Grygier, Tadeusz
Prusy Wschodnie w historiografii
zachodnioniemieckiej : (przegląd za
lata 1958-1960)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 691-712
PRU SY W SCHODNIE W H ISTO R IO G R A FII ZA CH O D N IO N IEM IECK IEJ (Przegląd za la ta 1958— 1960) *)
O m aw iana n iżej lite ra tu r a n au k o w a je s t tylko sk ro m n ą częścią prow adzonych p rac przez zachodnioniem ieckie kom isje i in sty tu ty badaw cze, sp ecjalizu jące się w dziejach niem czyzny n a te re n ie środkow ej i w schodniej E u ro p y *). L ite ra tu ra ta je s t w y n ik iem zorganizow ania podstaw ow ych w a rszta tó w p ra c y n au k o w ej, a przede w szystkim dzięki przeprow adzeniu szerokiej in w en tary zacji arch iw alió w byłych archiw ów niem ieckich na te re n a c h środkow ych i w schodnich części daw nego p a ń stw a niem ieckiego oraz dzięki in w e n ta ry z a c ji innych m ate ria łó w dotyczących zagadnień w schodnich, a z n ajd u jący ch się w arch iw ach zachodnioniem ieckich. D rugą podstaw ow ą rzeczą było przeprow adzenie szeroko zakrojonych p ra c biblio graficznych lite ra tu ry n a u k o w ej dotyczącej poszczególnych regionów . P ra c a m i tym i k ie ru ją i fin a n su ją je różne in sty tu ty i k o m is je 2). G łów ną rolę odgryw a tu In sty tu t H e rd e ra w M a rburgu, d alej kom isja H istoryczno-R egionalna dla Pom orza w H a n n o w e rz e 3), K om isja H istoryczna d la Poznańskiego i N iem ców w Polsce, w M a rburgu·1), K om isja H isto ry czn a d la P ru s W schodnich i Z achod nich, B ałty ck a K om isja H istoryczna w G e ty n d z e 5), K om isja H isto ry czn a dla Ś lą s k a 0) oraz d la O bszaru S u d e c k ie g o 7).
Obok tych ściśle regionalnych in sty tu tó w p ro b lem aty k ą P ru s W schodnich z ajm u ją się rów nież in sty tu ty ogólnoniem ieckie, p racu jące nad zagadnieniam i przede w szystkim zw iązanym i z h isto rią „kolebki p a ń stw a p ru sk ieg o ” 8). *) W yjaśniam , że poniższy p rzegląd nie m a zastępow ać b ibliografii, k tó ra w ynosi k ilk a se t pozycji. S elekcję m a te ria łu o p arłem n a w ażności poszczegól nych pozycji, oraz w edług znajom ości dzieła z autopsji, bow iem w bibliotekach polskich nie w szystkie w ażne pozycje są dostępne.
P rzegląd nie m a c h a ra k te ru recenzji, ty lk o inform acji. S tąd p o m in ięto cala polem ike, ja k a toczy się w okół problem ów poru szan y ch w om aw ianej lite ra turze. W skazania m oje na recen zje ograniczyłem celowo do „K om unikatów M az.-W arm .” dla u łatw ien ia czytelnikow i czasopism a w rozszerzeniu inform acji.
*) P e łn ą ocene pracy tych in sty tu tó w p rzed staw ię p rzy om ów ieniu zacbodnioniem ieckiej lite ra tu ry historycznej, dotyczącej Ziem Zachodnich, ja k a u k azała się w la ta c h 1945—1960. Chodzi przede w szystkim o n a stę p u ją c e sp raw y : a) ja k p rzed staw ia się sta n podstaw ow ych w a rsz ta tó w p ra c y n au k o w ej — archiw ów i bibliotek, b) ja k ie z dotychczasow ych p o dstaw ow ych dzieł m uszą być n a now o opracow ane, c) w jakich dziedzinach po su n ięto się naprzód w sta n ie b a d a ń z la t 1939—1945.
2) K ieru n ek p ra c y tych in sty tu tó w uw y p u k li się przez bliższe określenie: 1) siedziby In sty tu tu , 2) k iero w n ik a in sty tu tu , 3) głów nych działów pracy. *) S tw ierd zić należy, że lite ra tu ra niem iecka dotycząca Pom orza Z ach o d niego je s t znacznie uboższa w p o ró w n an iu z lite ra tu rą om aw iającą P ru sy W schodnie. W yraźnie p u n k t ciężkości z a in tereso w an ia p rzesu n ięty je st na K rólew iec. Problem te n om ów ię n a innym m iejscu.
4) Podobnie sp raw a p rzed staw ia się z lite ra tu rą dotyczącą P ru s K rólew skich. D latego w m ym przeglądzie u jąłem ją w spólnie z lite ra tu rą o bejm ującą P ru sy Książęce.
5) N a specjalną uw agę zasłu g u je przede w szystkim działalność n aukow a prof. W i t t r a m a .
e) L ite ra tu rę dotyczącą Ś ląsk a w la ta c h 1945—1960 przed staw ię n a innym m iejscu.
*) D ziałalność te j K om isji rów nież dotyczy zagadnień Ziem Z achodnich. Por. M. M e r i a n , Topographia G erm aniae. B d. 2: Böhmen., M ähren, Schlesien
1650. K assel 1960.
s) W ty m w zględzie n a szczególną uw agę zasłu g u je działalność i prace naukow e prof. d ra W. H u b a t s c h a .
Toteż dopiero zestaw ienie p rac tych dw u rodzajów in sty tu tó w d aje pełny obraz pracy historycznej w N iem czech n ad przeszłością naszego regionu. Osobnego om ów ienia w ym aga rów nież lite ra tu ra p o p u larn a i publicystyczna zajm u jąca się P ru sa m i W schodnim i.
P ierw szą uw agą, n arzu cającą się przy om aw ian iu lite ra tu ry historycznej la t 1958—1960, jest w yraźne dążenie n a u k i zachodnioniem ieckiej do podsum o w an ia szczegółowych w yników badaw czych ok resu poprzedniego (1945—1957). U kazały się w ięc liczne, w iększe prace naukow e, w łączające zagadnienia p ro w in cji p ru sk ie j do ogólnej te m a ty k i bad ań historycznych. W y n ik a to z opanow ania coraz bogatszych źródeł, w y k raczający ch sw ym zasięgiem poza ram y prow incji.
W w yniku takiego u jęcia przegląd lite ra tu ry historycznej dotyczący P ru s W schodnich o b jął i inne regiony. U spraw iedliw ione to je s t n astęp u jący m i fak tam i:
a) Zakon K rzyżacki .(dom w M alborku czy w K rólew cu) by ł ośrodkiem dyspozycyjnym i decydow ał o pozostałych dom ach Zakonu, rozsianych na te re n ie całej Europy.
b) W praw dzie K sięstw o P ru sk ie obejm ow ało m niejsze tery to riu m , n iem niej jego znaczenie polityczne było n a d a l duże.
c) P ru s y K siążęce w u n ii z państw em b ran d en b u rsk im , czy po ro k u 1701 jako część składow a p a ń stw a p ru sk o -b ran d e n b u rsk ieg o odegrały w a ż n ą rolę w kształto w an iu się u stro ju politycznego i ad m in istracy jn eg o k ró lestw a pruskiego.
