 0 СО1
со ©1
о X СО сч4~
0 ч сч+
J3
0
bo О 0 со 07
о о 01
X г-ео+
г-ео сч1
X 01
о O' еч еч1
O' со ч O' СО1
еч сч еч сч+
0 0 СО1
X г-ч сч1
ч 0 СО+
Г- X — 0 Ч со1 +
еч о+
© со со7
Γ ιο 0+
о 0 + 0 0 со+
с g і 3 u N*К О Я аа и V ’S. 3 JA tїї
о аδ
с я«
о3
о22
N
о
0
иа•Ν
о я υ "S 2 Z 3 я о 3 о о О я 3 С 3) В о· ЬС Е я ŕ JA я л ТЗ 2 ас я о £ о о ас я £ 0 Я л 1 J v В а ы о -2 Z О а ■а •о сл О JA а> сл я Он N Я 2 о с » N и сл о 3 V N w о ас£
O lsztyna, położonego na teren ie pow iatu, gdzie ciążyła p rzy b y w ająca ludność do ce n tru m gospodarczego i k u ltu ra ln e g o w ojew ództw a. D iagram saldow y n r 1 przed staw ia m igracją ludności w si ogółem dla woj. olsztyńskiego. Na jego pod staw ie m ożemy w yróżnić trzy okresy dla m ig ra cji ludności w si w w oj. olsztyń skim , a m ianow icie: I — la ta 1953 — 1956, cechujący sią nieznacznym odchyleniem m iądzy liczbą osób napływ ających i odpływ ających na teren ie grom ad; II — obejm ujący d w u letn i okres 1956 — 1957, w k tó ry m przew aża napływ ludności do grom ad nad odpływ em . Łączy sią to ze zm ianą w tym okresie polityki gospodarczej w stosunku do rolnictw a, a d m in istracy jn y m zaham ow aniu przechodzenia ze w si do m iast, ze w znow ioną akcją re p a tria c y jn ą z ZSRR. W ram ach te j o sta tn iej osiedlono na w si ponad 15 tys. rep atrian tó w . O sta tn i — III okres obejm uje la ta 1958 — 1960 i nacechow any jest dużym odpływ em ludności z grom ad. W tym okresie d aje sią zauw ażyć spadek liczb absolutnych zarów no napływ u, ja k i odpływ u ludności, co m ożem y nazw ać w iąkszą stabilizacją ludności, k tó ra sta je sią powoli m niej ru ch liw a.
Podobnie k sz ta łtu je się ru ch w ędrów kow y poszczególnych pow iatów pierw szej grupy, gdzie w latach 1956 — 1957 m am y dodatnie saldo im igracji n a wieś za w y jątk iem po w iatu Górowo Iław eckie. N atom iast w drugiej grupie okres dodatniego salda w ędrów kow ego dla w si je st dłuższy i trw a od 1953
do 1957 roku. Do te j g ru p y należą pow iaty: Pisz, M rągowo, K ętrzyn, Szczytno, W ęgorzewo. P o w iaty n ależące do te j sam ej g ru p y O lsztyn, O stróda i B ra niew o w tych sam ych la ta c h p o sia d ają k ró tk i okres nieznacznego salda ujem nego. Je st rzeczą ch arak tery sty czn ą, że począw szy od 1958 roku w e w szyst kich po w iatach saldo ru c h u w ędrów kow ego je s t ujem ne.
