Przywuska, Aniela
Akta podworskie w Wojewódzkim
Archiwum Państwowym w Olsztynie
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 168-195
A N IE L A P R Z Y W U S K A
A K T A P O D W O R SK IE
W W O JE W Ó D Z K IM A R C H IW U M P A Ń ST W O W Y M
W O L S Z T Y N IE *)
W w y n ik u refo rm y ro ln ej p rzep row ad zon ej w p ierw szych la tach p o d ru g iej w ojn ie św ia to w ej oraz sk u tk iem m ięd zy n arodow ych zm ian te ry to ria ln y ch i politycznych w W ojew ódzkim A rch iw um P ań stw o w y m w O lsztynie zgrom ad zon ych zostało 26 arch iw ów i zbiorów z n a jd u jący ch się dotych czas w p o siąd an iu różnych rodzin. P o d staw ą d ziałan ia w te j dziedzinie s ta ł się d la p ań stw o w e j słu żb y a rc h iw a ln e j:
1. D e k re t o refo rm ie roln ej oraz rozporządzen ie M in istra R oln ictw a i R e fo rm R oln ych z dnia 1 III 1945 r. (Dz. U R P z 1945 r., n r 10, poz. 51), k tórego p a r a g ra fy 8, 9 i 11 p o sta n a w ia ją , że m a ją tk i p o d le g a ją c e refo rm ie roln ej z o sta ją p rz e ję te na rzecz p ań stw a w ra z z cały m zn a jd u ją c y m się w nich m ieniem .
2. D ek ret o m a ją tk a c h opuszczonych i p on iem ieckich z d n ia 8 III 1946 r., którego a rt. 2 m ów i, że ,,z m ocy sam e go p ra w a przechodzi na w ła sn o ść S k a rb u P a ń stw a w sze lk i m a ją te k : a. R zeszy N iem ieckiej i by łego W olnego M iasta G d ań sk a , b. ob y w ateli niem ieckich i byłego W olnego M ia sta G d a ń sk a ” (Dz. U R P , nr 13, poz. 87).
B liżej jeszcz e sp recy zo w ało tę sp ra w ę rozporządzen ie R a d y M in istrów z dnia 26 IV 1952 r. d otyczące p ań stw ow ego zasob u a rch iw aln e g o (Dz. U, n r 24, poz. 165) m ów iące, że m ate riały arch iw aln e p ozostałe po m a ją tk a c h ziem skich , k tóre w w y n ik u refo rm y r o ln e jJ) w eszły do P ań stw o w ego F u n d u szu Ziem i o raz po rodzin ach i rodach, k tó re w przeszłości o d gry w ały ro lę h istoryczn ą, w łą cz a się do p ań stw ow ego zasob u arch iw aln ego. P ra k ty cz n ie a k c ję p rz e jm o w a n ia arch iw alió w p od w orsk ich um ożliw ił okóln ik M in istra R oln ictw a i R efo rm R oln ych z dnia 14 II 1946 r. o p raco w an y w porozum ien iu z W ydziałem A rchiw ów P ań stw ow ych sk iero w an y do w ojew ódzk ich u rzęd ów ziem skich . P o lecał on urzędom ziem skim p rze k az an ie W ydziałow i A rch iw ów P ań stw ow ych , m. in. za p ośred n ictw em je g o d elegatów , w szelk ich a k t po byłych w łaścicie lach z m a ją tk ó w p rze ję ty ch na cele refo rm y roln ej.
D zięki w y ją tk o w o o fia rn e j p rac y d elegatów W yd ziału A rch iw ów P a ń stw o w ych, a od m om en tu zorgan izow an ia w 1948 r. A rch iw um P ań stw o w ego w O lszty n ie pracow n ików tegoż A rchiw um , p rze ję to z teren u w o jew ó d ztw a o lszty ń sk iego i' zabezpieczon o przed rozproszen iem i zn iszczen iem w la tach 1948— 1950, 26 zespołów a k t p od w orsk ich pochodzących z arch iw ów i k an ce larii w sch od n iop ru sk ich ju n k r ó w 2). Ł ą c z n a ilość arch iw alió w p od w orsk ich stan ow i w W APO około 65 m etrów b ieżących półek akt, co d a je liczbę 4 427 je d n o ste k arch iw aln ych .
*) A rch iw alia p o d w o rsk ie stan o w ią w W APO jed n ą z gru p aktow ych O d d ziału Z biorów i k o le k cji obok a k t pryw atn y ch , a k t zw iązków k om un aln ych , o rg a n iz a c ji i sto w arzy szeń oraz co lle ctan e ’ów.
*) N a ziem iach od zyskan ych w w y n iku p rz e ję c ia na rzecz S k a r b u P ań stw a m ien ia pon iem ieckiego.
2) Z grom ad zen ie tych a k t w W APO je s t p rzede w szy stk im d ziełem d ele gata
W ydziału A rchiw ów P ań stw o w y ch i obecnego d y re k to ra W A PO — d ra T. G r y - g i e r a. T rz eb a tu ta j p o d k re ślić tak ż e tru d innych osób, k tó re chociaż nie
168
Ż aden z zespołów p od w orsk ich , które zo sta n ą tu ta j sch ara k tery z o w a n e , nie zach ow ał się do n aszy ch czasów w sw e j n atu ra ln e j p o staci, w ja k ie j pieczoło w icie sk o lek cjo n o w ały go ręce członków d an ego rodu i w ja k ie j w y szed ł z k an ce larii d an ego dw oru. W szystkie n oszą n a sobie śla d y n atu ra ln e g o b ra k o w an ia, k tó reg o d okon ały w cią gu w ieków liczn e k lę sk i żyw iołow e, ja k p ożary zam ków i dw orów stan o w iący ch sied zib y rodów i ich arch iw ów oraz w o jn y , a zw łaszcza o statn ia. T oteż m ożna p ow iedzieć, że cała g ru p a zespołów a k t p od w orsk ich s k ła d a się z le p iej lu b gorzej zach ow an ych fragm e n tó w zespołów , gd y ż n aw et zespoły n ajw ię k sz e liczące około, czy przeszło 1 000 j. a., ja k np. Z biór po d w o rsk i rodzin y F in ck en stein ów , L eh n d o rfó w , czy Z biór z D obrocin a nie z a w ie r a ją kom pletu m ate riałó w do d zie jó w rodu , jego d zia ła ln o ści na polu polityczn y m , gospod arczym , społeczn ym , czy k u ltu raln y m . R ody d ocen iały zn aczenie i w a rto ść sw oich a kt. Często ab y zabezpieczy ć się p rzed ich zn iszczen iem o d d aw ały n ajce n n ie jsz e p a p ie ry w d epozyt do arch iw u m p ań stw ow ego. Np. w Zbiorze a k t p od w orsk ich z D rogoszy z n a jd u je się k ilk a teczek z n a p isa m i S ta a ts a r c h iv K ö n ig sb e rg św iad czący ch o tym , że pew na p a r tia a k t by ła w A rch iw um K ró lew ieck im , lecz w bliżej n ieznany m czasie
i okoliczn ościach zo sta ła z pow rotem spro w ad zo n a do sied zib y rodu
w D ro g o sz a c h 3).
O prócz tro sk i o całość i b ezp ieczeń stw o sw oich a k t w łaścicie le s ta r a li się w prow ad zić w n agrom ad zon y m m a te ria le ja k iś ład i p orządek. W yrazem tego s ą sp isy p rzy w ile jó w i n ad ań ja k ie ród u z y sk ał w cią gu w ieków , in w en tarze o raz bezp ośred n ie śla d y w p o sta c i zn aków n a a k ta ch . Je d n a k ż e p ra c a m i ty m i obejm ow an o często ty lk o pew ne fra g m e n ty arch iw ów , w a żn ie jsze z p u n k tu w id zen ia d an ej rodziny, a je ś li n aw e t całe zbiory, ja k np. S ch w erin ów , czy F in ck en stein ów , to z u w ag i na to, że do W APO d o tarły je d y n ie ich fra g m e n ty nie m ożna było tych p rac w żad n y m w y p a d k u o d tw o rz y ć 4).
P o w sta n ie arch iw ów p o d w o rsk ich w b ard z ie j lub m niej o d ległych czasach sp ow od ow an e zostało chęcią lu b też p o trze b ą zabezp ieczen ia w szelk ich ty tu łó w w łasn o ści będ ący ch p o d sta w ą do stw ie rd ze n ia p r a w a w ła sn o ści do d óbr lu b w y k a za n ia staro ży tn o ści i św ietn o ści rodu w ła śc ic ie la arch iw u m . T oteż zaczątk ó w tw orzen ia się w sch o d n io p ru sk ich arch iw ów p od w orsk ich n ależy u p a try w a ć ju ż n a p rzełom ie X I I I i. X IV w., a z ca łą p e w n o ścią w X IV w., k ie d y to K rzy żacy , w ła ścicie le dw óch trzecich zd o b y tej na P ru sa c h ziem i zaczęli n ad aw ać j ą łączn ie z różn ym i p rz y w ile ja m i zasłu żon ym w zględ em nich rycerzom , a tak ż e zw ykłym k olon istom różn ej n a r o d o w o śc i5). P ierw sze
d okum en ty p o tw ie rd z a ją c e ten sta n rzeczy w zb iorach olszty ń skich ,
zach ow an e je d n a k nie w fo rm ie ory gin ałów lecz reg e stó w i kopii, pochodzą z po czątk ó w X IV w .G).