Zachodnioniem iecka n a u k a historyczna po d k reśla te elem enty ze szczegól nym naciskiem . S tąd na uw agę zasłu g u ją p rzed e w szystkim dw ie dziedziny lite ra tu ry n a u k o w ej z zakresu h isto rii P ru s W schodnich i Zachodnich, m ianow icie: w y d aw n ictw a źródeł z czasów Zakonu K rzyżackiego oraz h isto rii ad m in istra c ji z o sta tn ich w ieków .
I. Z achodnioniem ieckie p ra c e h isto ry czn e zare je stro w a n e są w bibliografii, k o n ty n u o w an ej przez E rn sta W e r m k e g o 0). B ibliografia ta u k azała się w ,»Zeitschrift fü r O stforschung” (1959, r. 8, s. 145—IGO) pt. S c h r ifttu m zuř
G eschichte vo n O st- u n d W estpreussen. Za ro k 1957 w y k azu je ona 307 pozybji'
za ro k 1958 — 304 pozycje .(Z e ib c h rifť O stforschung, 1960, s. 145—160). W obu w ypadkach nie uw zględniono lite ra tu ry poszczególnych regionów i m iejsco w o ś c i10). In n ą b ib lio g rafię d ru k u je H e rb e rt M a r z i a n . W sw ej O stdeutsche
Bibliographie, pod hasłem „P reilśsen und D änzig” , p o d ajè w w ýborze za'
1957 ro k 80 tytułów , za гой 1958 — 131 ty tu łó w 11). R ozum ow aną b ib lio g ra fię ’ do h isto rii ru c h u robotniczego d ą ł G. K o t o y / s k i , Z u r G eschichte d. A rb e ite r
bew egung in M itte l-u n d O std e u tsc h la n d i2). W ym ienione w yżej pozycje są
częścią składow ą planow ej ak c ji zw iązanej z niem ieckim i b ad an iam i w schod nim i. H. M. M e y e r podaje n ie m niej niż 48 b ib lio g rafii do h isto rii regionu I3) K w a rta ln ik „Z eitsch rift f ü r O stforschung” (roezhik 7 z a 'ro k 1958) p rzy n ió sł’’ szkice: K. H. R u f f m a n n a" ptl Engländer u n d S c h o tte n in den S eestä d ten
O st- u n d W estpreussens (s'. 17—39), É. W e ’i ’s e g о ’ ptl E n tw ic k lu n g sstu fe n
fl) Je st ona fin an so w an ą orzez In s ty tu t H erdera.
10) F. W e r m k e uwzględnia" je w sw y ch ’p o przednich, książkow ych w y d a niach bibliografii.
1!) Ja h rb u c h d . 'A lb ertu s U n iv e rsitä t zu K ö n ig sb e rg :'W ürzburg; t. 9, 1959, oraz t. 10, 1960. P or. H. M a r z i a n , O stdeutsche B ibliographie. Bd. III: Dás
intern a tio n a le S c h r ifttu m 7.956—7958, W ü rzb u rg 1959, s. 390.
*°) Ja h rb u c h f. d. G eschichte M ittel- und O stdeutschlands, T übingen 1959,-t. V III. s. 409—470. (Jest to przegląd lite ra tu ry ).
,1?) Bibliqoraphie..z\Lr heu tia en , d eu tsch en O stforschung. Z u sa m m en stellu n g
nach ein em V ortrag vor d. A rb e itsg e m e in sc h ą ft, „W estfa len u n d der de.utsche O sten" im W estfä lisch e n H eim a tb u n d v. H. M. M e y e r . D o rtm u n d 1958, s. 14.
der V erfa^surtgsgeschichte des O rdensstaates P reu ssen ^vm ;15 Jh (s..1-t-17),
F. p ,a u ^ ^ g o jp t. A lt es. u n d n eu es .W irtS G h a ftsd en k en jn K önigsberg zw ischen
S tä n d e sta a t.u n d ,A b so lu tism u s.(s.‘$92rr4Ql), E ..И e m p e l a pt. U ntersuchungen über d e n preussische.m P fennigA m 13. u n d 14., Jh. (s. 231тт-241),і.Н. К о е р р е д а
p t. D ie .R e sig n a tio n -des H o ch m eisters:H einrich D usem er u n d . die W a h l seines
Nachfolgers W in rich ,υ ο η jfín ip ro d e . Pow yższe szkice odzw ierciedla ją .p rzed e
w szystkim z a k re s.b a d a ń trzech· głów nych d łu g o o k reso w y ch .p rac <E. W e i s e g o nad.pip.ow am i p ań stw o w y m i .Z akonu K rzyżackiego o r a z ,p ra w e m . o p o ru .wobec y/ładzy p ań stw o w ej .14) opaz -usiłow ania ;F r. -G ausego o p raco w an ia n au k o w ej fn o n o g ra^ i. K róley/ca, o ra z -p ra c ę H. K p ęp p en a - n ad kodęksęm dyplom atycznym P r u s 15). Temfi o sta tn iem u au to ro w i udało się . określić now e d ą ty í rządów .wielkich m istrzp w Z akonu K rzyżackiego.
W .ro czn jk u ,.8 (za .ro k 1959) .tegoż czasopism a w y d ru k o w an o a rty k u ł W. M e r t im e i t a p t. F ridericianische JStadtępolitik in-J^stpreussen (s. <|2rr-58), jak o .szczegółow e ro zp raco w an ie p ro b lem u przedstaw ionego przez a u to ra w fo rm ie k sią ż k o w e jie). R o cznik.9 (za.·rpk 19,60) zam ieszcza p racę, tegoż sam ego a u to ra o. polityce, m e rk a n ty ln e j (Ostprey-ssische .M ą n u fa k tu r- y n d M e rk a n til-
p o litik im 18 Jh., s. 481—$92), d a lę j ,H. K, o.e p p e n .ą , Die .K a n d id a tu r Łdęs R ig ä r .EBs J o h a n n ,υοη W allen ro d f. td. В р д . ,Erm land·. i. ,J. ,1413. (s. 513^-534),
o rąz H. V o e 11 n e r a, D ie E n tsteh u n g d. S tä d te n e tze s im w estp reu ssisch en
W eichselland (s. 53.5—556).
W „Ja h rb u c h , d e r A lb e rt.u s-y n iv e rsita t”, w ro c z n ik u . 8, u k azał .się .szkic H. K i r r n n i s a .p t. E d y tk ą u .(E y d tk y h n e n ),,d ie , G ren zsta d t a n .d e r Q stbahn.
Eine stadtgeographische . S k iz ze (s. 435—447) 1(J). Rocznik 9 , p rzynosi .szkic
F r. G a u s e g o p t. K a n ts .F reunde in .d e r K önigsberger K a u fm a n n sc h a ft (s. .49,—457) rocznik 10 a rty k u ł K. F o r s t r e u t e r, а . p t. -Die G ründung des
E rzb istu m s,P r e v s s e n ..1245/46 oraz H. -K
..0
e p p ą n .a .p t. E ine B esch w erd esch riftder A lts ta d t T h o rn gegen ih re n K o m tu r Johann N o th a ft a u s d. J. ,13.50lß).
