Janosz-Biskupowa, Irena
Rozwój przestrzenny miasta
Jeziorany
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 3-16
1965
IRENA JANOSZ-BISKUPOWA
R O Z W Ö J PRZESTRZENNY MIASTA JEZIORANY*)
J e zio ra n y n a le ż a ły z a w sz e do m n ie jsz y c h m iejsco w o ści na te r e n ie P ru s i d la teg o n ig d y n ie b u d z iły w śró d b a d a czy szerszeg o z a in tereso w a n ia sw o im i d ziejam i. T y m c en n iejsza je st praca A . P o s c h m a n n a , w y d a n a z ok azji 6 0 0 -lecia istn ie n ia m ia sta . N ie je st to m on ografia, lecz raczej zbiór 23 szk icó w w raz z czterem a d od atk am i, w ty m ch ro n o lo g iczn e z esta w ie n ie w a ż n ie jszy c h w y d a rzeń z la t 1338— 1934. W artość szk icó w p od nosi ich so lid n a p o d sta w a źród łow a oraz liczn e c y ta ty 1.
Istn ieją jeszcze d w a a r ty k u ły p o św ięco n e Jezioranom : H. S c h m a u c h za jm u je się p r o b le m em b u d o w n ic tw a 2, a A. U l b r i c h k o ścio łem p a r a fia ln y m 3.
A r ty k u ły A . P o s c h m a n n a 4 i V. R ö h r i c h a 5 d o ty czą zagadn ień osa d n ictw a , w ty m i Jezioran , n a to m ia st o k resu w o jn y tr zy n a sto letn ie j teg o ż V. R ö h r i c h a 6, a w o jn y p op iej H. S c h m a u c h a 7. O sp raw ach b u d o w n ictw a tr a k tu ją prace H. B o n k a 8 i A. B o e t t i c h e r a 9. T r eściw e w ia d o m o ści o d zie jach Jezio ra n pod ają R o s e n b e r g w D e u t s c h e s S t ä d t e b u c h 10 oraz S ł o w n i k G e o g r a f i c z n y K r ó l e s t w a P o l s k i e g o n . K ró tk ie
* A r ty k u ł p o w y ż sz y op ra co w a n y zo sta ł na z le ce n ie D zia łu D o k u m en ta cji N a u k o w ej P ra co w n i K o n serw a cji Z a b y tk ó w w W a rsza w ie, jako m a ter ia ł do o p ra co w a n ia p la n u za g osp od arow an ia p rzestrzen n eg o m . Jezioran y. K ie r o w n ic tw u PK Z sk ła d a m serd eczn e p o d zię k o w a n ie za u d zie le n ie zezw o len ia na o p u b lik o w a n ie n in ie jsz e g o artyk u łu.
1 A. P o s c h m a n n , 600 J a h re S e e b u r g . B ild e r au s a lte r u n d n e u e r Z e it, B isc h o fste in 1938.
2 H. S c h m a u c h , Z u r B a u g e sc h ic h te v o n S e e b u rg , Z eitsc h r ift für die G esch ich te und A ltertu m sk u n d e E rm lands (dalej sk ró t ZGAE), Bd. 25, 1935, ss. 793— 795.
3 A. U l b r i c h , D ie a lte k a th o lisc h e P fa rr k ir c h e in S e e b u r g u n d ih re
N eu a u sm a lu n g , E rm land, m e in e H eim at, 1929, nr 12.
4 A. P o s c h m a n n , D ie S ie d lu n g e n in d e n K r e is e n B ra u n sb e rg un d H e ilsb e rg , ZGAE, B d. 17, 1910, ss. 501—562; Bd. 18, 1911, ss. 489— 532. 5 V. R ö h r i c h , D ie K o lo n is a tio n E rm la n d s, ZGAE, B d. 18 1911 ss. 243— 394. 6 V. R ö h r i c h , E rm la n d im d r e iz e h n jä h rig e n S tä d te k r ie g e , ZGAE, Bd. 11, 1897, ss. 328—489. 7 H. S c h m a u c h , D e r K a m p f z w is c h e n d e m e rm lä n d isc h e n B isc h o f
N ik o la u s v o n T u n g en u n d P o len o d e r P fa ffe n k r ie g , ZG AE, Bd. 25, 1935,
ss. 69— 186.
8 H. B ο n k, D ie S tä d te u n d B u rg en in A ltp r e u s s e n in ih r e r B ezie h u n g
zu r B o d e n g e sta ltu n g , K ö n ig sb erg 1895.
9 A. B o e t t i c h e r , D ie B a u -u n d K u n s td e n k m ä le r d e r P r o v in z O st-
p reu ssen , Bd. 4: D as E rm la n d , K ö n ig sb erg 1894.
■ 10 D e u tsch es S tä d te b u c h , hrsg. v o n E. K e y s e r, S tu ttg a r t 1939.
11 S ło w n ik G e o g ra fic z n y K r ó le s tw a P o lsk ie g o i in n y c h k r a jó w sło w ia ń sk ich , W arszaw a 1882, t. 3.
w zm ia n k i zn a leźć m ożn a w w y d a w n ic tw ie W a r m i a i M a z u r y 12. W za k resie k artografii d y sp o n u je m y dw om a plan am i: z 1806 r.13, z la t 1807-8 14 oraz szk ic em sy tu a c y jn y m G i e s e g o z lat 1826-8 15. J e śli n a to m ia st chodzi o p rzek a zy ik on o g ra ficzn e, to w ięk szo ść ich d o ty czy zam k u i k o ścio ła p a ra fia ln eg o i zn a jd u je się w e w sp o m n ian ej w y ż ej k sią żce A . P o s c h m a n n a .
I. U K Ł A D P R Z E S T R Z E N N Y M IA S T A JE Z IO R A N Y DO PO Ł O W Y X I X W IE K U
A . Tło h isto ry czn e
J ezio ra n y leżą na d a w n y m p r z e sm y k u p o m ię d zy jezioram i na szerok ości geo g ra ficzn ej 53° 58' 10 i d łu g o ści g eo g ra ficzn ej 20° 44' 45".
W p oczątk ach X IV w ie k u k o lo n iz a cja prow ad zon a p rzez b isk u p ó w w a rm iń sk ich o sią g n ę ła pasm o jezior n a p o łu d n iu W arm ii. P o d n ie sien ie o b ron n ości k raju w y m a g a ło b u d o w y z a m k ó w i w a r o w n y c h m ia st na n ajd alej w y s u n ię ty c h p u nk tach , przed e w szy stk im w m iejsca c h , k tóre d a w a ły w rogom , w ty m w y p a d k u L itw in o m , m ożn ość ła tw e g o w ta r g n ię cia w głąb k raju. B u d o w le te m ia ły jed n o cześn ie za p ew n ić b ezp ieczn e sch r o n ie n ie ok o liczn ej lu d n ości w ie jsk ie j. W z g lę d y te tłu m a czą z a k ła d a n ie w tzw . tr ze cim eta p ie k olon izacji W arm ii tak ich m ia st jak np. R eszla i Jezio ra n 16.