Ogółem w w ojew ództw ie m ig ra c ja ludności w iejsk ie j w liczbach absolutnych k ształto w ała się d la la t 1953 — 1960 następ u jąco :
T ab. 5. B ilans ru c h u w ędrów kow ego ludności grom ad w oj. olsztyńskiego w la ta c h 1953— 1960
L a t a Napłyiu Odpłyiu Saldo
1953 40 267 43 088 — 2821 1954 49 264 47 789 + 1481 1955 52 827 55 845 — 3018 1956 62 540 61 416 4- 1134 1957 90 305 75 649 + 14656 1958 61 000 70 896 — 9896 1959 53 869 69 384 — 15515 1960 43 235 54 945 — 6710 Razem 479307 479006 — 20699
2 ródło: Spraw ozdania o ruchu ludności p ow iatow ych ko m en d MO. Z powyższego w y n ik a, że w ciągu 8 la t z teren ó w grom ad w całym w oje w ództw ie odpłynęło p o nad 20 tys. osób. Z te j liczby część ludności odpłynęła do m ia st i osiedli na te re n ie w ojew ództw a, część em igrow ała poza wojew ództw o. Ilość i k ie ru n k i em igracji ludności ze w si podaje tab ela 6.
3) K ie ru n k i o d p ływ u ludności w ie jsk ie j
Ze spraw ozdań o ru c h u ludności, zn ajd u jący ch się w W ojew ódzkim W y dziale S ta ty sty k i w O lsztynie, w y n ik a, że liczba ludności w si opuszczająca dom ro d zin n y w ynosi ponad 459 tys. osób. Z te j liczby w ym eldow ało się do innego w ojew ództw a 191.592 osoby, do grom ad w ty m sam ym pow iecie w o je w ództw a olsztyńskiego 187 211 osób, a do w szystkich m ia st w ojew ództw a olsztyńskiego 80 232 osoby, co stanow i 17,4% ludności w ym eldow anej z grom ad w ojew ództw a w la ta c h 1953—1960.
Je śli w eźm iem y pod uw agę, że część w ychodźców ze w si pozostaje w m ieście około 6 la t, po czym pow raca na w ieś, co szacuje się n a około 50% 2e), to należy przyjąć, że ludność m ia st woj. olsztyńskiego w zrosła trw a le o około 40 tys. osób na sk u te k n apływ u ludności ze w si w ojew ództw a.
Je d n y m ze w skaźników w b ad an iach ru c h u m igracyjnego ludności jest n atężen ie odpływ u (napływ u) ludności, k tó ry obliczam y dzieląc liczbę odpły w ający c h (napływ ających) przez sta n ludności badanego rejo n u w tysiącach osób. N atężenie w ędrów ek ludności odpow iada na p y tan ie, ile osób na tysiąc m ieszkańców ubyło lu b przybyło w jednostce czasu lu b w bad an y m okresie. W skaźnik te n e lim in u je w pływ sta n u zaludnienia na w ielkość m igracji.
Ja k w id ać z tab. 7, odpływ ludności ze w si dla l a t 1953—1960 w skali w o je w ództw a osiągnął w skaźnik n atężen ia 141, przy czym do m ia st tego sam ego
íe) P o h o s к i, s. 35.
p o w iatu odpłynęło 75 osób na 1000 m ieszkańców wsi, a do m iast innego pow iatu nieco m niej, tj. 67 osób na 1000 m ieszkańców . W yższy w sk aźn ik odpływ u lu d ności ze w si do m iast od średniego rep rezen to w an y jest przez pow iaty: B isku piec, Giżycko, Górowo Iław eckie, K ętrzyn, L id z b ark W arm iński, M rągowo i O lsztyn pow iat. Są to pbw iaty (za w y jątk iem pow. Giżycko) o stosunkow o n isk im zatru d n ien iu ludności w przem yśle, ale re p re z e n tu ją jednocześnie 20 m iast i osiedli na 37 istniejących w w ojew ództw ie. Te sam e pow iaty w y k a zują wyższy w skaźnik odpływ u ludności do m ia st tego sam ego pow iatu, co pokryw ałoby się z poprzednim . Niższe w sk aźn ik i natężenia odpływ u ludności Tab. 6. W ym eldow anie z zam ieszkania w latach 1953—1960 woj. olsztyńskiego
U b у ł o d o :
Ogółem tego samego pów innego powiatu innego woj.