N a now ych b ad an iach źródłow ych o p arte są rów nież stu d ia Ii. A. W iliam a,
E lbinger H ausm arken, oraz K. W t i n s c h a , D ie ostpreussischen D ienstjahre des In g en ieu rs u n d B a u m eisters Joachim L u d w ig S c h u lthciss vo n .U m frie d t^).
W znow ionym w om aw ianym o kresie czasopism em naukowym» zajm u jący m się W arm ią je st „Z eitsch rift f ü r , G eschichte und A lte rtu m sk u n d e jÇ rm lan d s” ?o) T o m .8 8 .(za ro k 1958) :p.odaje ,n a stę p u ją c e w ażn iejsze p rące: E. W:. a s c h i n - s k i e g o — Nicolaus K o p e rn ik u s ,a ls 'W ä h ru n g s ■u n d W irtsc h a ftsp o litik er
1519— 152S. E in B eitrag-zur C h a ra kteristik des K o p e rn iku s sow ie z u r W ä h ru n g s u n d .W irtsc h a ftsp o litik des D eutschen O rdens (s.. ЗД9-—<|27); E. .W e-rTm t.e.r.a — ftefprm y& rsuchß Λτμ E rm jand vor depi K o n zil vo n T-rient (s. -,428—^437).
G. P o l l a k o w . s k i oraz -A. .T r . i l 1 e r za jęli .się, dziejam i, lo k aln y m i .W arm ii (B iskupcem Reszelskim . ora z -h isto rią -p a ra fii w arm iń sk iej). "Tom -89 pośw ięcony je s t przede w szystkim k u ltu rz e re lig ijn e j W arm ii 21).
Ή) .E. W e i s e , Die S ta a tsve rträ g e d e s-D e u tsc h e n O rdens in -;Preussen im
15. J a h rh u n d e rt, M a rb u rg 1-955.
«1?) .H. K - o e p p e - n , ’P-reussisches U rku n d en b u ch , D r itte r'B a n d , -2 L ieferung (1342—1345). M a rb u rg 1958, s. 650.
i0) P pr. |T..'G r,y g i, e r, Ź w a lk o su w eren n o ść .p a ń stw o w ą .Prus :Książęcych, .K om unikaty M a zu rsk o -W arm iń sk ie 4959, ;s. ,469^483.
-17) ;Ζ(φ. K o m u n ik aty -M azu rsk o -W arm iń sk ie 19.59, s. .М бттШ . 18) Ibidem , ;s, ,484r-487.
^l^P o r.-p w a g i o .p ra c a c h .K. W .ü n .s c - h ą .— S t.-R o rZ ^ n s.-k i, Z -p ro b le m a tyki
ochrony za b y tk ó w 's z tu k i b. P ru s W schodnich. K o m u n ik aty M az.-W arm . 1-957,
s. 11—^5. ...
20) Żpb. ,uw agi W· -.C>g,r o d z i ń . s k i ąg^p w »K om unikatach M a zursko- y ? n i^ ih s k ic h ” .1959,.s. .219—2ДЗ, p raż 19.61,-š. 298·—209.
?}) Na‘tpnii^?t B. M .:H o .s e ,n b .e ,r g ,\L in k s des -.Rlieines^rechts der W eichsel (s. 120— 199) om aw ia h isto rię k u ltu ra ln y c h i gospodarczych -zw iązków -m iędzy
B ardziej p o p u larn e od w ym ienionych czasopism są zeszyty elbląskie (Elbinger Iiefte), k tó re u k a z u ją się n ie re g u la rn ie 22). H. H i l d e b r a n d t w y d ał dziennik okrętow y sta tk u M öw e (Gniew), o k rętu elbląskiego, k tó ry w ro k u 1945 ew akuow ał ludność cyw ilną m iasta. H. J. S c h u с к opisuje swój pobyt w E lblągu w roku 1958. Ja k o k w a rta ln ik u k azu je się czasopism o pośw ięcone k u ltu rz e i życiu społecznem u P ru s W schodnich i ich przesied leńców : „K äthe K ollw itz-G em einde” 23). Czasopismo to ukazało się w ro k u 1958. Rów nież w ydano now ą serię „A ltpreussische G esch lech terk u n d e” . Czasopismo to sk u p ia badaczy, o p ierający ch sw ą pracę przede w szystkim n a księgach kościelnych i ak tach byłego królew ieckiego arch iw u m p ań stw o w eg o 24). Z ało żony V erein fü r F am ilienforschung in O st- u n d W estpreussen, H am b u rg — B erg stad t, w ydał n astęp u jące zeszyty: г. 8 (I960) z. 1/6 О. H i t z i g g a r t h ,
Die ostpreuss. S chw eizerkolonie nach d en S ch w e ize rliste n v o n 1710— 1751
(s. 165—256) oraz z. 7 zaw ierający dw ie rozpraw y: I. I n h e 1 d e r, A u sw a n d e rer
anno 1712 aus d. H errschaft S a x im S t. G aller R h e in ta l nach Preussen;
H. K e n k e l , N eubuerger in T ilsit (1684— 1753)2S).
In n ą g ru p ą czasopism , zajm ujących się sp raw am i naszego regionu, są periodyki różnych tow arzystw , om aw iające k w estie Europy W schodniej. R ada K u ltu ra ln a dla W schodnich Niem iec w H am b u rg u w y d ała dw a tom y sz k ic ó w 26), w k tó ry ch zam ieszczane są a rty k u ły dotyczące P ru s W schodnich. W ydaje zeszyty tak że T ow arzystw o G enealogiczne w N eu stad t. U kazało się ioh 8 to m ó w 27). W S alzburgu Z w iązek Ziom kostw a P ru s Zachodnich w y d aje „W estpreussische J a h rb u c h ”, w k tó ry m od czasu do czasu zam ieszczane są a rty k u ły , dotyczące P ru s W schodnich. Np. K. K a u k e p rzed staw ia genezę założenia Elbląga, A. S c h r a m e r — d zieje G im nazjum H um anistycznego w E lblągu, a H. G r u n a u om aw ia osadnictw o angielskie w ty m m ie śc ie 28). S tu d ia naukow e lo k aln e zam ieszcza m. in. „O stero d er Z eitu n g ” 2D).
Tyle uw ag ogólnych.
obszarem położonym po lew ym brzegu R enu a obszarem daw nego p ań stw a Zakonu K rzyżackiego.
22) E lbinger Iiefte, E ine k u ltu re lle S c h riften reih e, I. L e u x - H e u s c h e n , A. G r u n a u , H. S t o b b e , Fr. P u d e r . E ssen 1958, s. 104.
28) K aeth e K ollw itz G em einde. B lä tte r des o stpreuss. A rb eitsk reises fü r sociale und k u ltu re lle B esinnung. Bonn 1958.
24) A ltp reu ssisch e G eschlechterkunde. N eue Folge. Bll. d. V ereins fü r F am ilienforschung in O st- u n d W estpreussen, H a m b u rg -B erg stad t. Z eszyt 7 і 8 z ro k u 1960 obejm uje p ra c e z h isto rii społeczno-gospodarczej (J. I n h e 1 d e r,
A u sw a n d e rer anno 1712 aus d. H errsch a ft S a x (L andvogtei Zurich) im St. Galler R h ein ta l nach P reussen, oraz H. K e n k e l , N eubuerger in T ilsit (1684—1753). Zeszyt 1—4j z ajm u je się h isto rią u stro jo w ą (H. W. Q u a s s o w s k і, H a u p ta m t и. D om änenam t Insterburg, oraz W. M ü l l e r - D u l t z, A u s den H aus-, Ingrossations- u n d P rotocoll-B iichern vo n Koenigsberg).