Na je d n y m p rzesm y k u p o m ięd zy jezio ra m i — w te j c h w ili p r zew a żn ie ju ż n ie is tn ie ją c y m i — w śród ro zleg ły c h lasów , k an onik b ra n iew sk i m a g iste r M ik ołaj, jako zastęp ca b isk u p a i w ó jt H en ry k v o n L u ter u lo k o w a li w 1338 r. m ia sto Jezio ra n y . Z ałożon o jed n o cześn ie, że w raz z m ia stem p o w sta n ie tu p o tę ż n y zam ek , jako sied zib a k o m o rn ictw a jeziorań sk iego.
Z asadźcą m ia sta zo sta ł H ein k o W e n d ep fa ffe, k tó r y w ty m c e lu otrzy m a ł 80 ła n ó w . Z te g o 11 ła n ó w n a leża ło do so łty sa , 6 sta n o w iło u p o sa żen ie kościoła, 1 ła n przezn aczon o na za b u d o w ę m iasta, a 1 zarezerw ow an o na p o trz eb y zam k u jako p a stw isk o . P o zo sta łe 61 ła n ó w p rzezn aczon o do p od ziału p o m ię d zy p r z y sz ły c h m ieszczan . P on a d to m iasto otrzy m a ło 30 ła n ó w do w sp ó ln e g o u ży tk u . M ieszk ań cy, p od ob n ie jak w R eszlu , r ek ru to w a li się z w e w n ętr zn ej k olon izacji. P o ch o d zili on i z O rn ety, L idzbarka W arm iń sk iego i D ob rego M iasta, p rzew a ż n ie b y li to m ło d si s y n o w ie p a tr y c ju sz y lu b też ub ożsi m iesz k a ń c y ty c h m iast. J e zio ra n y lo k o w a n o na p ra w ie c h ełm iń sk im . Tak, jak w in n y ch p od ob n ych m iastach , m ieszk a ń cy u zy sk a li z w o ln ien ie na 10 la t c d czy n szu w w y so k o śc i V2 g r zy w n y od ła n a lu b 6 fe n ig ó w ch e łm iń sk ich od p arceli w m ieście. 30 ła n ó w la su m iało zaspok oić p o trzeb y w ła sn e m ia sta . O gół
12 W a rm ia i M a zu ry , pod. red. S. Z a j c h o w s k i e j i M. K i e l c z e w - s k i e j - Z a l e s k i e j , P ozn ań 1953, t. 1— 2.
13 A. P o s c h m a n n, 600 J a h re S e e b u rg , гус. 10. 14 H. B o n к, op. cit., ta b i. IV.
15 A. B o e t t i c h e r , op. cit., s. 237, ryc. 173.
15 V. R B h r i с h, G e sc h ic h te d e s F ü rstb istu m s E rm la n d , B rau n sb erg 1925, ss. 119 i n . ; H. K e l l e t a t , D ie S tä d te O stp re u s se n s in ih r e r g eo g ra p h isch en
L a g e u n d d e r e n A u s w ir k u n g , K ö n ig sb erg 1934, ss. 32 i n. 4
R yc. 1. K o śció ł p a r a fia ln y w J ezioran ach
m ieszcza n u zy sk a ł z ez w o len ie na ło w ie n ie ryb m a ły m i n arzęd ziam i oraz praw o p o low an ia. D o s o łty sa n a le ż a ły są d y m n ie jsz e oraz V3 d och od ów z kar są d o w y ch . S ą d y w ię k sz e z a strzeżo n e z o sta ły dla w ó jta b isk u p ieg o . O prócz teg o m ieszc za n ie o trzy m a li praw o b u d o w y k ram ów , ła w i ła źn i z ty m , że dochodam i z n ich na r ó w n i p o d zie lił się bisk up , so łty s i w ła d z e m iejsk ie. W ilk ierze, c zy li u s ta w y m iejsk ie, w y m a g a ły zg o d y biskupa.
K o rzy sta ją c z p r z y w ile ju , g w a ra n tu ją ceg o u p osażen ie dla p rzy szłej parafii, jeszcze w X IV w ie k u w y b u d o w a n o k o śció ł pod w e zw a n iem św . B a rtło m ieja . O bok n iego p o w sta ła szkoła p arafialn a, która pozostała przez w ie k i jed y n ą szk ołą w m ieście.
P o n iew a ż p ro w a d zen ie b ezp ośred n iej gosp od ark i na ca ły m obszarze n a leżą cy m do m ia sta b yło dla m ieszcza n n iew y g o d n e, w ła d ze m iejs k ie lo k o w a ły w latach 1345— 1353 w ła sn ą w ieś, zw an ą B ü r g e r w a l d albo B ü r g e r d o r f na 40 łanach. D o ch o d y ze w si z a sila ły k asę m iejsk ą , a ch ło p ó w zob ow iązano do dostarczan ia ro b o cizn y na zasadach istn ie ją c y c h w o k o liczn y ch w siach .
P o sia d ło ści m iejs k ie poszerzon o jeszcze d w u k ro tn ie — p ierw sza d arow izn a w w y so k o śc i 40 ła n ó w p och od ziła z p o czą tk o w y c h lat istn ie n ia m iasta, d ru giej dok onał b isk u p H en ry k III Sorbom w 1389 r. W ty m sa m y m rok u te n ż e b isk u p w y d a ł n o w y p r z y w ile j, p o tw ie r dza ją cy d a w n iejs zy i o b e jm u ją c y p óźn ie jsze d a ro w izn y . R óżnica p o m ięd zy obu p r z y w ile ja m i p o leg a ła na z w ięk sz en iu w d rugim ilo ści w o ln iz n y m iejsk iej z 30 ła n ó w na 31. W te n sp osób obszar p osiad łości m iejsk ich — n ie z m ien ia n y do 1772 r. — w y n o sił 191 łan ów , a po o d licz e n iu 40 ła n ó w w s i B ü r g e r w a l d — 1 5 1 17.
W 1393 r. rada m iejsk a sk o n cen tro w a ła c a ło k sz ta łt w ła d z y poprzez w y k u p s o łe c t w a la. S p ra w y u stro jo w e m ia sta p o zo sta ły w sw ej isto c ie do 1772 r. n ie zm ien ion e. W sz e lk ie rozp orządzenia m ia ły charak ter u zu p ełn ia ją c y lu b u su w a ją c y n ad u życia. Z u sta w ty c h w y m ie n ić n a le ż y zarząd zen ie w sp ra w ie sza rw a rk ó w z 1580 r.19, n o w y w ilk ier z m iejsk i z 1610 r.20 oraz z 1672 r. d o ty czą cy m ieszczan , p o sia d a ją cy ch w ła sn e ł a n y 21, a w reszcie ord y n a cję m iejsk ą z 1746 r. m ającą na c e lu u zd ro w ien ie sto su n k ó w p a n u ją cy ch w m ieście 22.