N ie w szy stk ie rody, których arch iw a s ą rep re ze n to w an e w W APO m ogą le gity m o w a ć się ta k staro ży tn ą p rze szło ścią. W łaśnie n ale ży tu rozróżn ić s ta r ą i n ow ą a ry sto k r a c ję w sch o d n io p ru sk ą. Do s ta r e j zaliczyć n ależy przed e w szy stk im L eh n d o rfó w , k tórzy w y w od zili sw ó j ród z autoch ton iczn ej szlach ty p ru sk ie j (h istorycy polscy n a to m ia st p rz y p isu ją im poch od zenie p olsk ie, o czym zw iązan e z p ań stw o w ą słu żb ą arch iw aln ą p ołożyły duże za słu g i w d ziedzin ie zab ezp ie cza n ia a kt. I ta k np. prof. К . G ó r s k i zw iózł w 1947 r. i zabezpieczy ł w M uzeum M azu rsk im a k ta g o spo d arcz e Sch w erin ów z D zikow a. Zob. W APO. w stęp do in w en tarza Z bioru Sch w erin ó w w op raco w an iu T. G r y g i e r a, s. 14
3) W A PO X X V /1/25, 51, podobnie zob. X X V /6 oraz X X V /11.
4) W APO, w stę p do in w en tarzy Z biorów Sch w erin ó w i F in ck en stein ów . 5) W łaścicielam i je d n e j trze ciej ziem i b y li b isk u p i: ch ełm iń ski, p o m ezań sk i, w a rm iń sk i i s a m b ijsk i.
6) W APO X X V /6 , Z b ió r p o d w o rsk i rodu F in ck en stein ów .
szerzej p rzy ch a ra k te ry sty c e ' a k t tego rodu), Dohnów , czy F in ck en stein ćw , n ato m iast do n ow ej D om h ard tów , k tórzy o trzy m u ją szlach ectw o w X V III w., Sch w erin ów (lin ię w sch o d n io p ru sk ą założon ą przez O tto S ch w erin a), E benów (uszlach cen i w X I X w.) i innych.
W ciągu stu le ci w okół sk rzętn ie grom ad zon ych i przech ow yw an ych przez ród dokum en tów p o tw ie rd z ający ch ich p r a w a w łasn o ści i w sze lk ie n ad an e przez p an u jący ch p rzy w ile je , n a ra sta ły stopn iow o now e o ch arak te rz e czysto osobistym , p ubliczn ym i a d m in istra cy jn o -g o sp o d a rczy m . W ym ienione trzy ty p y m ate riałó w s k ła d a ją c e się na zbiór p od w orsk i przech ow yw an e b y ły często p rzez ród w od rębn ych pom ieszczen iach i trak to w a n e ja k o oddzielne, je ś li nie w ręcz sam od zieln e części arch iw um .
P ierw szą g ru p ę arch iw alió w o ch arak te rz e czysto o sob istym i rodzinn ym ok reślan o m ian em F am ilie n a rch iv . P rzech ow yw an o w nim w sze lk ie d okum en ty b ę d ące w y n ik iem stosu n k ów o sobistych , rodzinnych, i m ajątk o w y ch rodu. S ą to ta k ie m ate riały , ja k : o rygin ały, kopie i u w ierzy teln ion e o d pisy n ad ań i p rzy w ile jó w , um ow y k u p n a i sprzed aży , te stam e n ty , protokoły tr a n sa k c ji m ajątk o w y ch np. z a cią ga n ie i s p ła ta długów , za staw ia n ie ziem i, opisy i o szacow an ia poszczególn ych obiektów m ajątk o w y ch , a k ta d otyczące sporów m ajątk o w y ch , um ow y ślubn e, le gaty , k o resp o n d e n cja o ch a ra k te rz e osobistym i rodzinn ym , p am iętn ik i, a k ta osobiste poszczególn ych człon ków rodu itp.
C zynny u d ział n iektórych rodów ju n k ie rsk ic h z te re n u b y ły ch P ru s W schodnich w życiu politycznym zn alazł oczyw iście sw o je od bicie w aktach . N a p rzy k ład w Zbiorze Sch w erin ó w z n a jd u je się pew n a ilość k o resp o n d e n cji p olityczn ej O ttona von S ch w erin , B o g u sła w a R ad ziw iłła i innych p olityk ów p ru skich i b ran d en b u rsk ich ro zsz e rz a ją c a bazę źród łow ą do w ielu m ało znanych w y d arzeń politycznych głów nie z o k resu M ich ała K o ry b u ta W iśn iow ieckiego o raz J a n a III So b ie sk ie go 7). A rch iw alia rodu D ohnów o d zw ie rcie d la ją w pływ d zia ła ln o ści tego rodu na p o lity k ę a n ty p o lsk ą w P ru sa c h K sią żę cy ch w p r z e ciw ień stw ie do rodu F in ck e n ste in ó w z D ąb rów n a, Iław y , S z y m b a rk a i Ja śk o w a , L eh n d orfów i D ôn hoffów , których p ro p o lsk ie n astaw ien ie p o tw ie rd z a ją d okum en ty z ich a rc h iw ó w 8). W łaśnie a k ta p o w stałe w w y n ik u d ziałaln ości polity czn ej, społeczn ej i ch a ry ta ty w n e j,' czy n agrom ad zon e w zw iązku z z a in tere so w an iam i członków rodu, a tak ż e w y tw orzon e w tok u p ełn ien ia fu n k c ji p u b lic z n y c h 9) i p ra w zw ierzchnich w sto su n k u do p odd an y ch (ak ta sąd ów p atrym on ialn y ch ), tw orzy ły d ru g ą w y o d rę b n ian ą w zb iorach rodow ych gru p ę m ateriałów .
T rz ecią g ru p ę akt, p row en ien cy jn ie od rębn ą od dw óch w ym ien ionych
tw orzy ły a k ta o ch a ra k te rz e a d m in istra cy jn o -g o sp o d a rczy m , o k reśla n e
w zb iorach m ian em G u tsarch iv . Ten typ a kt, o d zw ie rcied la ją c głów n ie d la X V III i X I X w. o rg an iza cję a d m in istra cji d óbr ju n k ie rsk ic h w P ru sa ch W schodnich n astaw io n ą na ja k n a jb a r d z ie j ekonom iczn ą ich e k sp lo a ta c ję , je s t zasad n iczo n ajlic z n ie j rep re ze n to w an y w zb iorach p od w orsk ich W A P O t0).
7) W APO X X V /2 , W stęp do in w e n tarza Z b ioru Sch w erin ó w o raz M.- H e i n ,
O tto v. S ch w e rin d er O b e rp räsid e n t d e s G ro sse n K u r fü rste n , K ö n ig sb e rg
1929, s. 405.
fl) Zob. W APO, In w en tarz e Z biorów a k t po d w o rsk ich : Dohnów , F in c k e n stein ów , L eh n d o rfó w z D rogoszy o raz tak ż e M ele K l i n k e n b e r g , S te llu n g
d e s H a u se s F in ck e n ste in s a m p re u ss. H ofe im 17 u. 18 Jh , H o h e n zo lle rn -Jah r-
buch, 17, 1913, s. 156— 172. '
3) N p. p ia sto w a n ia u rzęd ów k ap ita ń sk ich , zob. Z biór F in ck en stein ów ,
sygn. X X V /5.
I0) Z a w y ją tk ie m D ôn h offów z D rogoszy w Zbiorze k tóry ch 57°/o a k t s t a
now i g ru p a I.
170
A rc h iw a lia p o d w o rsk ie w W APO b ę d ąc k o p aln ią w iad o m o ści do c a ło k szta łtu d ziejów P ru s W schodnich zw łaszcza gospod arczych , k tóry ch „w szy stk ie , n aw et n a jm n ie jsz e fra g m e n ty z a w ie r a ją ciekaw e, h istoryczn ie w ażn e w iad o m ości z ży cia dw orów , ich w si i fo lw ark ó w , do d zie jó w u stro ju politycznego, społeczn ego, go spo d arcz ego i p raw n ego, o p isu ją c e sto su n k i ja k ie pan o w ały w m a ją tk a c h i w sia ch w sch o d n io p ru sk ich ” n) b y ły i są przez b ad aczy n ad er rzad k o w y ko rzy sty w an e . K o rz y sta n ie z nich do 1945 r. by ło z w ie lu w zględ ów u trud n ion e. P rze d e w szy stk im n ie zaw sze b y ły one u p o rzą d k o w an e i o p rac o w a n e w cało ści i to w sp o só b now oczesny i p rze jrzy sty . P o za tym sam c h a ra k te r zb ioró w s p ra w ia ł, że ich w ła ścicie le w p ro w a d z ali pew ne o g ra n i czen ia w u d o stęp n ian iu ich. P ew n e p a r tie a k t (ak ta czy sto o so b iste i rodzinne) ze zrozum iałych w zględ ów w ogóle w y łączan o z p u bliczn ego w g lą d u . O becnie, m im o że w sz y stk ie te p rze szk o d y ju ż nie istn ie ją , o lszty ń sk ie a rch iw alia p ry w a tn e d a le j p o z o sta ją r a c z e j n a m arg in e sie zain tere so w ań b ad aczy .
C hron ologiczn ie zb io ry p o d w o rsk ie o b e jm u ją ok res od X IV do X X w ieku (1314— 1945). W iększość a k t pochodzi je d n a k z X V I I I i X I X w ieku . M a ją tk i w ła ścicie li tych zb iorów g ru p o w a ły się głów n ie w p o w ia tach : m orąskim , kętrzy ń sk im , p asłęck im i b y ły m iław eckim .
Z biory p o d w o rsk ie stan o w ią w W APO je d n ą g ru p ę zespołow ą, k tó rej sy g n a tu r a w y ra ż a się rzy m sk ą c y frą X X V . P oszczególn e zespoły w obrębie te j g ru p y oznaczone s a k o le jn y m i c y fra m i a ra b sk im i i ta k np. Z b ió r D on hoffów p o sia d a sy g n a tu r ę X X V /1 , Z biór Sch w erin ó w X X V /2 , Z biór L eh n d o rfó w X X V /3 itd.