P o iu i a t do miast do do ininst do do miast do
i osiedli gro mad i osiedli gro mad i osiedli g T O -mad Województwo 459035 42392 98743 37840 88468 73473 118119 Bartoszyce 17945 1488 3683 939 4587 2245 5003 Biskupiec 23441 4072 4444 2153 4861 2970 4940 Вгапіешо 26411 2445 6789 1530 3797 4385 7465 Działdoiuo 16799 1891 3533 1534 2764 4005 3072 Giżycko 22850 3072 4720 1064 4064 3638 6292 Górowo Iłaiu. 16530 1210 2382 2404 4285 2419 4830 Iława 24396 2350 4558 897 3570 4806 7815 Kętrzyn 30716 3239 1234 2284 7910 5248 10801 Lidzbark Warm. 26055 2678 5679 2386 4237 4674 6401 Morąg 41875 2083 11638 2515 7180 6239 12220 Mrągowo 22266 2912 6193 1322 4592 2586 4661 Nidzica 21168 1491 5322 1629 5409 2929 4388 Nowe Miasto 17814 1879 4222 2295 2805 3663 2950 Olsztyn p. 27688 1041 7643 6878 4770 3330 4026 Ostróda 25039 3109 1107 2410 7387 4933 6093 Pasłęk 26457 1212 6233 1711 5015 4518 7768 Pisz 25377 2526 7275 1384 2563 4374 7255 Szczytno 26240 2263 7329 2243 4785 3576 6044 W ęgorzewo 19968 1430 4359 1262 3887 2935 6095
Źródło: S praw ozdanie o ru c h u ludności pow iatow ych kom end MO.
należą do pow iatów : B raniew o, B artoszyce, Działdowo, Nidzica, Iław a, Morąg, Nowe M iasto, O stróda, Pisz, P asłęk, Szczytno i W ęgorzewo. Są to pow iaty, przew ażnie g ran iczące z innym i w ojew ództw am i (z w y jątk iem pow. B a rto szyce i O stróda). W pływ n a to p o sia d ają m iasta innych w ojew ództw (om aw iany w skaźnik nie obejm uje ludności odpływ ającej do innych w ojew ództw ), o czym się później przekonam y. Bartoszyce p o sia d ają w praw dzie w ysokie zatru d n ien ie w przem yśle, w y d aje się jednak, że tam tejszy ry n e k p ra c y w c h łan iał ludność raczej z sąsiednich pow iatów , np. Górowo Iław eckie. Podobnie przed staw ia się sp raw a z pow. ostródzkim .
Tab. 7. W y m eld ow an ie i n a tężen ie od p ływ u lu d n o ści grom ad do m ia st i osied li w g p o w ia tó w w la ta ch 1953— 1960 Powiat Liczba miast i osie dli b)
Ubyło do miast i osiedli Natęż, odpływu a) ogó-łem tego samego powiatu innego powiatu ogó łem tego sam. pow. inne go pow. osób ď
fi
osóbO
fi
'
Województwo 37 80232 42392 52,8 37840 47,2 141 75 67 Bartoszyce 1 2427 1488 62,0 939 38,0 152 93 59 Biskupiec 4 6226 4073 65,7 2153 34,3 222 145 77 Braniewo 3 3975 2445 61.1 1530 38,9 153 93 59 Działdowo 2 3425 1891 55,6 1534 44,4 104 57 46 Giżycko 2 4136 3072 75,0 1064 25,0 159 118 41 Górowo Iław. 1 2614 1210 46,5 1404 53,5 174 81 94 Iława 3 3247 2350 73,4 897 26,6 93 67 25 Kętrzyn 2 5523 3239 58,9 2284 41,1 162 95 67 Lidzbark Warni. 2 5064 2678 52,5 2386 47,5 174 92 79 Morąg 1 4598 2083 45,3 2515 54,7 104 47 57 Mrągowo 2 4234 2912 69,3 1322 30,7 163 112 51 Nidzica 1 3120 1491 48,4 1629 51,6 125 59 61 Nowe Miasto 2 4174 1879 44,7 2295 55,3 113 51 62 j Olsztyn p. 2 c) 7919 1041 13,2 6878 86,8 208 27 181 Ostróda 2 5519 3109 56,5 2410 33,5 142 79 62 Pasłęk 1 2923 1212 41,8 1711 58,2 105 43 61 Pisz 4 3910 2526 64,7 1384 35,3 156 101 55 Szczytno I 4506 2263 50,3 2243 49,7 107 54 53 Węgorzewo 1 2692 1430 52,8 1262 47,2 135 71 63Źródło: S praw ozdania o ru c h u ludności pow iatow ych kom end MO, a) obliczenia w łasne, b) n a dzień 1 I 1959, c) w tym m iasto Olsztyn.