Z arów no urząd r a jc y ,'ja k i ła w n ik a b y ł w zasad zie d o ży w o tn i. W razie o p różn ien ia m iejsca w radzie, p r zed sta w ia ła ona b isk u p o w i trzech k a n d y d a tó w sp ośród ła w n ik ó w , b isk u p zaś w ó w cza s jed n eg o z n ich d esy g n o w a ł. P o d o b n ie b y ło w p rzyp adk u u zu p ełn ien ia sk ład u ła w y . R ada p rezen to w a ła trzech o b y w a te li m iejsk ich , a bisk u p d o k o n y w a ł w y b o r u 23. D o ła w y n ależało są d o w n ictw o k ry m in a ln e , radzie zaś p r z y słu g iw a ło są d o w n ictw o w sp raw ach c y w iln y c h 24. W w a ż n ie jszy c h sp raw ach jak w ojn a, n a ło ż en ie p o d a tk u itp. p o w o ły w a n o ogół w s p ó ło b y w a te li. W X V I w ie k u , pod ob n ie jak
11 A. P o s c h m a n n , 600 Ja h re S e e b u rg , ss. 1 i п.; V. R ö h r i c h , D ie
K o lo n isa tio n d e s E rm la n d es, s. 367 і п.; Q u ellen zur K u ltu r - und W irtsch a fts
g esc h ic h te d es E rm landes, R e v is sio p r iv ile g io r u m in d itio n ib u s e p isc o p a li
b u s 1767, B ib lio th eca W arm iensis, B rau n sb erg 1931, Bd. 4.
11 A. P o s c h m a n n , 600 J a h re S eeb u rg , s. 18. 18 Ibidem , s. 30. 20 Ibid em , s. 21. 21 Ibidem , s. 32. 22 Ibidem , s. 34. 22 Ibidem , ss. 18 i n. 24 Ibidem , ss. 18 i n. 6
w in n y ch m ia sta ch p ru sk ich i p om orsk ich , p ow ołan o do ż y cia sta łe p r z ed sta w icie lstw o m ieszk a ń có w , tz w . tr ze ci o rd y n ek , sk ła d a ją cy się z 12 czło n k ó w 25.
Z naczn ie b ard ziej u rozm aicon e od d z iejó w u str o ju b y ły k o le je sam ego m iasta. R ozw ój Jezio ra n p o stęp o w a ł bardzo p o w o li. M iasto, jak w sp o m n ia n o , n a le ża ło do m n ie jsz y c h o śro d k ó w w a rm iń sk ich . W p o w a żn ej m ier ze p r z y cz y n y teg o u p a try w a ć n a le ż y w b rak u o d p o w ied n ich dróg, łą czą cy ch m ia sto z in n y m i ośrod k am i. D ru g im p o w o d em b y ły c zę ste w X V w ie k u w o jn y p o lsk o -k rzy ża ck ie, k tó ry ch działan ia n ie o m ija ły Jezioran . I tak np. w czasie tzw . w o jn y g łod o w e j w 1414 r. m iasto zostało s p a lo n e 26.
J e zio ra n y p r z y stą p iły do Z w iązk u P ru sk ieg o już 5 m aja 1440 r.27. B y ły jed n ak za sła b e ek o n o m iczn ie i zanadto u z a leżn io n e od p rzy ch y ln eg o K rzyżak om b isk u p a w a rm iń sk ieg o F ran ciszk a K u h sch m a lza , by m o g ły od egrać w n im jak ąś zn a czn iejszą rolę. J ed n a k na p oczątk u p o w sta n ia a n ty k rzy ża ck ieg o w 1454 r. p od d ały się b ez op oru o d d zia ło m zw ią zk o w có w . G d y w le c ie 1454 r. nałożon o k o n try b u cję na w s z y s tk ie m iasta, na J ezio ra n y w y p a d ło ty lk o 200 g rzy w ien , c zy li '/з w y so k o śc i w p ła t — R eszla, L idzbarka c zy O rn ety . Z ałogę Jezio ra n sta n o w ili za ciężn i czescy , p o zo sta ją c y na słu ż b ie p o lsk iej. P o b itw ie pod C h ojn icam i, gd y w k o ń cu 1454 r. i w 1455 r. w ię k sz o ść m ia st d ostała się w ręce k rzy ża ck ie, J e zio ra n y nad al tr w a ły p rzy P o ls ce i Z w iązk u . 20 sty c z n ia 1456 r. za ciężn i k r z y ża c cy p rz y p u ścili sztu rm na m ia sto i zam ek . C h ociaż m ia sto stra ciło w ó w cz a s 32 z a b ity ch i w z ię ty c h do n iew o li, n ie m n iej n ie zostało zd o b y te. W 1461 r. m iasto p od dało się b isk u p o w i w a rm iń sk ie m u , P io tr o w i L eg en d o rfo w i, w y b ran em u w ro k u p op rzedn im . W 1463 r. za ciężn i z P a słęk a sp a lili J ezio ra n y . W 1464 r. b isk u p L e g en d o r f za w a rł od ręb n y pokój z K a zim ierzem J a g ie llo ń c z y k ie m . II pok ój to ru ń sk i z 19 p aźd ziern ik a 1466 r. p rzesą d ził n a tr zy sta la t p rzy n a leż n o ść W arm ii, a z n ią i Jezioran , do p a ń stw a p o lsk ieg o 28.
J ed n a k n ie d łu go c ie sz y ło się m ia sto u z y sk a n y m p ok ojem . Z atarg p o m ię d z y k ró lem p o lsk im K a zim ier zem J a g iello ń c zy k ie m a M ik ołajem T u n g en em o b isk u p stw o w a r m iń sk ie p rzeszed ł szyb k o w sta rcie zb rojne. W la ta ch 1471-2 L idzbark, J ezio ra n y i R eszel zn a jd o w a ły się w ręk a ch k r ó lew sk ic h . N a jp ręd zej od p ad ł R esz el. W lip cu 1472 r. p olsk a załoga zam k u z o b a w y przed T u n g en em sp a liła p rzed za m cze w Jezioran ach . W 1472 r. L idzbark i J ezio ra n y p r z eszły pod ty m c z a so w y zarząd sta n ó w p ru sk ich jako p o śred n ik ó w p o m ięd zy k ró lem a T u n g en em . P o sia d a n ie obu za m k ó w stw a rza ło w a ru n k i do w ła śc iw e g o p a n o w a n ia n a d W arm ią. D la teg o te ż T u n g en p rz y p u ścił w 1474 r. atak na L idzbark i Jezio ra n y , k tó re o sta te cz n ie z o sta ły zd o b y te. W listo p a d zie 1478 r. na za m k u r ez y d o w a ł w ó jt b isk u p i H a n s R oder, a le 23 gru d n ia teg o ż roku, z o b a w y p rzed zn isz cz en ie m J ezio ra n y p o d d a ły się w o jsk o m p o lsk im . Z am ek p ozostał jed n ak w ręk ach z ałogi b isk u p iej, na k tórej c zele zam iast R odera sta n ą ł K rzyżak . S y tu a cja taka trw a ła do c h w ili zaw arcia
25 Ibidem , s. 19.
25 V. R ö h r i c h , D ie K o lo n isa tio n , s. 288. 27 A rch iw u m T oru ń sk ie, d o k u m en t n r 980.
28 V. R ö h r i c h , E rm la n d im d re iz e h n jä h rig e n S tä d te k r ie g e .
u k ła d u w P io tr k o w ie (15 Iipca 1478 r.) p o m ięd zy k ró lem p o lsk im a b isk u p em T u n g en em 29.