W szystkie zespoły p o d w o rsk ie u p o rząd k o w an e zo stały w o p arciu o sch em at u k ład u a k t p od w orsk ich u stalo n y n a k o n fere n cji a rc h iw aln e j w W arszaw ie, w listo p ad zie 1952 r., n astęp n ie w p row ad zon y p ism e m okólnym N aczeln ej D y re k cji A rch iw ów P ań stw o w y ch n r 19 z dnia 18 V 1953 r. do in stru k cji o p o rząd k o w an iu a rch iw ó w p odw orskich . S ch e m a t ten w y ra ża s ię w rzeczow ej k la sy fik a c ji akt, stąd s tru k tu ra arch iw aln a zespołu p o d w o rsk iego z a m y k a ją c a się w ram a c h sze ściu d ziałów p rz e d sta w ia sie n a stę p u ją c o :
D ział I — a k ta d otyczące o rg an iz a c ji k a n c e la rii;
D ział II — a k ta p ra w n o -m a ją tk o w e ; D ział I II — a k ta ad m in istra cy jn o -g o sp o d a rcze ; D ział IV — a k ta oso b iste i rodzin n e:
D ział V — a k ta czynn ości publiczn ych i zw ierzch nich; D ział V I — zbiory.
W o brębię d ziału a k ta gru p o w an e s ą rzeczow o i chron ologiczn ie w ed łu g zagad n ień . S tosow n ie do stru k tu ry zespołu, rzeczow a je s t te ż sy g n a tu ra n p.: X X V /2/Ï/1 o zn acza:
X X V — g ru p a zb iorów p odw orskich ,
2 — n um er k o le jn y zesp ołu w gru p ie (Z biór Sch w erin ów ),
I — d ział rzeczow y zespołu (ak ta d o tyczące o rg a n iz a c ji k an ce larii). 1 — n u m er k o le jn y w olu m in u w d ziale (w ram a ch k aż d e g o działu
w y stę p u je od rębn y n u m eru s curren s).
Z biory p o d w o rsk ie W A PO w y stę p u ją n a jc z ę śc ie j ja k o zesp oły złożone,
p o w stałe w w y n ik u różn ych k o m b in a cji rodzinn ych i gospod arczy ch ,
np. d ziedziczen ia m a ją tk ó w i a rch iw u m je d n e j lin ii ro d o w ej p rze z inną, e w en tu aln ie p rzez ród sk o ligaco n y , lu b też na sk u te k p o łącz en ia się różnych
n ) S t. R ó ż a ń s k i , F o rm o w an ie się w ie lk ie j w ła sn o ści w P ru sa c h K sią ż ę
cych w św ie tle a k t pod w orsk ich , K o m u n ik a ty M a zu rsk o -W arm iń sk ie , n r 3/61,
1958, s. 225.
kom órek a d m in istr a cji g o spo d arcz ej, p o d leg a ją cy ch je d n e j n ad rzę d n ej w ład zy a d m in istra cy jn e j. T oteż sy g n a tu r a zbioru p rzy b iera często b a rd z ie j rozbu dow an ą rzeczow ą fo rm ę z d od atk iem dużych i m ałych lite r a lfa b e tu o zn aczających nazw y lin ii rodow ych lu b gru p m ajątk o w y ch np. sy g n a tu ra X X V /6/D /I/9 — przy czym lite ra D ozn acza lin ię rodu od sied zib y w D ąbrów n ie (Fin cken - stein ow ie z D ąbrów n a).
W szystkie zespoły a k t p odw orskich w W APO s ą w całości uporząd kow an e, a ja k o pom oce a rch iw aln e do nich słu żą in w en tarze k siążkow e, zaopatrzo n e w obszerne i w y cze rp u ją ce w stęp y . C ałość zbiorów p od w orsk ich została zm ikrofilm ow an a, a k a ta lo g m ik rofilm ów w y d an y został w fo rm ie p o w ie la czow ej przez N aczeln ą D y re k cję A rchiw ów P ań stw ow ych . D zieje poszczególn ych rodów , d zie je ich arch iw ów oraz za w arto ść m ate riało w a p rz e d s ta w ia ją się n a stę p u ją c o :
Z b i ó r a k t p o d w o r s k i c h z D r o g o s z y (D ön h ofstäd t, pow iat
kętrzyń sk i), sygn. X X V /1 , 1685— 1945, o b jęto ść 9.50 m b., 440 j. a.
Z uw agi na fa k t, że n in ie jszy Z biór m iał nie jed n ego, lecz k ilk u tw órców 0 różnych n azw isk ach , otrzym ał on n azw ę od m ie jsc a p rzech ow yw an ia 1 rów n ocześn ie głów nej sied zib y kolejn ych w ła ś c ic ie liI2). Z ałożycielem i tw órcą zasad n icz ej części A rchiw um z D rogoszy b y ła rodzina D on hoffów w y w o d ząca się z W estfalii, gdzie ju ż w X III w. m iała po siad ło ści. W połow ie X IV w . część rodziny przen osi się na w schód do In fla n t, K u r la n d ii i P o lsk i, a w X V I w. o sia d a rów n ież w P ru sa ch K siążę cy ch . Ród D on hoffów był rodem bogaty m i znacznym . Z a an gażo w an y w słu żbie p o lsk ie j d o tarł do godności sen ato rsk ich zarów n o św ieckich , ja k i duchow nych i sk o lig acił się z n ajw ię k sz y m i d om am i p o lsk im i: R ad ziw iłłów , O ssoliń skich , S an g u szk ó w , C zarto ry skich i in. W 1633 r. trze j syn ow ie G e rh ard a D ön h offa z H ab sel, g u b e rn a to ra In fla n t z o sta ją w y n iesien i do rzędu k sią ż ą t R zeszy przez ce sarza F ry d e ry k a II. N a jsta rsz y z b ra ci M agn u s E rn st ożeniony z h ra b ia n k ą D ohna d a ł początek p ro te stan c k ie j, w sch o d n io p ru sk ie j lin ii D on hoffów , k tó ra p o zo staw ała w słu żbie ce sarza i czuła się siln ie zw iąz an a z p ań stw em n iem ieckim . L in ia ta zdobyw a i p ia stu je w y so k ie god ności w a d m in istra cji p ru sk ie j i słu żb ie w o js k o w e j13), n aby w a D rogosze i czyni je s w o ją sied zib ą głów ną. D rogosze po ra z p ierw szy d a ją się stw ie rd zić w p o siad an iu w n u k a założyciela te j linii, B o g u sła w a F ry d e ry k a , ożenionego z L e h n d o r fó w n ą 14). Do lin ii D on hoffów z D rogoszy (rodzin a ta w P ru sa c h W schodnich b y ła szero ko rozgałęzion a i tw o rzy ła k ilk a od rębn ych linii) n ale żało w różnych o k resach czasu około 25 m a jątk ó w na teren ie P ru s W schodnich, położonych głów nie w p o w ia tach m rą g o w sk im i k ętrzy ń sk im . W 1795 r. d rogą d ziedziczen ia po W reechach m a ją tk i ich u leg ły p ow iększen iu o k ilk a leżących w pow iecie k o strz y ń sk im ł5). W 1816 r. m ęsk a lin ia D on hoffów z D rogoszy w y m ie ra. O grom n a fo rtu n a d ro gą dziedziczenia przez ko b iety p rzechodzi w d ru g ie j połow ie X I X w iek u na m łod szą lin ię h rab iów S to lb e rg - W ernigerode, w których p o siad an iu z n a jd u je się aż do r. 1945. Ł ąc z n a ilość ich a re a łu przed p a r c e la c ją w y n osiła 5 866 ha, a po p a rc e la c ji d la celów osied leń czych w 1938 r. — 2 998 h a IG). J a k zorgan izow an a b y ła a d m in istra cja
,2) Z biór u p o rzą d k o w ała , sp o rz ąd ziła in w e n tarz i o p raco w ała do n iego w stęp m gr R. K o z ł o w s k a . Do ch a ra k te ry sty k i zespołu a k t w y ko rzy stan o prócz a k t Zbioru, w stęp do in w e n tarza o raz p ra c ę L . L e d e b u r , A d e lslex ico n d er
P re u ssisch en M on archie, B e rlin 1885, Bd. I.
13) W APO X XV /1/V /51.
ы) W APO X X V /1/I/1, D e h i o - G a l l , D eu tsch o rd en slan d P re u ssen , 1952, s. 326.
1S) W APO X X V /1/III/186, rozdz. V III, k a r ta 1, X X V /1/I/21. 5ß) W APO X X V /1/I/21, k. 1— 2.
ta k w ie lk ich i rozrzuconych d óbr i ja k fu n k cjo n o w a ła k a n c e la ria — nie rttôènt» z ocalały ch szczątk ó w a k t w y w n ioskow ać. T e ry to ria ln ie Z biór z D rogoszy o b e jm u je cały ob sza r b ę d ący k ie d y ś w p o siad an iu D ôn h offów z D rogoszy oraz hr. S to lb e rg-W e rn ige ro d e położonych zarów n o na teren ie P ru s W schod nich ja k i na Ś lą sk u .
Z u w ag i n a to, iż szczątk o w y stan zach ow an ia zespołu nie pozw olił na od tw orzenie stru k tu ry , ja k ą p o sia d a ł w a rch iw u m rodow ym w D rogoszach , otrzym ał on u k ład zgodny z w y ty czn ym i N D A P po d o sto so w an iu go do c h a ra k te ru m a te ria łu z a w a rte g o w Zbiorze. Z biór p o sia d a ty lk o pięć działów . N ie je s t w nim w ogóle rep rezen tow an y d ział g ru p u ją c y a k ta do o rg an iza cji k an ce larii, za w a rto ści i h isto rii Z bioru . Z espół ten w pew n y m se n sie od b iega od p ro filu innych zesp ołów p od w orsk ich zgom adzonych w W APO , pon iew aż gros zb ioru stan o w ią a k ta o ch a ra k te rz e o sob istym i rodzinnym , p o d cz as gd y w innych zespołach je s t w ię ce j a k t ad m in istra cy jn o -g o sp o d a rczy ch .