J a k już w spom niano, obserw ujem y zjaw isko p o k ry w an ia się oddziaływ ania m iast innych w ojew ództw i oddziaływ ania m ia st w oj. olsztyńskiego oraz zani k an ie tego zjaw isk a w p ow iatach nie posiadających g ranicy z innym i, w oje w ództw am i. P rz y k ład em powyższego może być porów nanie odpływ u ludności w si do m ia st n a te re n ie w oj. olsztyńskego i poza w ojew ództw o d la pow iatów graniczącyoh z innym i w ojew ództw am i (tabela 8).
J a k w y n ik a z tab eli 8, w w iększości powiatów' posiadających granicę z innym i WOjewództwami, obserw ujem y, że odpływ ludności w iejsk ie j do m iast innego w ojew ództw a stan o w i wyższy odsetek aniżeli do m ia st w oj. olsztyń skiego. O dw rotność tego z n ajd u jem y w pow iatach nie posiadających granicy z innym i w ojew ództw am i. Przem aw ia to za tym,· że oddziaływ anie m ia st innych w ojew ództw jest silniejsze od oddziaływ ania m ia st w oj. olsztyńskiego w p ow ia
tach graniczących z innym i w ojew ództw am i. Na teren ie pow iatów nie p o sia d a jących gran icy z innym w ojew ództw em , zjaw isko to m aleje. Można więc przyjąć tezę, że na te re n a c h tych pow iatów zasadniczy w pływ na em igrację ludności ze w si do m iast p o sia d ają m iasta w ojew ództw a olsztyńskiego. P oniew aż celem
Tab. 8.
Powiat
Odpłynęło do miast w % w latach 1953-1960
ogółem z t e g o do tego samego województwa do innego województwa Вгапіешо 100 47 53 Działdowo 100 46 54 Giżycko 100 53 47 Iława 100 40 60 Morąg 1Г0 42 58 Nidzica 100 51 49 Noiue Miasto 100 53 47 Pasłęk 100 69 31 Pisz 100 47 53 Szczytno 100 55 45 Węgorzewo 100 48 52
oraz dla powiatów nie posiadających granic z innymi województwami
Bartoszyce 100 51 49 Biskupiec 100 68 32 Górowo Iławeckie 100 52 48 Kętrzyn 100 51 49 Lidzbark Warmiński 100 52 48 Mrągowo 100 62 38 Olsztyn powiat 100 71 29 Ostróda 100 53 47
pracy n ie jest w yjaśnienie, w jak im stopniu oddziałują n a odpływ ludności z w oj. olsztyńskiego m iasta innych w ojew ództw , an aliza nasza ogranicza się w ty m m iejscu tylko do stw ierd zen ia tego zjaw iska.