Ż y cie w e w n ę tr z n e w J ezio ra n a ch n ie odb ijało się szerszy m ech em , n ic w ię c d ziw n eg o , że gros w ia d o m o ści o ty m m ie ś cie łą czy się z ok resa m i w o jen . W 1520 r. w czasie w o jn y p o lsk o - k rzy ża ck iej, p rzecią g a ły obok J ezio ra n w o jsk a po lsk ie, zd ążające w e w r ze śn iu p od B arczew o. M iasto sk ło n n e b y ło n a w et pod dać się K rzyżak om , a o p o d a tk o w a n iu się na rzecz Z akon u p rzeszk o d ził W end v o n E u len b u rg, d ow ódca zam k u 30.
Po tej w o jn ie n a stą p ił p rzeszło stu le tn i o k res p ok oju, w y p e łn io n y w y p a d k a m i m n ie jsz ej w a g i. W 1565 r. p o ja w iła się w zm ia n k a o szk o le p a ra fia ln ej, choć szk oła ta istn ia ła z p ew n o ścią zn aczn ie w c ze śn iej. S zk o ła żeń sk a p o w sta ła w 1609 r. W la ta ch 1543 i 1550, z p o w o d u p a n u ją cej zarazy p rzeb y w a ł tu ta j często b isk u p w a r m iń sk i T id em an G iese. W 1570 r. b isk u p M arcin K rom er d arow ał m ia stu fo s y z p ra w em ry b o łó w stw a . W 1583 r. te n że b isk u p u p orząd k ow ał te r m in y jarm ark ów na te r e n ie W arm ii. W Jezioran ach , od daw na, o d b y w a ły się ro czn ie tr zy z w y k łe jarm arki (p o n ied zia łek p rzed G rom n iczn ą, po czw a rtej n ie d z ie li po W ielk ie jn o c y i po św .M a rcin ie). W 1777 r. d o szed ł jeszcze c zw a r ty (w tr ze c i p o n ied zia łek po św . P io tr ze i P a w le). P on a d to o d b y w a ły się tr z y jarm ark i n a b y d ło i k on ie. T erm in ta rg u ty g o d n io w e g o u le g a ł c zę sty m zm ian om . J ed n a k jar m ark i i ta rg i n ie w ie le p o m o g ły J ezio ra n o m w ich ro zw o ju , za p ew n e zła k om u nik acja o sła b ia ła tę tn o ż y cia g osp od arczego. W 1614 r. m ia sto z a jm o w a ło p rzed o sta tn ie m ie js c e w śród m ia st w a rm iń sk ich . D o m ia sta p r z y b y w a li je d y n ie ch łop i z n a jb liższ ej o k o licy ze zbożem na sp rzedaż i do m ły n a . P o g o r s z y ły jeszc ze sy tu a cję zarazy z la t 1571, 1587 (zm arła w te d y pod obn o p ra w ie p o ło w a ca łej lu d n ości), 1589, a w 1633 r. sp ło n ęło p ra w ie ca łe m ia sto z w y ją tk ie m fo lu sz a 31.
W 1656 r. w cza sie w o jn y p o lsk o -sz w e d z k ie j e le k to r F ry d er y k W ilh elm z a ją ł W arm ię. W sz y stk ie m iasta, m . in. J ezio ra n y , z ło ż y ły m u p r z y sięg ę w ie rn o śc i. D la c e ló w p o d a tk o w y ch e le k to r n ak azał sw o im k om isarzom p r zy g o to w a ć o p is w s z y s tk ic h n o w o z a jęty c h m iast. O pis Jezioran , poza o p isem sa m eg o m ia sta i zam k u , za w iera m . in. d an e d o ty c zą ce m ły n ó w , sta w ó w i u p o sa żen ia u rzęd n ik ó w . P o w o jn a ch sz w e d z k ic h o sie d liło się w o k o lica ch Jezio ra n sporo lu d n o ści p o lsk iej, k tóra p r z en ik n ę ła r ó w n ież do m ia sta 32.
W iek X V III u p ły n ą ł p od z n a k iem u s ta w icz n y c h p rzem a rszó w w o js k p olsk ich , szw e d z k ic h i ro sy jsk ich . W 1703 r. J e z io ra n y z o sta ły z a jęte p rzez S z w e d ó w i zm u szo n e do za p ła cen ia ogrom n ej k o n tr y b u cji w w y s o k o śc i 26 000 zł. W 1719 r. w y b u c h ła tz w . w o jn a garn carzy p o m ię d z y rze m ie śln ik a m i Je zio ra n i B iszty n k a . P o w o d e m jej b y ł zatarg o p raw o k o rzy sta n ia z ja rm ark ów i k ie rm a szó w w p o b lisk ich w io sk a ch . B isk u p T eodor P o to ck i m u sia ł w y d a ć w te j sp ra w ie s p ecja ln e rozp orządzen ie, r e g u lu ją ce z a sięg d zia ła ln o ści h a n d lo w ej o b u m iast. 29 H. S c h m a u c h , D er K a m p f z w is c h e n d e m e rm lä n d is c h e n B isc h o f N ik o la u s v o n T u n g e n u n d P o le n o d e r d e r P fa ffe n k rie g . 30 J. K o l b e r g , E rm la n d im K rie g e d e s J a h res 1520; A. P o s c h m a n n , 600 Jahre S e e b u rg , s. 151. 31 Ibidem , ss. 123 i п.; D e u tsch es S tä d te b u c h , s. 106. 32 A. P o s c h m a n n , 600 J a h re S e e b u rg , ss. 43, і п.; V. R ö h r i c h , D ie
P oza garn carzam i J e zio ra n y p o sia d a ły szereg in n y ch cech ó w . P iek a rze, r z e źn ic y i s z e w c y w y s tę p o w a li już w p ie rw sz y ch latach istn ie n ia m ia sta . P o n iew a ż b y ło z b y t w ie lu m istr zó w w sto su n k u do p otrzeb m ia sta , liczb ę ich ograniczan o lu b reg u lo w a n o k o le jn o ść p ro d u k cji. W 1772 r. b y ło 26 m istr zó w sz e w sk ic h , k tó r z y z n a jd o w a li z b y t d la sw o ic h w y r o b ó w przed e w s z y s tk im na jarm ark ach i w o k o licz n y c h w io sk a ch . Z in n y ch rzem io sł w y m ie n ić n a le ży k ra w có w , k u śn ie rz y , su k ien n ik ó w , k o ło d ziejó w , w ęg o b o rn ik ó w , to k a rzy . C ech k o w a li poza w ła ś c iw y m i k o w a la m i, sk u p ia ł tak że ślu sa rzy , cie śli, p a śn ik ó w , ry m a rzy , ig ie ln ik ó w , g w o źd zia rzy , sio d la rzy , p ła tn e r z y , k o tla r zy i zeg a r m istrz ó w . W cią g u c a ły ch d z iejó w m ia sta ty lk o jed en raz p o ja w ił się z ło t n ik 33.