A k t d otyczących ty tu łó w w łasn o ści, p o sia d a n ia i u ży tk o w an ia m a ją tk ó w p rze z ród je s t w d ziale I Z bioru b a rd z o m ało. W iększość m ate riału dotyczy pro cesu o sp a d e k to czącego się w X V III w. m ięd zy L e h n d o rfam i i D ön hoffam i. A k ta te nie zach ow ały się je d n a k w k o m plecie i p rze b ie g u całego p ro cesu n ie m ożna na ich p o d sta w ie odtw orzyć. N a jc ie k a w sz e w tym d ziale s ą in w en tarze po zo stało ści po zm arły ch człon kach ro d u oraz a k ta o d zw ie rcie d la ją ce sto su n k i p raw n e p a n u ją c e w P ru sa c h W schodnich w X V III — X I X w ie k u . C zęść a k t tego d ziału m oże słu ży ć ja k o m a te ria ł zastęp czy w sto su n k u do a k t gospod arczych , k tórych w zespole b ra k . N a p rzy k ła d te sta m e n t h rab ie go U do S to l b e r g a 17) zaw iera szczegółow y opis go spo d arczy p o jed y n czy ch m a ją tk ó w ich dochodów i u d zia łu k a p ita łu w p rze d się b io rstw ach . W olum en za ty tu ło w an y : E rb h o f D ön h o fstäd t sygn. X X V /1/I/21 o d zw ie rcied la n a jp e łn ie j w Z biorze sta n p o sia d a n ia D óhn hoffów . Z a w ie ra on w y kaz m a ją tk ó w w sch od n iop ru sk ich i ślą sk ic h D ôn h offów z pod an iem w ie lk o ści a re a łu , d an e staty sty cz n e zw iązan e z p a r c e la c ją oraz w y k azy ta rta k ó w i cegieln i z o p isem u rząd zeń technicznych i zd oln ości p ro d u k cy jn y ch . W o m aw ian ym d ziale m ożn a rów n ież zn aleźć nieco in fo rm a c ji do za g ad n ien ia siły n a je m n e j, k on ieczn ej d la p ro w ad ze n ia o b szar- n iczej g o sp o d a rk i ju n k ie r sk ie j oraz d an e co do cza su n ab y cia i sp rz ed a ży poszczególn ych m a ją tk ó w D ônhoffów .
Z a w arto ść D ziału II stan o w ią a k ta o ch a ra k te rz e a d m in istra cy jn o -g o sp o d arczy m , głów n ie m a te ria ły d otyczące g o sp o d a rk i le śn e j i to p rzew ażn ie z o k resu od la t trzy d ziesty ch X X w ie k u do 1945 r. S zczegó ło w sze d an e d otyczą w p rze w aż n e j m ierze la só w śląsk ich . A k ta ilu str u ją d zia ła n ie szero ko rozgałęzion ej sieci a d m in istra cji la só w s k u p ia ją c e j się w ręk ach w ła ścicie la o raz ó w czesn ą g o sp o d a rk ę le śn ą. N a u w agę z a s łu g u ją też sp ra w y p e rso n aln e p raco w n ik ó w leśn ych , ja k um ow y o pracę, u p o sażen ia, u b ezpieczen ia i ich w a ru n k i bytowe.· O d chylen ie w tre śc i a k t te go d ziału stan o w ią 2 w olu m iny, z k tó ry ch je d e n dotyczy p a ła c u w D rogoszach 18), a d ru gi rozbu dow y i ulepszeń zab u d ow ań fo lw a r c z n y c h 19). P ierw szy z w ym ien ion y ch się g a sty czn ia 1945 r. i stan o w i chron ologiczn ie koń cow ą p o zy cję Z bioru . W olum en ten od zw iercied la ju ż n a stro je p a n u ją c e w o statn im o k resie w ojn y , k oń czącej się k lę sk ą N iem iec. N iek tóre p ism a m ów ią m. in. o ochronie p ała c u przed n alo tam i, o p rzy ję ciach ran nych , przy go to w an iach do w y ja z d u do B e rlin a itp. N a u w ag ę z a słu g u je rów n ież w olu m en sygn . X X V /1/1I/14, jed y n y z a w ie r a ją c y d an e do d ziejów w si
17) W APO X X V /1/I/19. lö) W APO X X V /1/II/12. 19) W APO X X V /1/II/13.
folw arczn ych , ôczyttszôw an ia i św iadczeń chłopów , ro zw arstw ien ia w si, u p ô â â - żenią słu żb y fo lw arczn e j, rzem ieśln ik ów i w yrobników .
D ział III za w ie ra p ry w a tn ą ko resp o n d en cję, p am ię tn ik i, d zienn iczki o raz osobiste k sią ż k i rach u n kow e i n otatn iki, k tóre d o sta rc z a ją w iele cennych m ate riałó w do d ziejów k u ltu ry i ob y czajow ości, a tak że do d ziejów politycznych i społeczn ych. Z n a jd u ją w nich sw e odbicie liczne podróże zagran iczn e, pobyty na dw orach kró lew sk ich : p ru sk im , p olsk im i fra n cu sk im , sto su n k i to w arzy sk ie z w y b itn y m i o so b isto ściam i o raz a r y sto k ra c ją p o lsk ą, fra n c u sk ą i w łoską. S zczególn ie czynnie zaan gażo w an e były w życiu k u ltu ra ln y m kobiety. One też s ą n ajczę ście j a u to rk am i ocalały ch p am iętn ik ów , listó w i dzienników , a n iektóre z nich, ja k np. Z ofia z D ô n h o ffó w S ch w erin , czy A m e lia zD ô n h o ffó w H om berg p rze k az ały w form ie p okaźn y ch op raco w ań sw o je zain tere so w an ia h isto rią całego r o d u 20).
Z r a c ji sw e j p o zy cji społeczn ej D ön h offow ie za a n gażo w an i b y li czynnie w ży ciu polityczn y m P ru s. P ełn ili n iejed n o k ro tn ie m isje d y plom aty czn e, b ra li ud ział w k am p a n ia ch w ojsk ow ych , stą d w p am ię tn ik a ch i k o resp o n d e n cji liczn e o d dźw ięki w ojen śląsk ich , o k u p a c ji ro sy jsk ie j na ziem iach p ru skich , rozbiorów P o lsk i, w a lk z rew o lu cy jn ą i n ap o le o ń sk ą F r a n c ją , w o jn y o su k c e sję b a w a rsk ą, ruch ów rew o lu cy jn y ch z la t 1830 i 1848, stosu n k ów i w ojen z D an ią i F ra n c ją N ap o le o n a III i innych w y d arze ń p olityczn y ch w p lecion ych m iędzy zw roty o b ła h e j i b a n a ln ej treści. W yław ian ie rozp roszonego m ate riału do d ziejów politycznych je s t b ard zo żm udne, gd yż ty tu ły p o zy cji nie o d zw iercie d la ją często ca łe j ich zaw arto ści. P e w n ie jsz ą w sk az ó w k ą b ęd ą tu d aty w o lu m inów . K o re sp o n d e n c ja za w ie ra poza tym rów nież nieco p o śred n iego m ate riału do ży cia gosp o d arczego m a ją tk ó w dön h offow skich , sto su n k u w ła ścicie li do poddanych 21) itp.
W iększość a k t d ziału IV p o w sta ła w zw iązku z d zia ła ln o ścią polityczn ą, p u b licy sty czn ą i n au k o w ą o statn iego w ła śc ic ie la D rogoszy, hr. A lb re ch ta S tolberg-W ern igerode, człon ka R e ich sta g u . T rzy tom y je g o k o resp o n d e n cji polityczn ej z la t 1929— 1930, 1933 z a w ie ra ją in te re su ją c e m ate riały d o zagad n ień rew izjo n isty czn ej p o lity k i N iem iec w sto su n k u do tr a k ta tu w e rsa lsk ieg o , u k ład u w L o c a m o , p la n u D a v e sa i Jo u n g a oraz do s p ra w sto su n k u N iem iec do P o lsk i, Z S R R , G d ań sk a i L i t w y 22). D u żą w a rto ść ja k o źród ło h istoryczn e m a ją też zeb ran e p rze z S to lb e rg a kopie k o resp o n d e n cji tak ich m ężów sta n u z la t 1864— 1870, ja k B ism arck , G oltz, W ilhelm I, N ap oleon I I I 23) i innych.
D ział V, poza k o resp o n d e n cją od n oszącą się do sp ra w gen ealogiczn y ch oraz k ata lo g ie m b ib liotek i, w p rz e w a ż a ją c e j części za w ie ra u tw ory lite rac k ie i re lig ijn e n ie zid en ty fik ow an y ch autorów .
Z b i ó r r o d z i n y S c h w e r i n ó w , sygn . X X V /2 , 1600— 1913, ob jęto ść 4 m b., 260 j. a.
R ód Sch w erin ów w yw odzi się ze s ta r e j szlach ty o siad łe j na P om orzu S zczeciń skim . D okum en ty p o św ia d c z a ją je g o istn ien ie ju ż w koń cu X I I w. W X V II w. istn ie ją 24 lin ie rodu S ch w erin ów , w X I X w . — 13, a w X X w . — 5. S ch w erin o w ie ro zp rzestrzen ien i by li w M ek lem b u rgii, B ra n d en b u rg ii, P om o rzu, Ś lą s k u , S zw e cji, P olsce, K u rla n d ii i P ru sa ch W schodnich. W h isto rii rodu i poszczególn ych lin ii zorientow ać się je s t n iezw ykle tru d n o, gd yż nie m a tu nic stałego. Je d n e lin ie z a n ik a ją i p o w sta ją now e, a rów n ocześn ie z tym
2R) W APO X X V /1/III/185— 187, 220. 21) W APO X X V /1/III/133— 135, 178. 22) W A PO X X V /1/IV /12.
23) W APO X X V /1/IV /23.