25) H am b u rg er M ittel- u n d O stdeutsche Forschungen. K u ltu re lle u n d W irt sch aftlich e S tu d ien in B eziehung z. gesam tdt. R aum . H erausgegeben v. d. F re ie und H a n se sta d t H am b u rg a u f A nregung d. O stdt. K u ltu rra te s in H am burg.
26) Za ro k 1959 і 1960.
*7) O stdeutsche F am ilien k u n d e. Z e itsc h rift f. Fam iliengeschichtsforschung im dt. O sten. H rsg. v. d. A rb eitsg em ein sch aft d. geneal. F ao h v erlag e D egener u. Co. u. H. Reise. N eu stad t (Aisch.) Zeszyt 4 z r. 1959 zaw iera szkic E. G г i- g o l e i t a, Die E rhebung d. V o rw e rks G in isc h ken zu m H ochzinserdorf).
*8) W estp reu sse n -Jah rb u c h . H rsg. von d e r L a n d sm an n sch aft W estpreusen. L e e r (Ostfrsld.) za ro k 1959 і 1960).
2B) O ste ro d er Z eitung. A elteste T ageszeitung im Reg. Bez. A llenstein. (Hrsg. d r W . K o w a l s k i , B a c h a r a c h ) R hein, (zaw iera a rty k u ły C y b u 11 і, Das
k u ltu re lle L eb en in O sterode (grudzień 1957); E. H a r t m a n n a , V o m S c h a r w e rk i. d. D örfern d. K reises O sterode (czerw iec 1958 r., g ru d zień 1958 r.,
czerw iec 1959 r.). 694
Jeśli chodzi o poszczególne k ie ru n k i historii, to w yróżnić należy p rzed e w szystkim :
II. H i s t o r i ę g o s p o d a r c z ą . W ram ach se rii zeszytów G öttinger
A rb e itsk re is opublikow ano zeszyt 1, obejm ujący w zwięzłym zary sie historię
P ru s W. H u b a t s c h a , P reussenland. W erd en u n d A u fg a b e n in sieb en J a h r
h u n d erten 30). Tenże A rb eitsk reis w y d ał zeszyt 49, w k tó ry m A. M. R e i n о 1 d
om aw ia działalność Z akonu K rzyżackiego w P ru sach , p o d k reślając różnorod ność ty p ó w osadnicw a i jego re g io n a liz a c ję 31). N a podstaw ie lite ra tu ry n a u k o w ej do roku 1939 G. W o l l h e i m p rzed staw ił stu d iu m osadnicze, Die deutsche
O stkolonisation der N euzeit. Z ag ad n ien ia dotyczące bezpośrednio P ru s W schod
nich u ję te są n a s. 11—14. Je d n ą zaś z najciekaw szych p rac je s t pozycja F r. M a g e r a o lasach P ru s W schodnich (A ltp re u sse n )9*). Z resztą n au k a niem iecka pośw ięca jej w iele uw agi, gdyż ja k in fo rm u je H u b a t s c h „prace regionalne o P ru sa c h W schodnich są coraz w iększą rzadkością, a obecne stosunki polityczne nie sp rz y ja ją opracow yw aniu całościow ych p ra c przeszłości tego regionu”. O tóż p ra c a ta jest dorobkiem całego życia tego uczonego, k tó ry sw ą k a rie rę n aukow ą geografa zdobył w K rólew cu. Je st ona o p a rta n a dotych czasow ej lite ra tu rz e przedm iotu, stu d iach arch iw aln y ch , oraz n a znajom ości z au to p sji całego te re n u prow incji. O ba tom y opracow ane są w edług metod g eo g rafii historycznej i dlatego zostały usy stem aty zo w an e w edług zagadnień rzeczow ych, a nie chronologicznie. Z tego pow odu a u to r rozpoczął sw e ro zw a żan ia od p rzed staw ie n ia w aru n k ó w n atu raln y ch , uzależniających rozw ój lasów i g a tu n k ó w drzew . A naliza w aru n k ó w n a tu ra ln y c h pozw oliła n a szczegółowe p rzed staw ie n ie c h a ra k te ry sty k i rejonów leśnych. P o tem a u to r p rzed staw ia rozw ój a d m in istra c ji leśnej oraz w y k o rzy stan ie lasów d la celów g o sp o d a r czych, przede w szystkim w b a rtn ic tw ie , sm olarniach, h u tn ictw ie żelaza. W ogóle om aw ia całą sp raw ę rentow ności lasów , problem ra b u n k o w e j gospodarki leśnej, refo rm ę a d m in istra c ji leśnej w X IX w ieku, k tó ra , zdaniem au to ra, zdała egza m in życiowy. P roblem em polityczno-gospodarczym , k tó ry n u rtu je au to ra, jest sp ra w a ciągłości go sp o d ark i leśn ej w P ru sa c h W schodnich po ro k u 1945. Uw aża on, że d la całości lasów tego regionu byłoby n ajlep iej, gdyby now a ad m in i stra c ja leśn a k o n ty n u o w ała k ie ru n e k n ad an y jej w X IX w ieku.
H isto ry k k o rzy sta bardzo dużo z tego dzieła. M ożna zauw ażyć b ra k i w k a r to graficznej części dzieła, pow stałe z pow odu n ie p o sia d a n ia opracow anego a tlasu historycznego P ru s W schodnich. U zupełnienie to je s t konieczne, gdyż gospo d a rk a leśn a P ru s W schodnich po ro k u 1920 u legła znacznym zm ianom , nie m ów iąc ju ż o sy tu a cji po roku 1945. Z aletą p ra c y je s t rozszyfrow anie re g io n al nych term in ó w leśnych oraz łączności gospodarki leśnej P ru s K siążęcych z polsk im M azowszem. W yniki badaw cze a u to ra sprow adzić m ożna do n a s tę p u jący ch stw ierdzeń:
a) w a ru n k i glebow e i k lim a t P ru s W schodnich d e te rm in u ją p ra w ie w szędzie rozw ój g ospodarki leśnej; b) w średniow ieczu obszar lasów w dzielnicy był znacznie szerszy niż obecnie; c) do końca X V III w ieku nie ty lk o gospodarka rolna, ale i życie m iejsk ie oraz przem y sł zw iązane były całkow icie z gospo d a rk ą leśną; d) d obra i n a tu ra ln a sieć dróg w odnych oraz długi brzeg m o rsk i stw orzyły dogodne w a ru n k i gospodarce leśnej; e) stra ty obszaru leśnego w y n ik ły nie ty le z system u gospodarczego Zakonu, ile z pow odu zniszczeń w o jen nych w XV і XVI w ieku oraz k a rczo w an ia lasów d la o sad n ictw a k u rfirsto w
-30) W yd. w W iirzburgu w r. 1959.
31) A. M. R e i n o l d , Die S ie d lu n g stä tig k e it des D eutschen O rdens in P reussen, W ü rzb u rg 1959.