R yc. 2. Z am ek w J ezio ra n a ch w 1752 r. W idok od stro n y p ó łn o cn o -za ch o d n iej
R ep r. .4. K u r a c z y k
P o ło ż e n ie m ia sta p o g o r sz y ł tr z y k r o tn y pożar sto d ó ł oraz sp a le n ie się m ły n a z a m k o w e g o . W 1743 r. m ie szc z a n ie n ie m o g li zap łacić c zy n sz u z p o w o d u p a n u ją ceg o ta m od 7 la t po m o ru k o n i 34.
W tr u d n y m p o ło ż en iu zn a jd o w a ły się J e zio ra n y w 1772 r., k ie d y z a jęli je P ru sa c y . Ś w ia d czą o ty m n a jle p ie j w y n ik i a n k iety , p rzep ro w a d zo n ej dla c e ló w p o d a tk o w y ch p rzez k o m isa rzy k róla p r u sk ieg o . W m ie ś c ie i na p r zed m ieścia ch na 215 d y m ó w , w licz a ją c sto d o ły , b u d y itp ., p rz y p a d a ły 1302 osob y. W śród nich: 270 m ę żczy zn , 325 k o b iet, 98 sy n ó w p o w y że j 10 lat, a 163 p o n iżej, có rek od p o w ie d n io 121 i 155, 22 p arobk ów , 25 c zela d n ik ó w , 22 ch łop ak ów ,
33 A . P o s c h m a n n , 600 J a h re S e e b u r g , ss. 40 i n.
70 d z iew ek słu ż e b n y c h i 30 d ziew czą t. N a w sp o m n ia n e 1302 osob y, p e łn e p ra w a m ie js k ie m ia ło ty lk o 172 o b y w a te li. G łó w n y m i za jęcia m i m ieszk a ń c ó w b y ły up raw a roli, rzem io sło , w a r ze n ie p iw a, g o rzeln ictw o i w y s zy n k , p on adto p rzęd ze n ie n ici na sie c i i w y ró b p łótn a. H a n d el n ie o d g r y w a ł w ię k sz e j roli, z w y ją tk ie m h a n d lu w o sk iem . K a żd y dom p o siad ał p raw o w a rzen ia p iw a i w y r o b u g orzałk i, a le w r ze c z y w isto ś c i praw o to w y k o r z y sty w a ła ty lk o część o b y w a teli. Z a d łu żen ie m ia sta w y n o siło 11 666 zł. S p is z 1774 r. p od ał też lic z b y in w en ta rza ż y w eg o : 302 k o n ie, 390 sztu k b y d ła rogatego, w ty m 212 k rów , 200 o w ie c 35.
P ie rw sz e la ta p a n ow an ia p ru sk ieg o — to przed e w s z y s tk im refo rm a u stroju . R e g u lo w a ły go d w ie u sta w y : z 1773 r. dla w s z y s t kich za g a rn ięty ch przez P ru sa k ó w m ia st, z w y ją tk ie m E lb ląga i szczeg ó ło w a in stru k cja dla m a g istr a tu w J ezioran ach z 1784 r.
N a jw a żn ie jsz y m i zm ia n a m i b y ły z n ie s ie n ie sam orząd u , w p ro w a d zen ie o d p ła tn o ści u r zęd ó w oraz r o zd z iele n ie w ła d z y a d m in istra c y jn e j od w ła d z y są d o w n ic ze j. To o sta tn ie , w p rzyp ad k u Jezioran , m ia ło ch arak ter raczej fo r m a ln y niż fa k ty c zn y , g d y ż w m n ie jsz y ch o sie d la ch m iejs k ich b u rm istrz k o n cen tro w a ł w sw o ic h ręk ach ob ie wla'dze.
W 1808 r. na p o d sta w ie u s ta w y S tein a -H a rd en b erg a p rzep ro w a dzono d alszą refo rm ę w ła d z m iejsk ich . P o w sta ł sąd m iejsk i, w 1823 r. u tw o rzo n o w J ezioran ach sąd o k r ę g o w y . W 1849 roku m iasto, n a le żą c e ju ż od 1818 r. do p o w ia tu r esz e lsk ieg o , zo sta ło r ó w n ież p o d p orząd kow an e są d o w i p o w ia to w em u w R eszlu . P on ad to z u sta w , d o ty czą cy c h m ia sta , w y m ie n ić n a le ż y rozp orząd zen ie w sp ra w ie w a rzen ia p iw a 36.
R eform a u stro ju m ie js k ieg o sp o w o d o w a ła n a p ły w u rzęd n ik ó w z in n y ch str o n P ru s, co z k o le i sta ło się p r z y cz y n ą u tw o rzen ia g m in y e w a n g e lic k ie j. N a b o żeń stw a o d b y w a ły się na te r e n ie d a w n eg o zam ku. W 1817 r. u tw o rzo n o r ó w n ie ż sz k o łę e w a n g e lic k ą , w k tórej n a u czy ciela m i b y li p a s t o r z y 37.
P o 1772 r. n o w e w ła d z e m ie js k ie p r z y stą p iły p r zed e w s z y s tk im do p orząd k ow an ia m a ją tk u m iejsk ieg o , r eg u lo w a n o m . in . t y tu ły p raw n e, d o ty czą ce p o szcz eg ó ln y c h n ieru ch o m o ści. S z e re g o b ie k tó w m iejsk ich , jak m ły n , b row ar, ceg ieln ię , sp ic h rze i in n e w y d zie rż a w io n o 38. A k cję tę p rz er w a ł pożar (7 lip ca 1783 r.) p o w sta ły od piorun a, k tó r y str a w ił ca łe p r a w ie m ia sto . N a stęp n e la ta u p ły n ę ły na u s u w a n iu z n iszczeń . N ie s te ty o g ień n isz c z y ł m ia sto co k ilk a lat. L ed w o zd ą ży ło się o d b u d ow ać, pad ało p a stw ą n o w y ch p o ż a r ó w 39. U sa d o w ie n ie ga rn izo n u w o js k o w e g o w 1786 r. m ia ło m ia stu p om óc w o d b u d o w ie. Z w ię k sz e n ie lic z b y m ieszk a ń c ó w p ra w ie o V3 w p ły n ę ło k o r z y stn ie na o ż y w ie n ie gosp od arcze m ia s t a 40. U z y sk a n e tą drogą s u k c e s y z o sta ły u n ic e stw io n e p rzez w y b u c h w o jn y p r u sk o -fr a n c u sk iej i z a jęc ie m ia sta 4 sty c zn ia 1807 r. przez
35 A. K o l b e r g , Z u r V erfa ssu n g E rm la n d s b e im Ü b e rg a n g u n te r d ie p r e u ss isc h e H e rr s c h a ft im J. 1772, ZG A E , Bd. 10, 1894, ss. 708 i n . ; A. P o s c h m a n n , 600 J a h re S e e b u rg , s. 106. 36 Ibidem , ss. 55 i п., 113 i п. 37 Ib idem , ss. 139 i п. 38 Ibidem , ss. 153 i п. 39 Ibidem , ss. 81 і п., 156. 40 Ibid em , ss. 98 i п. 10
w o jsk a fra n cu sk ie . W k rótce na m ie js c e o d d zia łó w fra n cu sk ich w k r o c z y ły do Jezio ra n o d d zia ły r o sy jsk ie , p rzez k tó ry ch n ied b ałość zn o w u sp ło n ęło m ia sto . D o 1813 r. tj. do o d w r o tu W ielk ie j A rm ii N ap oleon a, na p orządk u d z ien n y m b y ły r e k w iz y c je i k o n try b u cje. W y n iszc zen ie lu d n o ści sp o tęg o w a n e chorob am i i n ieu ro d za jem ,
R yc. 3. P la n za m k u z 1782 r.