174
n a s tę p u ją p o d ziały m ajątk ó w , które w rez u lta cie k r ą ż ą m iędzy cały m rodem , od je d n e j lin ii do d ru g ie j. R ów n ocześn ie z m a ją tk a m i k rąż y ły ta k ż e i a k ta d otyczące m a ją tk ó w . W łaśnie n a sk u te k d ziedziczen ia m a ją tk ó w różnych linii, d ro gą ich zak u pu lu b przez m aria że w A rch iw u m z D zikow a zn alaz ły się a k ta różn ych lin ii ro d u Sch w erin ów i ich m a ją tk ó w 24). Z ałożycielem lin ii d zik ow sk ie j był O tto v. S ch w e rin (1616— 1697), O b e rp räsid e n t W ielkiego E lek tora. D zikow o (W ildenh off) położone w pow . iław eckim , n ależące w o k resie od 1540 do 1665 r. do rodzin y v. W ald b u rg ja k o p o siad ło ść lenn a, przechodzi n a O ttona v. S ch w e rin po je g o ożen ku z w d ow ą H elen ą D orotą v. W ald b u rg z d om u v. K re y tz e n (po śm ie rci je j sy n a F a b ia n a v. W ald bu rg). P o zb ud ow an iu
tam zam ku w 1705 r. D zikow o s ta je się głó w n ą sied zib ą i ośrod kiem
d zia ła ln o ści te j lin ii Sch w erin ów . P rzed ro k iem 1540 n a te re n ach położonych w okolicy G órow a Ił. zn a jd o w ały się je d y n ie w sie w oln ych chłopów . M iasto G órow o Ił. założon e w 1335 r. o trzy m ało od k o m tu ra H e n ry k a M uro z B a lg i 100 w łók i 10 m órg ziem i, k tó rą w lenno otrzy m ali w ó jto w ie H erm ann i A lb rech t. P o w y m a rciu rodzin w ó jto w sk ich lenn o p rzech odzi w 1540 r. na W aldburgów . Z czasem k sią ż ę A lb re ch t n a d a je jeszcz e W ald bu rgom D zikow o i w ieś K a n d y ty , a sam i W ald b u rgo w ie w y k u p u ją i p rz y łą c z a ją do D zikow a w fo rm ie szlach eckich fo lw ark ó w w oln e okoliczne w sie ch łopsk ie. W d ru g ie j połow ie X V III w. do D zikow a p rzy n ależ ało m ia sto G órow o Ił. oraz k ilk a n a śc ie m a ją tk ó w i jezio r. W X I X w . d o m ajo r a tu d zik ow sk iego n ale ża ły m a ją tk i: D zikow o, P ółw iosek , G a rb n ik i o raz M alin ow o o łączn y m o b szarze 5 106,40 ha. W iek X I X je s t za razem o k resem sta g n a c ji w rozroście gospod arczym S ch w erin ów . N a stąp iło bow iem u w łaszczen ie, a w 1808 r. na p o d sta w ie ogó ln o p ań stw o w ej S tä d te o rd n u n g m. G órow o zo stało „u p a ń stw o w io n e ’’.
O rg an iz acja z a rzą d z an ia k om plek se m m a ją tk ó w d zik ow sk ich o p raco w an a przez T. G r y g i e r a 25) p rz e d sta w ia ła się n a stę p u ją c o . O tóż w ła ścicie l dla z a ła tw ia n ia s p ra w p ry w a tn y ch i w y n ik ły ch z p ełn ien ia różn ych fu n k c ji publiczn ych p o sia d a ł se k r e ta r ia t o sobisty, całk ow icie n iezależn y od a d m in i s tr a c ji m a ją tk o w e j, k tó ra od po w ied zialn a b y ła za g o sp o d a rk ę n a m ajątk a c h . A p a ra t a d m in istra cy jn y p o sia d a ł rów n ież s e k r e ta ria t d la z a ła tw ia n ia k o re s p on d en cji m a ją tk o w e j o raz sp ra w zw iązan ych z tzw . fu n k c ja m i zw ierzch nim i, tzn. są d a m i p atry m o n ialn y m i, p atro n ata m i, fu n d a c ja m i. S e k r e ta r ia t o sobisty z a d m in istr a c ją łącz y ła jed y n ie o so b a A m tssc h re ib e ra — głów n ego księgo w ego a d m in istra cji, k tó ry d ecy dow ał o w szy stk ich w y d a tk ac h zarów n o dom ow ych, ja k i gospod arczych .
D ro ga a k t Z b ioru Sch w erin ów do A rch iw u m O lsz ty ń sk ie go w n a jo g ó ln ie j szych z a ry sach p rz e d sta w ia się n astę p u ją co . N a jz n a c z n ie jsz y p rze d staw icie l 24) W APO X X V /2 . Z a w stęp e m do in w en tarza Z b ioru S ch w erin ów w o p r a cow an iu T. G r y g i e r a p rzy ta cza m poniżej w y k a z lin ii rodu istn ie ją cy cn w X I X w. P ozw oli on zo rien tow ać się ja k ie k lu cze m a ją tk ó w n ale ża ły do tego ro d u o raz ja k i je s t z a sięg te ry to ria ln y a k t Z bioru . 1. M a x im ilia n a n a P u tza r (Pom orze Szczeciń sk ie), 2. W ictora n a S ch w e rin sb u rg (Sch w erin , Pom orze), 3. H e llm u th a na Z ieth en (pow. gry fick i), 4. L e o p o ld a na E rd e b o rn (M eklem b u rg ia ), 6. F ry d e ry k a na B o h ra u (Borow o, pow . oleśnicki), 7. O tton a n a Wilde>n-
h o jf (Dzikow o, pow. iław eck i), 8. O tton a na Аттіаігеїі/го/ (M alinow o, pow . iła
w ecki), 9. K a r o la na W olfsh agen (B ran d e n b u rg ia), 10. W ilhelm a n a Ja n o w ie (pow . lę borski), 11. W ilhelm a n a G öhren (M eklem bu rgia), 12. B o g u sła w a na T a m se l (Bran den burgia):, 13. A lb e rta na W u strau (B ran d e n b u rg ia).
25) Zob. W APO X X V /2 , w stęp do in w e n tarza Z bioru S ch w e rin ó w o p rac o w an y p rzez T. G r y g i e r a , k tóry p o rząd k o w ał i in w e n tary zo w ał om aw ian y zespół. Ze w stęp u do in w e n tarza zaczerp n ięto sze re g in fo rm a c ji podan ych w n in ie jsz ej ch a ra k te ry sty ce, k tóre u zupełn ion o na p o d sta w ie p r a c y : J . L e d e b u r , A d elslex ico ri d er l-reussisc'.ien M on archie, B e rlin 1855, T. 2.
rodu, Ö tto v. S ch w erin o siad lszy w Ď zlkcw ie zgrom ad ził tam część arch iw aliów , które d otąd sk ła d a n e b y ły w dw óch głów nych a rch iw ach rod u : w S ch w e rin s b u rg (M eklem bu rgia) oraz w A lt- L a n d sb e rg (B ran d e n b u rgia). Z aan gaż o w an ie się O tton a v. Sch w erin w sp ra w y p o lity k i p ań stw o w e j stało się pow odem p rze ję cia części a k t rodziny do G eh eim es S ta a ts a rc h iv w B erlin ie, a części do S t a a t s
a rc h iv w Szczecin ie. W X V III w. n ajce n n ie jsz e a rc h iw alia znajdow any się
w a rch iw ach rodu w D zikow ie, W olfsh agen i W alsleben (B ran d e n b u rg ia). A k ta z ostatn ich dw óch sied zib S ch w erin ów w X I X w. p rzen iesion e zo stały do D zikow a, gd zie d oczekały się roku 1944/1945. A rch iw alia d zik ow sk ie w la tach
1 9 4 7 — 1 9 4 9 zo stały od nalezion e i zw iezione do W APO z D zikow a, z G órow a
Iław eck iego , gd zie zn ajd o w ały się na stry ch u In sp e k to ra tu Szkoln ego
i w gm ach u b. S ą d u G rodzkiego oraz z P ia s t W ielkich (k. G órow a Ił.) od kry te w k ap licy dom ow ej — w rodzinn ym grobow cu v. K reytzów .
Z biór D zikow ski w obecnej p o sta ci je s t zlep k iem arch iw ów różnych linii rodu S ch w erin ów , ch ociaż p o d staw o w ą p a rtię całego Z bioru stan o w ią a k ta D zikow a i W alsleben. N a stw orzen ie z tych od rębn ych fra g m e n tó w arch iw ów jed n e go zb ioru w p ły n ął fa k t, że a k ta te w cią gu 150-letniego pobytu w D zikow ie w rosły w a k ta sam e go D zikow a i a rc h iw ista p o rz ą d k u ją cy je w X I X w. o b ją ł je w spóln ym in w en tarzem , a poza tym w łaśn ie w ta k ie j p o staci Z biór D zikow ski p rze szed ł ju ż do lite ra tu r y -G). U trzy m an ie w Z biorze d aw n ego u k ład u a k t o k azało się n iem ożliw e. C ałość arch iw aliów Z bioru S ch w erin ów u sy ste m aty zo w an o w gran icach sześciu działów .
D ział I za w ie ra szczą tk i daw n ych pom ocy arch iw aln ych i reg istratu ra ln y c h sporząd zon ych w ok resie m ięd zy X V III — X I X w. Z gru p o w an e w jed n y m poszycie s k ła d a ją się m. in. ze sp isu a k t d otyczących m ia sta G órow a, k ata lo gu dokum en tów i a k t zn a jd u jąc y c h się w a rch iw u m W alsleben, sch em a tu u k ład u a k t w arch iw u m d zik o w sk im i in.
D ział II re p re z e n tu ją ty tu ły p raw n e , n a p o d staw ie których S ch w erin ow ie trzy m a li sw o je m a ją tk i, in w en tarze dóbr, a k ta d o tyczące o rg a n iz a c ji dóbr i stad n in i in. P o z w a la ją one p rze śled zić h isto rię p o w staw a n ia typow ego m a ją tk u p ru skow sch od n iego ju n k ra , życie dw oru, sto su n k i społeczn e na w si, stru k tu rę w si.
A k ta d ziału III ułożone w e d łu g p rzyn ależn ości do poszczególn ych m a jątk ó w ilu str u ją sp ra w y ich zak u p u , d zierżaw y, sprzed aży , dziedziczen ia, procesy 0 nie, bu dow n ictw o w m a ją tk a c h , sp isy in w en tarza żyw ego, m artw ego 1 zasiew ów , g o sp o d a rk ę fin an so w ą, g o sp o d a rk ę le śn ą o raz sp ra w y poddańcze, ja k liczeb ność chłopów , cię ża ry pań szczy źn ian e. S po ro a k t w te j gru p ie dotyczy u w łaszczen ia i procesów re g u lacy jn y ch w m a ją tk a c h S ch w erin ów .