32) F r. M a g e r , Der W ald in A ltp re u sse n als W irtsc h a ftsra u m . K öln 1960. Zob. u w ag i В. P o l a k o w s k i e g o w K o m u n ik atach M az.-W arm . 1961, s. 292—298.
skiego w X V II w ieku, jak o „ k o n k u ren cja w ładcy w obec stanow ej ad m in istra c ji P ru s K siążęcych” ; f) d ziew iętnastow ieczna re fo rm a ad m in istra c ji leśnej poło żyła nacisk p rzed e w szystkim n a lasy iglaste. P ru sy W schodnie' stały się obszarem lasów sosnowych. Do X V III w iek u lasy reg io n u były lasam i liściasto- iglastym i.
W. M e n g e r .poruszył historyczno-m edyczny problem .osadnictw a w sw ym stu d iu m o em ig racji z S alzb u rg a do P r u s W schodnich w la ta c h 1731/32 3^). A nalizuje przede w szystkim , .z -punktu w idzenia w aru n k ó w n a tu ra ln y c h i m edycznych, w pływ tru d ó w :podróży n a osadników , zdolność ich przy sto so w y w an ia się do odm iennego k lim atu .oraz do now ych w aru n k ó w geograficz nych M). Ruch ludności n a byłych niem ieckich te ry to ria c h w schodnich w latach 1939—1950 om aw ia W. . N e 'l l n e ; r , o p ierając .się o m ateriały sta ty sty czn e Federalnego B iu ra S ta ty sty c z n e g o 85). .Chciałbym zaznaczyć, ‘że S ta tistisc h es B u n d esa m t pod kiero w n ictw em d ra H o rstm an n a prow adzi szeroko zakrojone stu d ia z zak resu bilansów ludnościow ych.dla byłych teren ó w w sch o d nich N iem iec oraz dla osadnictw a niem ieckiego n a :te re n a c h k ra jó w -bałtyckich, P o lsk i (G dańska w szczególności), Czechosłow acji, W ęg ier.itd . B iorąc za p u n k t w y jśc ia rok 1939 p rzep ro w ad za się stu d ia nad ru ch em ludnościow ym .do ro k u 1950. W edług tych obliczeń w ykazano stra ty bilansow e ludności n iem iec k ie j obszarów w schodnich, w y n ik łe z d ziałań w ojennych i przesiedleń, o b ej m u jące 2 m iliony (tzn. 20,9%), w ty m .najw iększe s tra ty są n a .terenie B ra n d e n b u rg ii (38)9%), a n ajm n iejsze n a -Śląsku (16,3%). Liczby te .d la naszych stosunków politycznych są -sym ptom atyczne. D la p o ró w n an ia niem iecki bilans ludnościow y (strat) z te re n ó w osadniczych p rz y jm u je się w w ysokości 1,3 m iliona (tzn. 17,8%). N ajw iększy p ro cen t je st n a te re n ie Jug o sław ii (17,8%), a n ajm n iejszy n a te re n ie Czechosłow acji (13%).
P ro b le m a ty k ę ludnościow ą naszego regionu p o d jął już w ro k u 1955 E. K e y s e r 36), a k o n ty n u u je ją J. Q u a n t e 37). T en o sta tn i po ru sza bardzo isto tn y problem ucieczki ludności ze w si do m iast. U w aża, iż problem te n w dotychczasow ej lite ra tu rz e został w yolbrzym iony i że m ożna m ów ić o ew en tu aln y ch przesunięciach ludnościow ych do zachodnich Niem iec tylko n a d m ia ru ludnościow ego. Te p rzesu n ięc ia p o d yktow ane m iały być — w edług a u to ra — tylko ła tw iejsz y m i m ożliw ościam i z a ro b k o w y m i88).
P ro b lem y ludnościow e poruszyli w se rii „O steu ro p a H an d b u ch ” W. K u h n , _)as D eu tsch tu m s in P olen u n d sein Sch icksa l in K rieg s- u n d N a c h krieg s
w echsel in O stdeutschland, oraz G. I p r e n , Die polnische V o lk sk r a ft u n d der B evö lkeru n g sw ec h sel in O std e u tsc h la n d 39).
Całkow icie odm ienną p ro b lem aty k ę z historii, gospodarczej P ru s W schodnich poruszył G. M e i n h a r d t, k tó ry w prow adzenie ban k n o tó w w P ru sa c h
8S) Ogłoszony w „M itteilungen d er G esellsch aft fü r S alzb u rg er L an d esk u n d e” t. 98, r. 1958, s. 89—128 (jako d y se rta c ja A kadem ii M edycznej w G dańsku z r. 1944).
M) M a teriały arch iw aln e do tego zagadnienia z n a jd u ją się w W ojew ódzkim A rchiw um P ań stw o w y m w O lsztynie. P rzez a u to ra n ie w ykorzystane.
85) Die deutsche B e v ö lk e ru n g i n d en V ertreib u n g sg eb ieten . E n tw icklu n g
Z u sa m m en setzu n g und B ila n z 1939І1950. (Statistische B erichte. H rsg. vom
S tatistisc h en B undesam t, W iesbaden 1959).
8e) E rich K e y s e r , Die B evö lkeru n g der östlichen P ro vin zen des p re u ssi
schen S ta a tes v. d. M itte d. 19 Jhs. bis z. J. 1939, W ü rzb u rg 1955.
87) P. Q u a n t e , Die B evö lk e ru n g se n tw ic k lu n g der p reussischen O st
p ro v in zen im 19 u n d 20 Jht., Z e itsc h rift f ü r O stforschung, 1959, s. 481—499.
ад) P ro b le m a ty k ę 'tę p o dejm uje rów nież O steuropa-H andbuch. B and: Polen. H rgs. v. W. M a r k e r t . K oln 1959, s. 138—64 oraz s. 268—313.