R epr. A. K u r a c z y k
w 1812 r. d o ch o d ziło do o sta te cz n o śc i. L iczb a m ies zk a ń c ó w sp ad ła z 1453 w 1802 r. do 1134 w 1809 r.41. L ata p ó ź n ie jsz e p r z y n io sły dość sz y b k i w z ro s t lic z b y m ieszk a ń có w : w 1819 r. n o tu je m y p o w r ó t do sta n u z 1802 r., 1831 r. — 1899; 1852 r. — 2389 42. W 1849 r. J e zio ra n y
11 Ibid em , ss. 102 i n. « Ib idem , ss. 127, 162.
b y ły n a jm n ie jsz y m m ia ste m n a te r e n ie W arm ii, a w sk a li p r o w in c ji za jm o w a ły w ty m cza sie 50 m ie js c e (na 80 m ia st). P ó źn ie j n a stą p ił d a lszy sp ad ek. Jed n ą z z a sa d n iczy ch p r z y c z y n teg o sta n u b y ł w d a lszy m cią g u brak d o g o d n y c h p o łą czeń k o m u n ik a cy jn y ch . W J ezio ra n a ch n ie w y b u d o w a n o n a w e t zajazd u an i k a rczm y 43.
W la ta ch 1851— 1858 p rzep row ad zon o w J ezioran ach sep a ra cję gru n tów , k tó ra sta ła się za czą tk iem p o w sta n ia u k ła d u k a p ita listy c z nego, w m ie ś c ie — n a stą p ił p od ział m ieszk a ń c ó w na k u p có w i r ze m ie ś ln ik ó w z jed n ej str o n y — a z d ru giej — r o b o tn ik ó w 44.
B. R ozw ój p r z estr z en n y Jezio ra n
J ezio ra n y , jak w sp o m n ia n o , le ż a ły na p r z es m y k u p o m ięd zy jezioram i, d ziś w w ię k sz o śc i n ie istn ie ją cy m i. N a sk ra ju zach od n im , na w y s u n ię ty m w zg ó rzu ze strom o op a d a ją cy m i b rzeg a m i zb u d o w an o p raw d op od ob n ie n a jp ie r w d r e w n ia n y , p r o w iz o ry c zn y zam ek . P rzyp u szczać m ożna, że zn a jd o w a ł się tu ta j p rzed tem gród P ru só w . J ed n a k już Jan I z M iśni, b isk u p w a rm iń sk i (1350— 1355) p r zy stą p ił do b u d o w y jed n eg o z n a jp o tęż n ie jszy c h na W arm ii zam k ów . B u d o w y d o k o ń czy ł jeg o n astęp ca, b isk u p Jan II (1355— 1373). Z am ek o b la n y b y ł z trzech stro n rzeką S y m sa rn ą . N a zam k u r ez y d o w a ł u rzęd n ik b isk u p i, a od 1389 r. — bu rgrabia. D o p o ło w y X V II w ie k u zam ek n ie u le g ł zm ian om , dop iero b isk u p W a cła w L e sz cz y ń sk i p rzep ro w a d ził jego g r u n to w n y rem on t, a Jan S ta n is ła w Z bąski d ob u d ow ał sze reg pokoi. W 1783 r. zam ek sp ło n ą ł w raz z m ia stem . P o zo sta ł je d y n ie fr a g m e n t śc ia n y zach od n iej i fu n d a m e n ty łą cz n ie z m u ram i, o ta cza ją cy m i w zgórze.
D o za m k u n a le ża ł je sz c z e 1 łan, na k tó reg o czę śc i p o w sta ł tzw . R o s s g a r ten , c z y li p a stw isk o k o ń sk ie słu ż ą c e p o trzeb o m zam ku. P od sa m y m za m k iem zn a jd o w a ła się W ola Z am kow a, na k tórej z cza sem o sie d liła się gru p a lu d zi, p r a cu ją cy ch dla za m k u 4S.
Z zam k u do m ia sta d roga p row ad ziła p rzez p od zam cze i m o st nad fosą. M iasto zb u d o w a n e b y ło w czw orob ok , z r y n k ie m pośrod ku . Z r y n k u rozch od ziło się sz eść u lic o u k ła d z ie reg u la rn y m . M iasto od p ó łn o cy i za ch o d u b ron ion e b y ło rzeką, a częśc io w o p rzez zam ek , od w sch o d u i p o łu d n ia w y k o p a n o fo sy , a u z y sk a n ą stą d z ie m ię u ż y to na u m o cn ien ia . M iasto o ta cza ł m ur, w k tó r y m z n a jd o w a ły się, poza bram ą p row ad zącą do zam ku, d a lsz e trzy: B ram a L id zb arsk a lu b M o stow a (ul. 1 M aja), R eszelsk a (ul. K o le jo w a ) i M ły ń sk a (p rzy u lic y p ro w a d zą cej w k ieru n k u O lsztyn a).
Jako n a jw cz eś n iejs zą b u d o w lę n a le ż y w y m ie n ić m ły n , w z m ia n k o w a n y już w p r z y w ile ju z 1338 г., a p o ło ż o n y nad S ta w e m M ły ń sk im , ob e cn ie ju ż n ie istn ie ją c y m 46.
R zeczą u d erzającą w za b u d o w ie J ezio ra n je st brak, do X V w ie k u , c z y n a w e t X V I w iek u , ratusza. N a z w y k ły m jego m iejscu , na r y n k u z n a jd o w a ły się ła w y r ze źn ik ó w i s u k ie n n ik ó w oraz k r a m y sz e w c ó w
43 Ibidem , ss. 123 i n. 44 Ib id em , s. 156.
45 A. B o e 11 i c h e r, op. cit., s. 236; H. B o n k, op. cit., s. 104; V. R ö h r i с h,
D ie K o lo n isa tio n , ss. 382 i n.
46 Ib idem , ss. 383 i n . ; H. K e l l e t a t , Di e S tä d te O stp re u s se n s , ss. 91, 127 i n.
i brow ar, z k tó r y m k o n k u ro w a ł brow ar za m k o w y . W ła d ze m iejs k ie u rz ęd o w a ły w d o m u b u rm istrza lu b ja k im ś in n y m p r y w a tn y m . Z b u d o w a n y w X V c z y X V I w ie k u ratu sz n ie istn ia ł d łu go, skoro n ie b y ło go ju ż w 1656 r . 47.