D ział IV za w ie ra d an e do sp ra w gen ealogiczn y ch rodu Sch w erin ó w oraz rodzin spokrew n ion y ch (v. K re y tz , v. H eiden, W eissbach), fu n d a c ji rodow ych — ja k ą był dom starcó w w G órow ie, którego koszty u trzy m an ia p o k ry w a ły m a ją tk i Z an d en d o rf (Sw ęd rów ka, pow. k ętrzy ń sk i) i Sch ön w iese (K ra sn o łąk a , pow . iław ecki), o raz sp ra w testam en to w y ch i procesow ych . P oza tym z n a jd u je się tu ta j k o resp o n d e n cja w sp ra w a ch osobistych i rodzinn ych m iędzy poszczególn ym i człon kam i rodu, rodzin am i spokrew n ion y m i, ja k : G roote, D ön hoffow ie i innym i np.. b u rm istrz e m G d a ń sk a : Sch m ied em , ra d c ą fin a n sow ym L ied e rem o raz a k ta se k re tarz y pry w atn y ch Sch w erin ów . N a u w ag ę z a słu g u je rów nież k ro n ik a rodzin n a d o sta rcz a ją c a sp oro w iado m ości do h istorii rodu Sch w erin ów ż D zikow a.
2G) M. H e i n, O tto von Sch w erin s
176
A k ta d ziału V o d zw ie rc ie d la ją za an gażo w an ie się Sch w erin ów , a zw łaszcza O tto von S ch w e rin a w p o lity k ę p ań stw o w ą i m ięd zy n arodow ą. A w ięc zain tere so w an i z n a jd ą tu b o g a tą i nie w y k o rz y stan ą jeszcz e p rzez h istory k ów p olity czn ą k o resp o n d e n cję O tto von S ch w ë rin a z E lek torem , z k o n su lata m i zagran iczn y m i, z B o g u sław e m R ad ziw iłłem oraz E. de C royem w trze ciej ćw ierci X V II w. D ru g a g ru p a a k t w tym d zia le dotyczy sp ra w w y n ik łych z fu n k c ji zw ierzch nich sp raw o w an y ch p rze z ród, a w ięc p ełn ien ia sąd ów p atry m o n ialn y ch w G órow ie i W alsleben, s p ra w p olicyjn ych , p a tro n a tu nad k ościołam i w P aa lzo w i K a n d y ta c h o raz szk o łam i w G rotow ie i K an d y tach .
W d zia le V I zgru p ow an o w sz y stk ie zach ow an e ręk o p isy p r a c członków rodu, L a n d e s V erordn u n gen z la t 1808— 1827 o raz b ard zo cenne k a ta lo g i b ib lio tek i d zik o w sk iej z X V II w., k tó ra p o sia d a ła d ru k i począw szy od X V w., a m. in. rów n ież w iele poloników .
W zakoń czen iu ch a ra k te ry sty k i Z bioru a k t S ch w erin ów przech ow yw an ych w W APO ch cia ła b y m p o d a ć in fo rm a cję , że w ięk szo ść m ate riałó w z d aw n ego A rch iw u m D zikow sk iego z n a jd u je się obecnie w p o sia d a n iu H rab in y von S ch w e rin z a m ie sz k a łe j w N R F 27).
Z b i ó r a k t p o d w o r s k i c h r o d u h r a b i ó w L e h n d o r f ó w
z e S z t y n o r t u W ę g o r z e w s k i e g o , sygn . X X V /3 , 1715— 1929, o b jęto ść 5,36 m b., 654 j. a.
L eh n d o rfo w ie, w odróżnien iu od dw u w y żej om ów ion ych rodów ju n k ie r sk ich n iem ieck iego poch od zen ia, w y w odzą się z p o lsk ie j szlach ty o siad łe j na ziem i ch e łm iń sk ie j, gd zie u ż y w a ją zam ien n ie n az w isk a L eg e n d o rf-M g o w sk i, bio rąc je od głów n ego m a ją tk u zw an ego po n iem ieck u L e g e n d o rf, a po p o lsk u M g o w o 28). Z czasem p rze n ie śli się do P om ezan ii, gd zie u ż y w a ją n az w isk a L eh n d o rf. G d y w 1466 rok u ziem ia ch ełm iń ska d o sta ła się P o lsce n ad an o L eh n d o rfo m liczn e d o b ra w p o w ia tach iław eck im i k ętrzy ń sk im , aby ścią g n ą ć ich do P ru s K rz y ż ack ich . G e rm a n iz a c ji u legli je d n a k że dopiero w X V I I I w. N a jz n a czn ie jszy m p rze d staw icie le m ro d u był A h a sw e r L eh n d o rf (1637— 1688) bardzo w y k sz ta łco n y i św ietn y d y p lo m ata, u ży w an y do różn ych m isji d y p lo m aty czn y ch , początkow o w słu żb ie k ró la J a n a K az im ie rz a , a p otem po p oróżn ien iu się z M ich ałem K o ry b u te m W iśn iow ieckim , w słu żb ie E le k to ra B ra n d e n b u rsk ie g o , od k tó rego o trzy m ał n aw et god n ość h r a b ie g o 29). W X I X w . na sk u te k z a w ie ran ia m ałżeń stw m ięd zy n ajb liż sz y m i k rew n ym i, k o rz y s tn y c h . d la s p ra w su k cesy jn y ch , ród u legł częściow o d e g e n e r a c ji30). W 1828 r. L e h n d orfow ie ze S zty n o rtu p o sia d a li 16 m a ją tk ó w ziem sk ich położonych n a teren ie pow . pow . k ę trz y ń sk ie go , w ę go rze w sk ie go o raz iław eck ie go o pow ierzchn i 5 778,71'h a ziem i, u ży tk o w ali k ilk a jez io r w okolicy G iżyck a i W ęgorzew a o łącz n e j p ow ierzch n i 5 805,38 ha o raz p ro w ad zili stad n in ę , m leczarn ię, w ia tra k , ta r ta k p aro w y i k ilk a c e g ie ln i31). M im o ta k o czy w istego b o ga ctw a L eh n d o rfo w ie przez a b so lu tn y b ra k za in tere so w an ia sp ra w a m i gospo d arczy m i sw oich m a ją tk ó w i p o dn oszen ia ich w y d a jn o ści d o p ro w a d z a ją do tego, że w szy stk ie m a ją tk i z o sta ją w 1898 r. p o d d an e pod przy m u so w y zarząd
27) A k ta w ła sn e W APO, K o re sp o n d e n c ja D y re k c ji A rch iw u m z H rab in ą von S ch w e rin 1963/1964.
28) W. K ę t r z y ń s k i , O lu d n o ści p o lsk ie j го P ru siech n ieg d y ś K rz y ż a c
kich , L w ó w 1882.
29) W. H o s e u s, D er O b e rb u rg g r a f A h a sv é ru s v. L eh n d o rf 1637— 1688, D e ssa u 1866.
3Í)) W APO X X V /3 , w stęp do in w e n tarza Z bioru w op raco w an iu S t. R ó ż a ń s k i e g o o raz a k ta Z bioru, X X V /3 /IV .
31) W A PO X X V /3 /II/1 — 3, 8— 10, 13.
f t n n i u n i k u t i j 12
,,w sch od n iop ru sk iej la n d s z a fty ” , a w po czątk ach X X w . z n a jd u ją się u progu b an k ru ctw a. Czy u d ało się późn iej przyw rócić d aw n y sp len d or S ztyn ortow i i rodow i — nie w iado m o z pow odu b ra k u w zespole od pow ied n iego m ateriału .
O rg an iz acja a d m in istr a cji ta k rozległych dóbr p r z e d sta w ia ła się odm iennie w różnych o k resach czasu. N a p rzy k ład w 1870 r. u tw orzyli L eh n d o rfo w ie ze sw ych m a ją tk ó w o rg an iz a c ję rodzin n ego p ow iern ictw a. W edług statu tu rodzinn ego p o w ie rn ictw a zarzą d w szy stk im i m a ją tk a m i sp raw o w ał sen ior rodu. Z w y k le w szy stk ie m a ją tk i od daw an o w d zierżaw ę, z w y ją tk ie m Sztyn ortu , k tó rego w m yśl s ta tu tu nie w olno by ło w y d zierżaw iać. C a ło ścią go sp o d a rk i roln ej za jm o w a ł się d zierżaw ca gen eraln y , k tórem u po d legali poszczególn i dzierżaw cy. S zty n o rt p o siad ał rów n ież now ocześnie zorgan izow an ą k an ce larię dla sp ra w a d m in istra cy jn o -g o sp o d a rc z y c h 32).
O m aw ian y Z biór je s t w ła ściw ie ty lk o fragm e n te m a k t bez p oczątk u i końca. Z asię gie m te ry to ria ln y m o b e jm u je w sz y stk ie m a ją tk i o raz je z io ra będ ące k ie d y ś w p o siad an iu rodziny.
S tru k tu ra zespołu o p raco w an a zo stała zgodnie z w y ty czn ym i n aczeln ych w ła d z arch iw aln ych . C ałość m ate riału aktow ego m ieści się w gran icach sze ściu działów .
D ział I za w ie ra pom oce arch iw aln e. S ta n o w ią one k ilk a sp isó w a k t sp o rz ą dzonych p rzy różnych okolicznościach , k tóre o b e jm u ją ty lk o nieznaczne fra g m e n ty z a w a rto ści arch iw u m szty n o rckiego oraz d w a listy w sp ra w a ch arch iw aln y ch z la t 1863 i 1869.