39> K öln 1959. 696
w X V III w ieku uznaje jako konieczne pociągnięcie fry d ę ry c ja ń sk ie j ad m in i stracji, zm ierzające do zaham ow ania k ry zy su g o spodarczego40)·
III. Z a k o n K r z y ż a c.k i. Je śli .chodzi .o te n okres przeszłości .Prus, to n a szczególną uw agę z asłu g u ją przede w szystkim dw ie p ra c e -·*- -H. K oeppena — p ru sk i k odeks d y p lo m a ty c z n y 41) .o r a z -ra p o rty generalnego p ro k u ra to ra k rzy żack ieg o 42). P reussisches U rku n d en b u ch , tom IV, je st k o n ty n u a c ją II.części I II tom u, w ydanego n a p rzełom ie 1957-=-1958-roku43). K odeks •w ydany jest, podobnie ja k tom poprzedni, bardzo sta ra n n ie . O bejm uje okres rządów jednego w ielkiego .m istrza Z akonu H ein rich a D usem era .(13.46^-1351). Z uw agi na to, że o kres te n b y ł w y jątk o w o spokojny i że Z akon n ie toczył w ojen, n a czoło zagadnień kodeksu w y su w ają s ię sp ra w y -osadnicze n a wsi i w m iastach . W ydaw ca zam ieścił znaczną ilość dokum entów lok acy jn y ch m iast: Nowego M ia sta Elbląskiego, R e v alu — 1347; T ucholi — 1349, D ziałdow a, Nowego, •Sępopola, T olkm icka. Z nacznie m n iej m iejsca z a jm u ją dok u m en ty .związane z p o lity k ą zag ran iczn ą Zakonu. W ydaw ca w łaśn ie przy tego ro d zaju dok u m en tach poczynił n a jm n ie j skrótów . P o tra k to w a ł jako sp ecjaln ie w ażn ą um ow ę p ań stw o w ą m iędzy Z akonem a -królem K azim ierzem W ielkim , u sta la ją c ą przebieg g ranicy m iędzy Z iem ią C hełm ińską i Pom orzem , a 'W ielkopolską i K u jaw am i, z d n ia 14 VI 1349 r. w raz z ra ty fik a c ją w ielkiego m istrz a Zakonu, z d n ia 23 V II (n r 423 i .425). Ciekaw e są dok u m en ty u sta la ją c e w .tym czasie drogi handlow e przez P o lsk ę od T o ru n ia n a W rocław i W łodzim ierz W ołyński (n r 424). D okum ent n r 556 in fo rm u je o sp o rach m iędzy · T o ru n iem a K aliszem , gdyż to ru n ia n ie o m ijali „daw ną, s ta rą drogę b u rszty n o w ą”, by ty m sposobem n a uboczu pozostaw ić K alisz. N a uw agę zasłu g u je zakaz p ap ieża K lem en sa VI p o p ieran ia przez Z akon pogańskich L itw inów , lu b osadzania i p rz y jm o w an ia u ciek in ieró w z ro k u 1345 albo 1346. Z akon m iał obow iązek w y stę p o w a n ia p rze ciw ko L itw in o m cum rege Poloniae ad defen sio n em (nr .128). Z d ru g iej stro n y k u p cy angielscy ju ż w ro k u 1347 ta k m asow o w yw ozili .swe to w a ry do P ru s, że k ró l E d w ard III m u sia ł w ydać zarządzenie (nr 249a), u zależniające podróż do P ru s od jego osobistego zezw olenia. Chodziło m u bow iem o zag w a ran to w an ie sobie w y sta rcz ającej liczby o k rętó w do w a lk i z F ra n c ją . W ro k u 1348 -kupcy królew ieccy w y sta w iali sw e to w a ry ró w n ież w A nglii (nr 305). Tyle, jeśli chodzi o ilu stra c ję tre śc i przedstaw ionego tom u, k tó ry je st ;n ie tylko suchym kodeksem dyplom atycznym , lecz tak że interes.ującą le k tu rą .
A u to r po ru sza także bardzo isto tn e zagadnienie — ja k daleko-obow iązyw ać m a zasad a p rzy ta c z a n ia całości te k stu źródłow ego, w obec zjaw isk a coraz w iększej m asy ty ch źródeł. W zw iązku, ze słusznym i p o stu latam i o p u b lik o w an ia w szystkich dokum entów , dotyczących dziejów Z akonu, konieczne je st opraco w a n ie now ej in stru k c ji w ydaw niczej tekstów ,, k tó ra jed n ak że n i e . odbięgąłaby zbyt daleko od dotychczasow ej. D rugim zagadnieniem je st propozycja w łą czenia do pru sk ieg o kodeksu dyplom atycznego ró w n ież-m a te riałó w źródłow ych dotyczących Z akonu Inflanckiego. S p ra w a t.a . je d n a k ż e , m u s i. być uzależniona od istn ie n ia inflanckiego ko d ek su dyplom atycznego. In n y m uproszczeniem byłoby szersze stosow anie regestów .
D ru g a , p ra c a H. K o e p p e n a pt. "Die B erichte d e r . G .eneralprokurątoren
des D eutschen O rdens an der-K urie.·r - d aje b o g aty m a te ria ł n ie ty lk o dotyczący
h isto rii regionu, ale i h isto rii całych N iem iec, czy n a w e t E uropy. Τ . Ί w y d aw n ic tw a ra p o rtó w p ro k u ra to ró w Z akonu ukaże się w najbliższym cz a sie .'T o m T I 40) W ydanej p ra c y w D ortm undzie w „R u n d sch au d e r G eldzeichensam m ler” 1957,-s. 27.
41) W ydany w M a rb u rg u 1960, s. 656. 4?) W ydane w M a rb u rg u 1960,-s. 675.
48) P or. u w agi J. P a t i i w „K om unikatach M az.-W arm .” 1958,-5. 264— 266.
tego w y d aw n ictw a je s t bardzo cenny. P ro k u ra to r Zakonu, P io tr z O rnety, należał do delegatów n a sobór w K onstancji. Jego oceny d ają w ięc znacznie posze rzony obraz ogólnych refo rm soborow ych oraz p rz e d sta w ia ją b ard ziej szczegó łowo oceny p ro k u ra to ra zamieszczone w m a te ria ła c h soborow ych (A cta Concilii
C onstantiensis, t. I—IV, w yd. w la ta c h 1896—1928). T enże p ro k u ra to r Zakonu
był bardzo dobrze zorientow any w ogólnych zagadnieniach i założeniach p olity k i Z akonu i sy tu a cji m iędzynarodow ej, posiadał p rzy ty m zdolność sam odzielnych ocen, a tak że łatw ość fo rm u ło w an ia sw ych m yśli n a papierze. W ielka liczba — 136 obszernych re la c ji — w cale nie w yczerpuje m ateriału , k tó ry P io tr z O rnety dostarczył w ielkiem u m istrzow i Zakonu, gdyż istnieje 59 dalszych relacji. Z nacznie uboższe i lakoniczne są in stru k c je w ielkiego m istrza; zachow ało się ich ty lk o 30. O 72 in stru k c ja c h są dalsze w iadom ości. A rchiw um p ro k u ra to ró w gen eraln y ch dziś nie m a. In n ą g ru p ą zam ieszczonych m ateriałó w są ra c h u n k i kosztów u trzy m an ia. D ają one m ożność zo rien to w a n ia się, w jakim stopniu „swe tezy n a forum m iędzynarodow ym Zakon p o p ierał odpow iednim i d o tacjam i (przekupstw em ) fin an so w y m i”. T a g ru p a m ateriałó w źródłow ych je s t w ażn a d la h isto rii gospodarczej i a d m in istra cyjnej Zakonu.
P odane przez H. K o e p p e n a m a te ria ły znacznie poszerzają obraz P io tra z O rnety, p rzedstaw iony w d y se rta c ji P. N i e b o r o w s k i e g o 44). P io tr z O rnety u ja w n ia się n a m jako jed en z lepszych dyplom atów Zakonu. Cenne są rów nież przypisy au to ra, a p rzed e w szystkim indeks osobowy, k tó ry daje bardzo szczegółowe życiorysy uczestników soboru w K onstancji.
Podobnie cennym w y d aw n ictw em są źródła dotyczące um ów państw ow ych Zakonu, opracow ane przez E. W e i s e g o 45), do k tórego w om aw ianym przez n as okresie u k azał się sk o ro w id z 46). Całość w y d aw n ictw a obejm uje n a razie dw a tom y, d la k tó ry ch opracow ano osobny tom w ielkiego skorow idza jako ich uzupełnienie. P rz y n o si on w ykaz lite ra tu ry , źródeł, a b re w ia tu r i zesta w ienie ogłoszonych akt. Z asadnicza część skorow idza obejm uje w ykaz nazw osobow ych i geograficznych oraz indeks rzeczowy.