T abela 9 podaje, ja k odpływ a ludność grom ad do m iast i n atężenie jej odpływ u, z podziałem do m ia st tego sam ego p o w iatu i innego pow iatu. W ynika z niej, że w ięcej ludności w iejskiej opuszczało sw e dom ostw a do m ia st w łasnego pow iatu aniżeli do m ia st innego pow iatu. I ta k d la 1953 roku odpływ ludności w iejskiej do m iast tego sam ego pow iatu był o 717 osób w iększy. A nalogicznie d la 1954 ro k u 70, 1955 — 688, 1957 — 545, 1958 — 81, 1959 — 214 i 1960 ro k u — 36. Jedynie w ro k u 1956 m am y w iększy odpływ ludności do m ia st innego po w ia tu — 27 osób, czego nie m ożem y w yjaśnić. Powyższe jest zrozum iałe, gdyż najw iększy w pływ na te re n pow iatu m ają w łasne m iasta, a dopiero na drugim m iejscu oddziałują n a teren pow iatu m iasta innego pow iatu. Je st to uzależnione od szeregu czynników , a m iędzy innym i od w ielkości m iasta, rozw oju p rze m ysłu, fu n k c ji a d m in istra c y jn o -k u ltu ra ln e j m ia sta i innych.
Z analizy pow iatów w ynika, że w la ta c h 1953— 1960 tylko pow iaty: Górowo Iław eckie, Morąg, Nidzica, Nowe M iasto, O lsztyn pow iat, P asłę k i Szczytno (razem 7 powiatów) m ają wyższy odpływ ludności w iejskiej do m ia st innego pow iatu.
S ą to pow iaty stosunkow o słabo uprzem ysłow ione i na ich teren ach z n a j duje się tylko jedno m iasto na pow iat, za w y jątk iem pow. Nowe M iasto. W po zostałych pow iatach odpływ ludności w iejskiej do m ia st tego sam ego pow iatu p rzew yższał w każdym roku odpływ jej do m iast innego pow iatu. A nalogicznie p rzedstaw ia się n atężenie odpływ u w poszczególnych latach.
Tab. 9. O dp ływ lu d n o ści grom ad i jeg o n a tężen ie do m ia st w oj. olszty ń sk ieg o w la ta ch 1953— 1960 P o i u i a t 1 d o m ia s t te g o s a m e g o p а t а ---uilntu d o m ia s t In n e g o p o w ia tu
19 5 з |1954 J1055J19 5 б |1957J l 958J l9 5 9 |I960 1 9 5 з |] 9 5 4 |I9 5 5 JІ 9 5 б |I9 5 7 jl9 5 ß jI959J196O
1 2 3
4 5
6 7 » 9 10 " 12 ,3 H 15 16 ‘ 7 uj 1 1 с b c h n Ь s 01 n p c h W o je u 'ó d z ltu o 4897 4495 4689 4678 5606 5271 5306 4684 4170 4425 4401 4705 5061 5190 5092 4448 B arto sz y c e 165 173 145 154 239 239 170 203 108 110 93 98 108 142 256 144 B isk u p ie c 220 195 371 327 387 312 242 219 206 182 346 305 248 258 318 299 B rnnioiiio 307 267 295 280 255 291 360 315 196 171 190 181 191 254 230 117 D z ia łd o w o 270 281 203 203 246 203 284 201 191 174 140 142 144 126 208 189 G iży ck o 295 246 225 236 329 259 250 232 142 119 108 U 5 106 191 15 130 G ó r o w o I ła w e c k ie 87 01 100 101 222 293 146 70 105 112 128 123 212 306 212 206 [ła w a 304 293 276 246 320 261 332 298 115 112 104 94 132 91 113 136 K ętrzyn 427 257 