A k ta d zia łu II d otyczą m a ją tk ó w rolnych, o p e ra c ji giełd ow ych , który m i n a sz e ro k ą sk a lę z a jm o w a li się poszczególn i człon kow ie rodu o raz sp ra w se k w e stru w la tach 1896— 1902, a n astęp n ie o p e ra c ji zw iązan ych z od dłu żan iem m a ją tk ó w . N a le ży tu ta j zazn aczyć, że o ile Z biór sam y ch L eh n d o rfó w nie za w ie ra dużo dokum en tów odnoszących się do tytu łów w łasn ościow ych rodu, to je d n a k m a te ria ł tak i, n ajczę ście j w p o sta c i od pisów lub rege stó w zach ow ał się w w olu m in ie dotyczącym m a ją tk u W oryny (pow. iław ecki) zaliczonym do Z bioru z D o b ro c in a 33). M a ją te k W oryny w połow ie X V I w ieku otrzy m ali w lenn o L eh n d o rfo w ie, zn ajd o w ał się on w ich ręk ach do połow y X V II w ieku, d opó ki d ro g ą licznych tr a n sa k c ji nie p rze sz ed ł w 1763 r. n a D om h ard tów . W p okaźn y ch rozm iarów w olu m in ie z a w ie rający m m. in. kopie różn ych dokum en tów odnoszących się do m a ją tk ó w k lu cz a w ory ń skiego z n a jd u je się ló od pisó w u w ierzy teln ion ych d oku m en tów w y staw ion ych w w ie k u X V I i X V II (tj. w ok resie, k iedy W oryny n ależały do nich) na dobro Leh n d orfów .
D ział I II sk u p ia a k ta d otyczące głów n ego m a ją tk u L eh n d o rfó w — S zty n o rtu z p rzy leg ło ściam i, k tó ry w m yśl sta tu tu rodzinn ego p ow iern ictw a n ie b y ł n igdy w y d zierżaw ian y i dzięki tem u zach ow ało się do n iego w a rch iw u m rodow ym n ajw ię c e j akt. A k ta a d m in istra cy jn o -g o sp o d a rcze m a ją tk ó w w y d zierżaw ian y ch p rzech ow yw ali poszczególn i d zierżaw cy na sk u te k czego u leg ły zagu b ien iu . K ilk a w olu m inów dotyczy d ziejów p o siad ło śc i leżących pod K ró lew cem (dobra
L an d k e im ), k tó re p rze sz ły n a in n ą lin ię L eh n d orfów . P o zo stałe a k ta dotyczą
la só w zarząd zan y ch p rze z sp e c ja ln e g o n ad leśn iczego, m a ją tk u Rydzów ki, hodow li koni w y ścigow y ch i p só w o raz polow ań. K ilk a poszytów a k t (sygn. X X V /3 /III/2 3 3 ,236) ilu str u je poziom p łac pracow n ików i słu żby fo lw arczn ej w d obrach ju n k ie rsk ic h w X V III — X X w.
32) W APO X X V /3/I/2. 33) W APO X X V /4/II/54.
178
D ział IV tô w w ię k szo ści k o resp o n d e n cja o d z w ie rc ie d la ją c a sp ó r m ałże ń sk i K a r o la i P au lin y L eh n d o rf, te stam e n ty , k o resp o n d e n cja z różn ym i le k arz a m i doty cząca śro d k ó w leczen ia dzieci, różn ego ro d z aju zaw iad om ien ia, życzenia, g r a tu la c je , p ism a w sp ra w ie słu żb y w o jsk o w e j — głów n ie d o tyczące trzech K aro ló w L eh n d o rfó w , listy u rzęd n ików , słu żby , n au czy cie li dom ow ych, dam do to w a rz y stw a , m a la rzy i m ala rek . P o za tym , b o g a ta je s t też k o resp o n d e n cja sam y ch człon ków rodziny, zw łaszcza kobiet. P ra w ie w szy stk ie a d re so w an e są do A nny L e h n d o rf i w ią ż ą się z rod zin am i: S ch lip p en b ach , H ahn, D ön hoff, E u le n b u rg і in.
D ział V za w ie ra a k ta d o tyczące p a tro n a tu n ad kościołem w R a d z ie ja c h (sygn. X X V /3/V /3— 7), szk o łam i w Sztyn orcie, S ta w isk a c h , P rz y stan i, R ad zie ja c h , T a rła w k a c h i R yd zów ce (sygn. X X V /3/V /8— 10) o raz p ro to k o ły sąd ó w p a - trym on ialn ych w S ro k o w ie , S zty n o rcie i R a d z ie ja c h (sygn. X X V /3/V /11— 12, 16). P o za ty m w y stę p u ją a k ta urzęd ów sta n u cyw ilnego, a k ta a d m in istr a c ji pań stw o w e j, p o licy jn e, a k ta ub ezpieczeń i op ie k i społeczn ej.
Z a w arto ść d zia łu V I n ie dotyczy an i m a ją tk ó w , a n i rodu, le cz p o w stała ,
e w e n tu aln ie zgro m ad zo n a z o sta ła w w y n ik u zain tere so w ań osobistych
p oszczególn ych członków rodu . A w ięc d o ty czy : 1. d zia ła ln o ści fila n tro p ijn e j, za k ła d a n ia szk ół i sierociń ców w S ro k o w ie i R ad z ie jac h , św ie tlic i k lub ów d la p ra c u ją c y c h , sta r a ń o założenie p e n sjo n a tu d la sam o tn y ch córek szlach ty w sch od n io- i zach o d n io p ru sk ie j, d zia ła ln o ści w za k ła d a c h d la k ob iet lek k ich
o b y czajó w i w różn ych to w a rz y stw a ch dobroczyn nych, 2. d ziałaln o ści
p o se lsk ie j n a s e jm ik a c h p ro w in cjo n aln y ch i p ow iatow y ch , w to w a rz y stw a ch roln iczych itp. O prócz te go d ział za w ie ra p ism a d o tyczące religii, h isto rii i u s tr o ju p a ń stw a zgrom ad zon e lu b n a p isan e p rzez członków rodu .
Z b i ó r a k t p o d w o r s k i c h z D o b r o c i n a , sy g n . X X V /4 , 1713— 1931 (1558— 1713), o b jęto ść .11,50 m b., 795 j .a ., w tym około 1711 ry su n k ó w tech niczn ych i m ap.
D zied ziczn y m i w ła śc ic ie la m i d ó b r G r o ss-B e ste n d o rf (D obrocin, pow . m o- rąsk i) b y li od 1896 r. baron ow ie von d. G oltz-D om h ard t. R od zin a G oltzów odziedziczy w szy d o b ro ciń sk i ko m plek s dóbr ry ce rsk ich p o w y m a rłe j w lin ii m ę sk ie j rodzin ie von D om h ard t, p r z y ję ła tak ż e ich n azw isk o i od te j p ory n osi n azw isk o dw uczłon ow e. K o m p le k s m a ją tk ó w d ob rociń sk ich le ża ł w p o w iecie m o rą sk im . W je g o sk ła d w ch od ziło 20 w si i fo lw ark ó w : D obrocin, K o zia W ólka, W ilam ow o, W ilam ów ko, L e śn ic a , W ielki i M ały S am b ró d , S ta r e i N ow e K iełk u ły , G lędy, M arzew o, M arzew ko, Z ale sie , S a rn a , B a rw in y , W akarow o, P o ta ja n k i, P le b a n ia W ólka, N a se w itz (b rak p o lsk ie j n azw y) i D obrocin ek.
W łaściciele d óbr d obrociń skich , a ż do koń ca X V III w., cią gle się zm ien iali. Z d ek om p letow an y Z biór nie p o zw ala na od tw orzenie, an i h isto rii założenia i za lu d n ien ia tych m a ją tk ó w , a n i losów k olejn y ch ich p o siad acz y . W iadom o, że w p o czątk ach X V I I I w . D obrocin, D obrocin ek i K ie łk u ły n ale ża ły do W ilm sdorfów . W ilm sd orfow ie s p r z e d a ją sw o je m a ją tk i w 1752 r. F ry d e ry k o w i hr. von G e ssle r, k tóry je w tym że roku o d p rz ed a je h ra b ie m u von W ald bu rg. W końcu X V III w . k u p u je te m a ją tk i O tto H en ry k von D o m h a rd t34). G ru p a m a ją tk ó w sam b ro d zk ich (.Wielki i M ały S a m b ró d , L e śn ic a , Z ale sie , S a rn a , W akarow o, M arzew ko i P le b an ia W ólka) n ale ża ła p oczątkow o tak ż e do W ilm sdorfów . W połow ie X V II w . p op rzez k o b ie ty p rze sz ła n a O elschn itzów , k tó rzy o d p rz ed a li ją D ohnom , v. d. G roeb en cm i W ald bu rgom . W końcu X V II w. m a ją tk i te k u p ił h ra b ia v. L ip p e, a w 1798 r. n a p u b liczn ej lic y ta c ji
D om h ard t z D obrocin a 3S). Je sz c z e w cześn iej, bo w 1763 r. J . F. b o m h a rd t n abył W oryny 36). A k ta p raw n o -m a ją tk o w e W oryn zach ow ały się, dzięki czem u m ożna d ok ład n ie odtw orzyć ich d zieje. W połow ie X V I w. m a ją te k został n ad an y przez k się c ia A lb re ch ta S ta rsz e g o w lenno hr. F ab ia n o w i L eh n d orfow i. W połow ie X V II w. d ro gą dziedziczenia przechodzi on na rodzinę v. T e ttau . W 1724 r. k u p u je go M. K . von B re d o v , a z k olei w 1763 r. D om h ard t. K lu cz W oryny leżał na te re n ie po w iatu iław eck iego. N ależało do n iego sied em fo lw ark ó w i p ięć w si: W oryny, G łam sin y , Dierzno, S ig a jn y , Ś w iad k i, N eu k ru g, P a lla sse n (brak p olsk ich nazw ), K ra sn o łą k a (folw ark), W iew iórki, M igi, W orgielity i K r a sn o łą k a (wieś).