P. G. T h i e l e n w y d ał w ielk ą księgę dochodów Z a k o n u 47), będącą k o n ty n u a c ją dużych w y d aw n ictw źródłow ych do h isto rii gospodarczej i ad m in i s tra c ji finansow ej Zakonu. W ydaw nictw o to zapoczątkow ał w ro k u 1896 44) P or. u w ag i E. W e i s e g o w „ B lä tte r fü r deutsche L andesgeschichte”, W iesbaden 1961, s. 628.
45) E. W e i s e, Die Sta a tsverträ g e des D eutschen O rdens in P reussen im
15. Ja h rh u n d ert, M a rb u rg 1955. W ydaw nictw o je st przede w szystkim o tyle
ciekaw e, że o b ejm uje okres (1438—1467) kryzysu w ew nętrznego p a ń stw a zakonnego, niepom yślnych w ojen zakończonych o statecznie pokojem to ru ń sk im 1466 r. Z resztą w łaśn ie zagadnieniu tegoż p o k o ju pośw ięcona jest n a jo b sz e r n iejsz a część dokum entów i ono je s t istotnym celem p u b lik acji. D alej zaznaczyć w ypada, że sam o pojęcie „um ow y p a ń stw o w ej” przez a u to ra je s t p o trak to w an e bardzo szeroko i obejm uje np. dyplom y papieskie i cesarsk ie w sp raw ie Zw iązku P ru sk ieg o (s. 271). W ydaw ca w prow adził b ard zo p o żąd an ą nowość. M ianow icie nie ograniczył się — jak się zw ykle p ra k ty k u je — do „głównego d o k u m en tu ”, ale w ydał rów nież p rio ra i p o ste rio ra, czy bieżącą korespondencję, oraz dokum enty ra ty fik a c y jn e u k ład u . W ydaw nictw o to zresztą w iąże się z dw om a głów nym i p ra c a m i au to ra: Z u r D ip lo m a tik der Staatsverträge des
D eutschen O rdens seit 1400 (A ltpreuss. F orschungen, 1938, s. 224 i nast.), oraz
Das W id ersta n d srech t im O rdenslande P reu ssen u n d das m ittela lterlich e
Europa (G öttingen 1955, s. 327).
W ydaw nictw a niem ieckie dotyczące dziejów Z akonu K rzyżackiego omówię n a innym m iejscu.
4Θ) E. W e i s e, Die Staatsverträge des D eutschen O rdens in P reussen
im 15. Jahrhundert. R egister zu B and I u n d 11 (1368— 1467), M a rb u rg 1958.
47) P. G. T h i e l e n , Das Grosse Z in sb u ch des D eutschen R ittero rd en s
(1414— 1438). M a rb u rg 1958. Zob. u w a g i T. G r y g i e r a, K o m u n ik aty
Maz.-W arm . 1959, s. 104—106. 698
E. J o a c h i m (M arienburger Ťresslerbuch), n astęp n ie w roku 1921 W. Żiese- m e r w ydał Grosses A e m te rb u c h , d a ją c ą p rzegląd obsady urzędów Zakonu w latach 1364—1523 oraz z a w ierającą listy i in w en tarze k o n w en tu . Zw rócić należy uw agę n a to, że w y d an a księga dochodów (Grosses Z insbuch) raczej zn an a je st pod n azw ą G rundbuch des D eutschen O rdens, gdyż zaw iera n ie ty lk o bieżące dochody Z akonu (służby i podatki), ale ta k ż e in w en tarze i listy konw entu. In w e n ta rz e te p o sia d ają duże znaczenie. W artość list k o n w en tu pow iększa fak t, iż p o d ają one pochodzenie b raci zakonnych. W w ydanym dziele b ra k jest księgi dotyczącej dom u w M alborku (zob. W. Z i e s e m e r ,
Das Z in sb u ch des H auses M arienburg, M a rien b u rg 1910). M im o to je s t ono
w artościow ym źródłem , z uw agi n a okres jego po w stan ia. P oprzednio w ydane księgi p o w sta ły p rzed r. 1410, ta zaś w la ta c h 1414— 1438, w ięc w okresie k ry zy su gospodarczego Z akonu, zm uszającego a d m in istra c ję zakonną do system atycznego i szczegółowego u jęcia m ożliw ych dochodów. W artościow y w ty m w y d aw n ictw ie jest rów nież skorow idz, o b ejm u jący 100 stron, na 136 stro n te k s tu źródłowego.
W ym ienić należy rów nież i in n ą pozycję tegoż sam ego a u to ra o Zakonie K rzyżackim , p rzed staw io n ą i w y d an ą przez ośrodek Jo a n itó w (Jo h a n n iter-
R itterh a u sg esellsch a ft B u bikon) w S z w a jc a rii48). E. M a s c h k e opracow ał
działalność i o rganizację h an d lu Z akonu i jego sto su n ek do k u p ie c tw a m ie j sk ie g o 49). H. K o e p p e n om ów ił przyczyny zm iany n a sta n o w isk u w ielkich m istrzów Z akonu K rzy żack ieg o 50), M. L e ś n i k ó w , L ü b e c k als H andelsplatz
f. osteuropaeische W aaren im 15 J.51) p oruszył rów nież sp raw y dotyczące
Z akonu, a W. K u h n , R itte ro rd e n als G ren zh u eter d. A b en d la n d es gegen des
oestliche H e id e n tu m 52), s ta ra ją c się p rzed staw ić Z akon jako „przedm urze
ch rz e śc ija ń stw a ”. G. H . A n d e r s w a rty k u le Schlesische R itte r u. K reu zfa h rer
im pre u ssisch en O rd e n sla n d e 5S) in fo rm u je o n ap ły w ie ry c e rstw a śląskiego do
szeregów Zakonu. O posiadłościach Zakonu donoszą trz y m ałe rozpraw ki. M. H e l l m a n n w skazuje n a spory Z akonu z dw orem hiszpańskim o p ra w a w łasnościow e k a p ita n a tu n a S y c y lii64). O. F e g e r p rzy n o si om ów ienie początków posiadłości Z akonu w M a in a u 55), a K. Ii. L a m p e ilu s tru je tr u d ności, ja k ie m ógł m ieć jeszcze w połow ie X V III w iek u ry c e rz Z akonu K rzy żackiego, jeśli chciał zostać np. assesorem w najw yższym sądzie Rzeszy
(R eichskam m ergericht), czy zajm ow ać jakieś stan o w isk o u rz ę d o w e 5e). I n te re
su jący szkic o w ojnie trz y n a sto le tn ie j d ał M. H e l l m a n n w a rty k u le
B etra ch tu n g en z. G eschichte d. 13-jähr. K rieges im O rdenslande P re u sse n 57).
Th. O. A c h e l i s p o ru szy ł szczegół z życia społeczno-gospodarczego K rólew ca
(Die L a n d m a n n sc h a ft der H olsaten in K ö n ig sb e rg )5β). „A ltpreussische
48) W ydanej w B ubikon 1958.
49) Ogłoszona w „ H am b u rg er M ittel- u n d O stdeutschen F o rsch u n g en ”, t. II, 1960 r., s. 97—145.
60) H. K o e p p e n , Die R esignation d e s H ochm eisters H einrich D usem er
u n d die W ahl seines N achfolgers W in rich vo n K niprode (Ztschr. f. O st
forschung 1958).