B rak je s t też d o k ła d n ej d a ty b u d o w y k o ścioła p a ra fia ln eg o św . B a r tło m ieja . Z p ew n o śc ią p o czą tk o w o w z n ie sio n o ty m c z a so w y k o śció łek d r e w n ia n y . W p o ło w ie X IV w ie k u w y b u d o w a n o d u ży, tr z y n a w o w y k o śció ł g o ty c k i, p o ło żo n y w p ó łn o cn o -w sch o d n im n a ro żn ik u m ia sta . D o jście do k o ścio ła p ro w a d ziło b ezp ośred n io z r y n k u . B ez w ię k sz y c h z m ia n d o tr w a ł o n do p o czą tk u X I X w ie k u .
N a p rzed m ieściu , za B ram ą L idzbarsk ą, z n a jd o w a ła s ię k a p lica św . K rzy ża z X V I w ie k u i s z p i t a l 48.
D o m y m ie szc za ń sk ie zg ru p o w a n e b y ły w 10 b lo k a ch , z k tó r y c h 7 z n a jd o w a ło się p r z y ry n k u , p o zo sta łe p rzy u lica ch p ro w a d zą cy ch do bram m iejsk ich . S ąd ząc z p la n u z 1807 r. b y ło w m ie ś c ie ok oło 90 p a rcel b u d o w la n y ch . O pis z 1656 r. p o d k r eśla ł s iln e o b w a ro w a n ia m ie js k ie oraz o d b u d o w ę m ia sta po lic z n y c h pożarach 49. W sp o m n ia n y p ożar z 1783 r. zad ał m ia stu zasadn iczą k lę sk ę . W te d y to od u d e rzen ia p io ru n u sp ło n ęło d o szc z ętn ie ca łe m ia sto (145 d om ów i 6 g m a ch ó w p u b liczn y c h ) z w y ją tk ie m k o ścio ła i p o ło ż o n ej obok n ieg o szk o ły . L os m ia sta p o d zie lił r ó w n ie ż zam ek . W ład ze p ru sk ie w y d a ły zarząd zen ie, d o ty c zą ce o d b u d o w y , a m a ją ce na c elu z m n iejs ze n ie na p rz y sz ło ść g ro źb y pożaru. D o m y z je d n ej stro n y r y n k u (w sch o d n iej) m ian o p rzesu n ą ć o 10 stó p nap rzód, a za n im i zabud ow an ia' gosp od arcze, b y p o szerzy ć b ieg n ą cą w t y le u licę (K ościu szki). N ie zam ierzan o te ż o d b u d o w y w a ć d om ów , p r z y le g a ją c y c h do m u ró w , p a r c ele dla n ic h w y z n a c zo n o za B ram ą L id zb arsk ą (ul. M ick iew icza ). Jako p ie r w sz y o d r e sta u r o w a n y z o sta ł brow ar. N a o d b u d o w ę d o m ó w u z y sk a ły J e zio ra n y p om oc w w y s o k o śc i 26 000 g u ld en ó w . D r ze w a w y s ta rc za ło , tru d n o ści n a to m ia st b y ły z cegłą, c ze m u zarad zon o p rzez rozb iórk ę zam k u , z k tó reg o m a ter ia ł u ż y to do o d b u d o w y d om ów . J u ż w p a źd zier n ik u 1783 r. 43 d om y w p o ło w ie od b u d ow an o.
L ed w o m ia sto zd o ła ło się od b u d ow ać i za częło n o rm a ln e ż y cie, g d y 23 lip ca 1792 r. sp ło n ę ły zn o w u 73 sto d o ły . P r a w d z iw y m zaś n ie sz c z ę ś c ie m b y ł pożar w 1807 r., k tó r y z n isz c z y ł 184 d o m y m ie s z k a ln e, 97 sta jn i, 99 sto d ó ł i szop . U szk o d z o n y z o sta ł ty m razem r ó w n ie ż kośció ł. O d b u d ow a zaś, w o b ec to c zą cej się w o jn y p ru sk o - fra n c u sk ie j, b y ła z n a czn ie tr u d n ie jsz a n iż p rzed ćw ier ć w ie k ie m .
Po pożarze w 1783 r. m ie szk a n ie g en e ra ln e g o d z ier ża w cy , zarzą d za ją ceg o m a ją tk ie m p a ń stw o w y m , u m ieszczo n o w fo lw a r k u k r ó le w sk im W ójtów k o. N a jp ie r w za sy p a n o g ru zem fo sę m ięd z y za m k iem a pod zam czem , n a s tę p n ie zaś m ię d z y m ia ste m . N a p o w sta ły m w ten sp osób o b sze r n y m p la c u za m k o w y m , w o p a rciu o o c a la łe sk rzy d ło zach od n ie, zb u d o w a n o ratu sz, a na r es z c ie te r e n u w y ty c z o n o 12 d zia łek b u d o w la n y c h oraz m ie js c e dla str a ży p o ż a r n e j 50.
R az je szc z e w 1843 r. n a w ie d z ił m ia sto pożar, k tó r y str a w ił 46 d o m ó w m ie s z k a ln y c h i 32 sta jn ie w m ieś c ie, a 6 d o m ó w i 5 sta jn i
47 A . P o s c h m a n n, 600 J a h re S e e b u rg , s. 9. 48 Ibidem , s. 68; H. B o e 11 i c h e r, op. cit., s. 238.
48 A . P o s e h m a n n, 600 J a h re S e e b u rg , s. 43; V. R ö h r i c h , D ie K o lo n i
s a tio n , ss. 388 i n.
E y e. 4. S z k ic m iasta i zam k u w e d łu g G ieseg o z la t 1826— 1828 Repr. A . K u r a c z y k
na te re n ie W oli Z a m k o w ej. W m ie ś c ie b ez d a ch u nad g ło w ą pozostało 100 rodzin , na W oli — 12 51.
II. U K Ł A D P R Z E S T R Z E N N Y JE Z IO R A N W O K R E SIE K A P IT A L IZ M U (PO Ł O W A X I X W . — 1945 R.)
A . T ło h isto ry c zn e
W o k res k a p ita lizm u , z a p o czą tk o w a n y sep a ra cją g ru n tó w , w c h o d z iły J e zio ra n y w bardzo tru d n y ch w aru n k ach . T rzy pożary, n iszczą ce w cią g u 60 la t p ra w ie c a łk o w icie m ia sto , o s ła b iły je szcze
51 Ibid em , s. 156.
bardziej p o ten cja ł g o sp o d a rcz y J ezio ra n , k tó r e i ta k n ig d y n ie b y ły b ogate. N ie w ie le p o m ó g ł rozw ój gosp od ark i to w a r o w o -p ie n ięż n e j, w y w o ła n y u w ła s zc z en ie m ch ło p ó w . D u żą b olączk ą sta n o w ił brak d ob rych dróg. D op iero w 1868 r. p rzep row ad zon o szosą na od cin k u B a rczew o — J e zio ra n y — L u tr y , łączącą się z tr a k tem , id ą cy m z K ró lew ca . N ie lep ie j b y ło z w łą c ze n iem m ia sta do sie c i k o le jo w e j. P ie rw sz a lin ia na te re n ie P ru s p o w sta ła w 1856 r. J e z io ra n y zaś u z y sk a ły sta cją dop iero w 1899 r., g d y w y b u d o w a n o lin ię L id zb ark — C zerw on k a. W la ta ch 1902— 1905 połączon o J e zio r a n y szosą z B isz ty n k ie m 52.