380 380 500 540 393 362 237 187 275 276 289 381 367 272 I.id z b n rk W a r m iń s k i 265 365 310 319 368 250 444 357 246 339 288 295 366 300 297 245 M o rąg 248 240 236 270 252 341 304 202 301 291 288 3<8 353 306 377 271 M rąg o w o 318 365 276 307 432 441 428 343 144 163 126 140 126 218 246 159 N id zic o 192 156 176 149 166 190 261 181 208 180 190 162 163 243 291 161 Noujc M losto 280 256 206 200 256 105 224 249 339 310 249 240 284 363 253 257 O ls z ty n p . 95 121 107 141 139 128 190 131 656 888 717 1018 1073 678 878 820 O s tr ó d a 259 336 439 411 410 497 340 317 285 266 346 301 301 305 349 275 P a słę k 123 125 168 165 168 165 135 163 172 183 202 236 203 179 356 138 Pisz 279 263 263 334 377 309 325 391 142 144 144 183 194 154 133 300 S zczy tn o 213 285 255 290 334 265 248 313 237 315 285 322 348 326 265 295 W ę g o rz e w o 160 180 158 167 206 162 230 157 140 179 140 146 198 169 150 160 π a « Ç ż c n l c n u 1000 m 1 e s z i a ή c ó w W o je w ó d z tw o 8 8 8 8 10 9 9 8 7 8 8 8 9 9 9 8 B a rto sz y c e 10 11 9 10 10 15 ■■ 13 7 7 6 6 7 9 10 9 B isk u p ie c 9 8 15 13 14 11 9 8 8 7 14 12 9 9 11 10 B ra n ie w o 11 10 II 10 10 II 14 12 7 6 7 7 7 10 9 4 D z ia łd o w o 10 10 7 7 7 6 9 6 7 6 5 5 4 4 6 6 G lżp ck o 12 10 9 9 12 10 10 9 6 5 4 5 4 6 6 5 G ó ro iu o Iła w e c k ie 6 6 7 7 15 19 Ю 5 7 7 6 8 14 “ И ІЗ Iła w a 9 9 8 7 9 8 9 8 3 3 3 4 3 3 3 4 K ętrzyn 13 8 12 ,2 15 16 12 II 7 5 8 8 8 U 11 8 L id z b a rk W a rm iń s k i 9 12 10 11 12 8 15 12 8 11 10 10 12 10 10 8 M orąg 6 6 6 7 6 8 6 5 7 7 7 8 8 7 9 9 M rąg o w o 12 13 10 U 12 12 12 13 5 6 5 5 5 8 9 7 N id z ic a 9 7 8 7 6 8 10 7 9 8 9 7 7 8 12 7 N o w e M iasto 8 7 6 6 7 3 • 6 7 9 9 7 6 8 10 7 7 O ls z ty n p. 2 3 3 3 3 3 5 3 17 23 18 26 28 2.3 22 24 O s tró d a 6 7 10 9 10 13 9 8 6 6 8 7 8 8 9 P asłę k 4 4 6 . 6 6 6 5 6 6 6 8 8 7 6 13 4 P isz 10 10 10 13 15 12 13 16 5 5 5 7 86
5 12 S z c zy tn o 56
6 7 86
6 7 5 76
7 8 76
7 W ę g o rz e w ti 8 9 7 8 10 8 , r 7 ' 7 8 77
10 8 78
Źródło: S p raw o zd an ia o ru c h u ludności pow iatow ych kom end MO.Natężenie — obliczenia w łasne.
Równocześnie obserw ujem y, że pow iaty: B artoszyce, B raniew o, Górowo Iław eckie, Giżycko, K ętrzyn, Pisz i O stróda w y k azu ją w yższe w skaźniki od pływ u ludności w si do m ia st tego sam ego po w iatu w latach ostatniego 5-letniego Narodowego P la n u G ospodarczego, co m ożna tłum aczyć rozw ojem zakładów przem ysłow ych w tych pow iatach (g arb a rn ia w B raniew ie, Z akłady R ybne w Giżycku, zakłady „W arm ia” w K ętrzynie, rozbudow’a fa b ry k i dzie w iarsk iej w B artoszycach, Z akłady Sieci R ybackich w osadzie K orsze i w iele innych m niejszych zakładów przem ysłu terenowego).