D om h ard tow ie — rodzin a m ieszczań sk iego pochodzenia — p o ja w ili się w P ru sa c h W schodnich w X V III w. na kierow niczych stan o w isk ach u rzę d n i czych. N a p rzy k ład Jo h a n n F rie d rich był n aczeln ym p rezyd en tem P ru s W schodnich i Z achodn ich po rozbiorach P o lski. Za w y bitn e za słu gi położone w zględ em p a ń stw a p ru sk ieg o F ry d e ry k II przyzn ał m u szlach ectw o, w w y niku czego D om h ard tow ie m ogli n ab y w ać m a ją tk i ziem skie.
D ob ra D om h ard tów liczyły w 1874 r. 6 512,365 ha, n ato m iast w X X w.
baron G oltz p o sia d a ł ju ż tylko 5 750 ha, w czym 2 520 h a lasów . P o za k luczem S am b ró d , k tóry m iał p rzez p ew ien ok res czasu sam o d zie ln ą a d m in istra cję , w szy stk ie inne m a ją tk i od czasu n ab y cia ich przez D om h ard tów m iały zaw sze w sp ó ln ą a d m in istra cję i jed n e go w ła ścicie la , p o d le g a ją c m u gospod arczo i praw n ie. O rg an iz ac ję w ew n ętrzn ą d óbr d obrociń skich regu lo w ał w szczegó łach jeszcze w X V III w . w ilk ie r z 37). W łaściciel dóbr sam od zieln ie racz ej nie w y kon yw ał w szy stk ich obow iązków , ja k ie w y p ły w ały z p rz y słu g u jąc y c h m u p raw , le cz zlecał je sztab o w i sw oich urzędników .
W końcu X V III w. zaob serw ow ać m ożna po w stan ie n a te re n ie P ru s W schodnich n ow ej form y o rg a n iz a c ji m a ją tk ó w ziem skich . S ą to tzw . „F id e i- k o m isy ” ziem i o raz a ku m u lo w an y ch śro d k ó w p łatn iczych jed n o czące członków n ajb liż sz e j rodziny szlach e ckiej. O rg an iz acja ta zab ezp ieczała p raw n ie n ie n aru sza ln o ść m a ją tk u jed n e go rodu i reg u lo w a ła k o rzy stan ie z niego. O g ran i czało się ono do p o d ziału dochodów i o d setek od je g o w a rto ści pom iędzy poszczególn ych członków rodziny. G łow a rodu nie b y ła w łaścicie le m całego m a ją tk u , le cz tylko sp ra w o w a ła pow ierzon y je j n ad nim zarząd. P ow iern ictw o b y ło zw yk le dziedziczne w lin ii m ęsk ie j i zn a jd o w ało się pod o p ie ką d o rad czą dw óch k u rato ró w . Je d n y m z nich był p rze d staw icie l szlach ty , d ru gim zaw odow y p raw n ik s p ra w u ją c y sw e fu n k c je opieku ń cze pod n ad zorem sen atu są d u a p e la cy jn e g o 3B).
P on iew aż om aw ian y Z biór w ła ściw ie nie p o sia d a w ogóle a k t osobistych i rodzinnych, a je s t raczej zb iorem a k t p rze d się b io rstw a ro ln iczo -k a p italisty cz - nego, czy fid e ik o m iso w e j sp ó łk i a k c y jn e j, k tó re g o w ła ścicie le w d o d atk u się c iągle zm ieniali, p o rz ą d k u ją cy zm uszony był n ad ać m u n azw ę od głów nej sied zib y w ła śc ic ie li39).
35) W APO X X V /4/II/15. 36) W APO X X V /4/II/54. 37) W A PO X X V /4/IV /5, 56.
38) Zob. W stęp do in w en tarza Z bioru a k t p odw orskich z D obrocin a w o p r a
cow an iu S t. R ó ż a ń s k i e g o , X X V /4 , s. 31,
39) Z espół zo stał u p o rząd ko w an y i zin w en taryzow an y przez S t. ' R ó ż a ń-s k i e g o. Ze w ń-stęp u do in w en tarza opraco w an ego przez n iego oraz z p racy
G o th aisch es G e n e alo gisch es T asch en b u ch zaczerp n ięto p e w n e .d a n e do h isto rii
rodu D ôn h offów oraz v. G oltz. W iele ciek aw y ch m ate riałó w m ogłab y zapew ne d o starczy ć p ra c a U. v. S a u c k e n, G esch ich te d er B e g ü te ru n g G r. B e sten d o rf
(R itte rg ü te r B e sten d o rf, W üm dorf u. S am ro d im K r. M orun gen), K ö n ig sb e rg 180
S tr u k tu ra zespołu zam y k a się w gran icach p ięciu działów . J e ś l i chodzi o za w a rto ść m ate riało w ą Z bioru, to ja k ju ż w spom n ian o, b ra k w nim ca łk o w icie a k t o ch a ra k te rz e o sob istym i rodzinn ym , k tóre w m yśl in stru k c ji 0 p o rząd k o w an iu arch iw ów p od w orsk ich w in n y zn aleźć się w d zia le IV.
D o d ziału I zaliczono szk ic p ro je k tu u k ład u a k t i in w e n tarza arch iw u m d o b ro ciń sk iego z X I X w ieku.
D ział II za w ie ra k ilk a ty tu łó w w ła sn o ści o raz p o sia d a n ia i u ż y tk o w an ia w ystaw ion ych n a rzecz osób, czy rodzin, k tóre go sp o d a ro w ały n a m a ją tk a c h d obrociń skich , a tak ż e chłopów , k arcz m a rzy , m ły n arzy, o fic ja listó w i rz e m ie śl n ików . Z n a jd u ją się tu ta j rów n ież a k ta procesow e z o k resu w a lk o S am b ró d prow ad zon ych m ięd zy D ohn am i i D ön h offam i przed n ab y ciem ty ch m a ją tk ó w p rzez D om h ard ta, a k ta d otyczące ry b o łó w stw a n a jez io ra ch , sp ra w y w y w ła sz czenia teren ów na rzecz b u d u ją c e j się kolei, a k ta d otyczące r e g u la c ji i s e p a r a c ji grun tów , o d pisy i w y ciąg i testam en tow e, a k ta s p ra w sp ad k ow ych , k o resp o n d e n cja poszczególn ych opieku n ów p ięciu ,,F id e ik o m isó w ” (1. F am ilie n -
F id e ik o m iss-S tiftu n g C r. B e ste n d o rf; 2. W orinen, 3. E leon ory v . R eibnitz,
1. E rn e sty n y v. G oltz, 5. A u g u sty v. D om h ard t) z podo pieczn ym i o raz w ładzam i nadzorczym i. W olum en X X V /4/II/54 zaw ie ra d an e do h isto rii, rozległości 1 g ran ic oraz dochodow ości m a ją tk u W oryny. B a rd z o cenne w tym tom ie są r e g e sty oraz o d pisy d okum en tów w y staw io n y ch w sw oim czasie n a rzecz w ła ścicie li, czy też przez w ła ścicie li m a ją tk ó w w oryń skich . S ą to n ad an ia k rzy ż ack ie i k siąż ęce , p ry w a tn e tr a n sa k c je k u p n a i s p r z e d a ż y 40).
D ział I II zaw ie ra k o resp o n d e n cję w sp ra w a ch o góln ogosp od arczy ch , dow ody k asow e, k tóry ch z u w ag i na n iek om p letn e zach ow an ie się sp raw o zd aw czo ści roczn ej nie w y b rak o w an o , k się g i rozliczen iow e ze słu żb ą fo lw arczn ą, p e rso n elem zam ku, w d o w a m i z d óbr d ob rociń sk ich i ro b o tn ik a m i sezonow ym i. K się g i te o b e jm u ją o k res od 1885— 1931 r. i m ogą słu ży ć do b a d a ń n ad zagad n ien iem k sz ta łto w a n ia się p łac w m a ją tk a c h p ry w atn y ch w końcu X I X i na p oczątk u X X w. S p ra w o zd a w czo ść fin a n so w o -g o sp o d a rcza za w ie ra w iele cenn ych m a te ria łó w do pozn an ia g o sp o d a rk i roln ej ju n k ró w w sch od n io- p ru sk ich w X I X i X X w. i u p ra w ian e g o przez nich d rob nego przem y słu p rzetw órczego.
D ział IV g ru p u ją c y a k ta p o w stałe w w y n ik u sp ra w o w a n ia p rzez w ła ścicie li d ó b r d obrociń skich p r a w zw ierzch nich podzielony został na d w an a śc ie p o d g ru p : 1. O b e jm u je a k ta d otyczące sp ra w k o ścieln ych , szkoln ych i k a s ubogich , nad k tó ry m i w ła ścicie le D obrocin a p ełn ili p raw o p atro n atu . N a o b szarze dóbr dobrocińskich b y ły dw a k ościoły w W ilam ow ie i S am b ro d z ie o raz trzy szk oły : w W ilam ow ie, S am b ro d z ie i D obrocinie.
2. .Z aw iera sp oro m a te ria łu do o r g a n iz a c ji i za k re su d zia ła n ia sąd u
p atry m o n ialn e g o w D obrocin ie w X V III i p ie rw sz ej połow ie X I X w ieku. N ieco a k t w iąże się ze s p ra w ą lik w id o w an ia sąd ó w p atry m o n ialn y ch i z in nym i s ą d a m i, k tó re w p ó źn ie jszy m o k re sie p rze ję ły k o m p e te n cje s ą d u p atry m o n ia l- nego. A k ta te o d zw ie rc ie d la ją rów n ież rozru ch y w śród chłopów i ch ału pn ików d ó b r d o b ro ciń sk ich w la ta c h 1827— 1828 sp ow od ow an e b łęd n ą in te rp r e ta c ją 1930. Je d n a k ż e nie w iadom o, czy p r a c a ta jeszcz e istn ie je , gd y ż w y m ie n iając ją W e r m k e zazn acza, że p rzech ow yw ało ją w fo rm ie rę k o p isu A rch iw um P ań stw o w e w K ró lew cu .
40) D okum enty te om ów ione s ą szczegółow o w e w stę p ie do in w e n tarza
Z b ioru L eh n d o rfó w , z k tóry m s ą częściow o zw iązan e, o p raco w an y m przez S t. R ó ż a ń s k i e g o , W APO X X V /3 , s. 76— 83.