W o m a w ia n y m o k r e sie lu d n o ść Jezio ra n tr u d n iła się d rob n ym h a n d lem , r ze m io słe m i r o ln ic tw e m . K u p cy p o śre d n ic z y li w k u p n ie i sp rzed a ży p ro d u k tó w , p r z y w ie z io n y c h przez o k o licz n y c h ch łop ów . J e d y n y m i za k ła d a m i p r z e m y sło w y m i b y ły c ią g le ty lk o m ły n i fo lu sz.
W 1906 r. zb u d ow an o n ow ą sie ć w o d o cią g o w ą , a w n a s tęp n y m za in sta lo w a n o ele k tr y cz n o ść. C hcąc p o p ra w ić s w o je w a r u n k i m a te ria ln e lu d n o ść em ig r o w a ła na zach ód , co zn a la zło o d b icie w lic z b ie m ieszk a ń có w : w r. 1871 — 2916; 1880 — 2960; 1890 — ty lk o 2797; 1900 — 3023; 1910 — 2965, w 1890 r. w y e m ig r o w a ły z m ia sta 53 oso b y . N ie w ie le p o m ogło w c ie le n ie w 1897 r. W oli Z a m k o w ej do m ia sta 53.
Z d z ied zin y s z k o ln ic tw a w sp o m n ie ć n a le ż y u tw o rz en ie w 1903 r. s z k o ły śred n iej, p rz ek szta łco n e j w 1934 r. w sz k o łę z a w o d o w ą 54. J e zio ra n y o d c z u ły w k ró tk im c za sie sk u tk i w y b u c h u I w o jn y św ia to w e j p rzed e w s z y s tk im pop rzez n ajazd u ciek in ie r ó w ze W sch o du. 23 sie rp n ia 1914 r. z a trz y m a ły się tu w ła d z e p o w ia to w e z B isk u p ca , a n a stęp n eg o d n ia u ciek ła w ię k sz o ść m ieszk a ń c ó w Jezioran , na m ie js c u p o zo sta ło ty lk o 200— 300 osób . W k oń cu sierp n ia w a lczo n o w p o b liżu m ia sta , J e zio ra n y n ie z o sta ły jed nak z a ję te p rzez R osjan . P o b itw ie p od T a n n en b erg iem d ziałan ia p r z e s u n ę ły się na w sch ó d , a w m ie ś c ie w racan o m n ie j w ię c e j do n o rm a ln eg o ży cia 55.
P od w z g lą d e m go sp o d a rcz y m o k res po I w o jn ie ś w ia to w e j n ie r ó żn ił się od p op rzed n ie g o . T e sa m e b y ły za jęcia lu d n o ści, w z ro sło ty lk o b ezrob ocie. M iasto b y ło n ad al ośro d k ie m w y m ia n y h a n d lo w ej je d y n ie dla n a jb liż sz ej o k o licy 56.
W 1930 r. założon o k om órk ę o rg a n iza cy jn ą p artii n a ro d o w o - so c ja lis ty c z n e j. W 1932 r. p ad ło 500 g ło só w na tą partią.
Z n iszczen ia II w o jn y św ia to w e j n ie są ró w n o m iern e. W od ociągi u szk o d zo n e z o sta ły w 20%, k a n a liza cja w 30%, sie ć e le k tr y c z n a — n ie u szk od zon a, sie ć ga zo w a w 80%, b u d y n k i m ies zk a ln e w 60%, p r z e m y s ło w e w 21%, u ż y te cz n o śc i p u b licz n e j w 15%. W 1946 r. J ezio ra n y lic z y ły 1248 m ie s z k a ń c ó w 57, w 1957 r. — 2900, w 1962 r. — 3200 m ieszk a ń có w .
52 Ib idem , ss. 132 i n.
53 Ibidem , ss. 129 i n., 157; A. J e l o n e k , Lic z b a lu d n o śc i m ia s t i o s ie d li
w P o lsc e w la ta c h 1810— 1955, D o k u m en ta c ja geo g ra ficzn a , 1956, zesz. 5, s. 31.
54 D e u ts c h e s S tä d te b u c h , s. 107.
55 A. P o s c h m a n n , 6C0 J a h re S e e b u rg , ss. 115 i n. 56 H. K e 11 e t a t, op. cit., s. 278.
57 W a rm ia i M a zu r y , t. 2, s. 268; A. J e l o n e k , op. oit., s. 31.
В . R ozw ój p r zestrzen n y
II p o ło w a X I X w ie k u je s t o k resem dalszej o d b u d o w y m ia sta ze z g liszcz. N ie sp a lo n e b ram y m ie js k ie z o sta ły rozeb ran e w la ta ch 1860— 1865. O calał je d y n ie fra g m en t fo r ty fik a c ji m iejs k ich od stro n y p o łu d n io w ej. K ieru n k i r o zb u d o w y m ia sta p o k r y w a ły się z w c z e ś n ie j szy m i: na p ó łn o c i p o łu d n ie. D o dw orca k o le jo w e g o od d alon ego 0 m n iej w ię c e j 2 k m od m ia sta , p row ad zi raczej droga n iż u lica. Zaraz za S ta r y m M ia stem k oń czą się zab u d ow an ia. P o stro n ie zach od n iej d rogi zn a jd u je się cm en tarz. Z prac b u d o w la n y ch sp rzed 1 w o jn y ś w ia to w e j w y m ie n ić m ożn a je d y n ie b u d o w ę k o ścioła ew a n g e lic k ie g o z 1886 r. k oło cm en ta rza e w a n g e lic k ie g o . W 1912 r. rozb u d ow an o k o śció ł p a ra fia ln y i od b u d ow an o w ie ż ę . Z o k resu b arok u za ch o w a ła się je d y n ie bram a, p row ad ząca na d zied zin iec k o ście ln y .
Po w o jn ie , w 1925 r. w zn iesio n o w śr ó d m ieściu b u d y n e k stra ży p ożarn ej, k tóra u p rzed n io m ieś ciła się na p la cu z a m k o w y m . W 1936 r. rozp oczęto b u d o w ę p o w szech n ej sz k o ły o 14 k lasach .
B u d o w n ic tw o m ieszk a n io w e , r o zp o cz ęte na w ię k sz ą sk a lę w 1933 r. o b jęło do 1936 r. 26 d o m ó w z za b u d o w a n ia m i gosp od ar c zy m i na p rzestrzen i 28 336 m 2, D o m y te , w z n o szo n e grupam i, m ie ś c iły się, p raw d op od ob n ie, p rzy ul. K o le jo w e j (2), p r z y u lic y p row ad zącej w k ieru n k u O lszty n a (4), p rzy drodze do L idzbarka (ul. M ick iew icza — W i e p s e n e r S t r a s s e (6) i n ad S y m sa rn ą ( 1 4 ) 58. Z n iszczon a w ię c w cza sie d ru g iej w o jn y św ia to w e j zab u d ow a m ia sta p o ch o d ziła z X I X i X X w ie k u .
58 A. P o s c h m a n n , 600 Ja h re S e e b u r g , s. 69 i п., 121 і п., 156 i n.