O bserw ując natężenie odpływ u ludności w si woj. olsztyńskiego do m iast, m ożem y stw ierdzić, że w m iarę, jak rosną średnie odległości od m iasta O lsztyna, n atężenie ucieczki ludności w iejskiej do m ia st innego p o w iatu m aleje i od w rotnie. J e s t to podobne zjaw isko, jak ie zauw ażył W. W in k le r?7), b ad ając w pływ W iednia n a im igrację ludności.
Należy w nioskow ać, że skoro n atężenie odpływ u ludności w si do innych m iast rośnie w raz ze zbliżaniem się do m iasta Olsztyna, to zasadniczy w pływ n a to zjaw isko m usi m ieć sam Olsztyn, m im o że te rm in „do m ia st innego po w ia tu ” n ie oznacza definityw nie, że k ieru n k iem odpływ u je s t m iasto Olsztyn. M iasta w y w ierają znaczny w pływ na okolicę jako ośrodki k u ltu ra ln e , gospo darcze i ad m in istracy jn e. W pływ ten je st tym silniejszy, im w iększe je st m iasto oraz im b ard ziej p a n u je n a d okolicą, przez co należy rozum ieć ro zm iar pow ią zań gospodarczych i k u ltu ra ln y c h . Z pobieżnych obserw acji widzim y, że n a tę żenie w ielu zjaw isk zw iązanych z ośrodkiem m iejskim m aleje w m iarę, ja k oddalam y się od m iasta. P rzykładem powyższego może być zaopatryw anie się w a rty k u ły przem ysłow e, przyjazdy ludności w iejsk ie j na ta rg i i szereg innych pow iązań.
T akim dużym m iastem na teren ie woj. olsztyńskiego, k tó re oddziałuje na okolicę, jest niew ątpliw ie Olsztyn. N asuw a się więc p y tan ie, czy możemy zasto sow ać tw ierd zen ie W inklera odnoszące się do m iasta W iednia do sy tu a cji em igracji ze w si do m iast w w ojew ództw ie olsztyńskim w latach 1953—1960.
O lsztyn w okresie od 1945 roku do la t ostatnich cechuje silny rozw ój ludności. W 1939 ro k u wg spisu z dnia 17 m aja O lsztyn posiadał 46,5 tys. m ieszkańców , po zakończeniu w ojny sta n ludności sp ad ł o ponad 50% i w ynosił 22 tys. m iesz kańców . Od tego czasu silny rozwój ludności pozwolił na przekroczenie w k ró t kim czasie stan u sprzed w ojny i osiągnięcie w d niu 6 X II 1960 r. p o nad 67 tys. ludności. Ten silny rozw ój k ształto w ał się nie tylko pod w pływ em przyrostu naturalnego, ale zw iązany był z napływ em ludności z m iast i w si ta k w łasnego w ojew ództw a, ja k i innych. Złożyło się na to szereg elem entów , a m iędzy innym i: w yżej zorganizow ane szkolnictw o niż na w siach, lepsze w a ru n k i życia — zaopatrzenie, poziom k u ltu ra ln y , szybko rosnące zapotrzebow anie na ręce do pracy.
W zw iązku z pow yższym dla ro zp atrzen ia tego zagadnienia ugru p u jm y pow iaty w zależności od odległości ich od m iasta O lsztyna. W tym celu pow iaty w ojew ództw a olsztyńskiego podzielono na cztery grupy, u zależniając p rz y n a leżność pow iatu do poszczególnej g ru p y od jego śred n iej odległości od m iasta w ojewódzkiego, następująco:
I g ru p a — O lsztyn pow iat; I I g ru p a — B iskupiec, L id zb ark W arm iński, Morąg, Nidzica, O stróda, Szczytno, G órowo Iław eckie; III grupa — Bartoszyce, K ętrzyn, B raniew o, M rągowo, Działdowo, Nowe M iasto, P asłęk, Iław a; IV g ru p a — Pisz, Giżycko, W ęgorzewo.
Z analizy w /w g rup w ysuw am y dw a w nioski: 27) W i n k l e r , s. 259—276.