51) H ansische G esch ich tsb lätter, t. 78, 1960, s. 67—86. 52) O stdeutsche W issenschaft, M ünchen, t. VI, 1959, s. 7—70. 63) O stdeutsche F am ilien k u n d e, t. 7, 1959, s. 97—102.
64) O głoszonej w „Spanische F o rsch u n g en d e r G ö rresg esellsch aft”, I Reihe, Bd. 13, M ünster, 1958, s. 271—274.
55) S c h rifte n des K op ern ik u sk reise s F re ib u rg , 1958, s. 140.
50) O głoszonej w „W ürzburger D iö zesan g esch ich tsb lätter”, 18/19, s. 196—206. 57) Ja h rb u c h f. d. G eschichte M ittel- u n d O stdeutschlands, t. V III, 1959, s. 1—50.
58) O stdeutsche F am ilien k u n d e, t. 6, 1958, s. 86—90.
G esch lech terk u n d e” (г. 6 — 19.58) p rzynosi cały szereg zeszytów dotyczących histo rii g o sp o d a rcz ejδβ).
Osobnego om ów ienia w ym aga p ra c a Ü.. G ą r ;s .d o.r.f.a,.Der D e ^ s c h e Ordę,n
ιτμ Z eita lter der .p o lnisch-litauischen Union. Die Ą m ts z ę it des Ц оеhrąeistęrs Konrad .Zöllner vo n R o te n stę in (1382—;Щ 0). M a rb u rg 1.958 s. 354. In teresu jące
je$t to, .ęzy A u to r zdołał dać now y o b ra z ,,okresu kry zy su ,Z ąkppu w lątąch 1386—1410,, czy praw idłow o ocenił nowe założeniaj polityczne n astęp cy W inricha von K n ip ro d e w ielkiego m istrza Z akopu K o n rad a Z öllnera, о ;Де jegp p p raz Z akonu , ró żn i się od dotychczasow ego ..w n iem ieck iej lite ra tu rz e (specjalnie W p r a c y .P. M. T u m i e r a , Der t D eutsche O rden im, VVer.den, W .ßtysen und
)V irken bis 140-0, .Wien 1955,. s. .7.48), „o ,ile zgadza s i ę . .on . z , obrazem Z akonu
i p a ń stw a polskiego w p o lsk ie j.lite rą tu ę z e (znajom ość bow iem Autor.a p.ol?kiej lite ra tu ry je s t .żenująco.słaba).
IV. C z a s y n o w o ż y t n e . ^ a ż n y okręs^przełonju X V /X y ivw. ilu stru ją dw ie .p ra c e j K . F o r.s t r e u .t e r,a^p), oraz W. H u b a t ą. e h -a -CI). F o rstre u tę r, u zu p ełn iając sw ą p ra c ę V o m O rdensstaat zu m .F ß rste n tu m ,w ; pow p w y d a n y m, tom iku um ieścił 6 studiów , a rc h iw a ln y c h ,.k tó re u k azały się ?w .la ta c h 1931—1943. N ajszersze je st ..studium z h isto rii .w o jen n ej floty m orskiej Zakonu i K sięstw a .P ru sk ieg o w X V I w ieku. Je st to tem at, bez. k tp rę g o . jß e zrpzum ie ęię роЩ укі.m orskiej .Zakonu i K się stw a..D alsze 4 st.udia — .to d zie d z in a , sp e cjaln a F o rstre u te ra , .który .zajm u je .się .rozw ojem h um anizm u i jego przejaw am i w n auce i sztuce Z akonu i K sięstw a. Pod i;ym tęż.kątęnrt w idzenia ro z p a tru je .au to r cerem oniał (czy .p ro to k o l dyplom atyczny) na dw orze księcia Ą Jbręchta °2), życiorys m a larza nadw ornego tegoż kęięcia ®?),, b io g rafię F a b ia n a v. L o ssa in e n ol). .D alej z a jm u je się pnąło .?J?ądąpą księgą w ojenną księcia A lb re c h ta z r. 1555 flS). M a ona bpw iem w ażne .znaczenie, dla b a d a ń nad te o rią w o jen n ą oraz ilu stru je ścisłe i .szerokie pow iązania k się cia A lb rech ta z h u m
a-5e) A ltp reu ssisch e G esch lech terk u n d e, t. 6, z. 3, oraz t. 7, z. 1—3.
.co) κ . - F o r s t r e u t e r , Beiträge zu r p reussischen ■ G eschichte im 15 u n d 16 Jahrhundert, H eidelberg 1960,,s. .164.
M) W. H u b a t s с h, A lb re c h t vo n .B ra n d en b u rg -A n sb a ch . D.eutschordę.ns
H ochm eister iLnd.Hęrzpg in P reussen (1490—І568). H eidelberg .1960, s. 354.
®2) P roblem em podo b n y m z ajm u je siię E. T. T h i e l e , .D as G esa n d tsch a fts
w e sen in -P reu sseh im 16 Ja h rh u n d ert. G ö ttin g e n Ί954, s, 157. T hiele jednakże
ograniczył te m a t i bazę źródłow ą,-m im o iż posiadał w 'S ta a tlich es A reh ivla g çr bogate m a te ria ły do pełnego . obrazu dziąłalnpśęi - dyplom atycznej .Zakopu i K sięstw a, o b ejm ującej sw ym zasięgiem ęałe Niem cy, ;Polskę, .L itw ę i k ra je bałtyckie. A u to r n ie in fo rm u je naiwet o , form ach k a n c e la rii dyplom atycznej (listy u w ierzy teln iające, żelazne itp.), n ie p o d aje in fo rm acji o szyfrach d y p lo m atycznych,' stosow anych przez Z ak o n i·.księcia A lbrechta.
63) Z ag ad n ien ia k u ltu ra ln e P ru s K siążęcych ju ż od d aw n a .zaaj.d.uj.ą _ęję w k rę g u zain tereso w an ia niem ieckiej n a u k i h istorycznej. ,,W. ;H u ,b a t s с h,
Q uellen zu r Geschichte, des D eutschen O rdens..(G qttingęn 19.54, s. JÿjQ ^stafp się
przed staw ić p o n ad reg io n aln ą (naw et uniw ersalistyćzną) politykę k u ltu ra ln ą Zakonu i pierw szych la t K sięstw a. E. M a s c h k e , C u sa n u s-T exte, IV ."B r ie f
w e c h se l. des N iko la u s v o n K üs, 4. S am m lung: .N iko la u s vo n 'K ü s und der D eutsche O rden (H eidelberg 1956, s. 71) p rzed staw ia Z akon jako ^ przedm urze
ch rześcija ń stw a” (ргоридтіасиїит catholice fid e i ab Ecclesia in stitu tu m ). w) Por. I. M e n g e 1,-Elisabeth, v o n Braunschweig-rLüneburg u n d .A lb rech t
vo n Preussen. Ein F ü rste n b riefw ec h sel der Refor.m atipnszęit, G ö ttin g en *1954,
s. 305. A u to rk a porusza· szczegóły z życia dw oru .k r ó lę w ^ k ie g o ,, ty m .bąijdziej in te re su ją c e , że. om aw ia je w ąw ęj korespondencji, k o b ieta (d ru g a żona księcia A lb rech ta A n n a M aria) z kiero w n ik iem p ań stw a. Z ?,ręw oIiicyjńqści” tego fa k tu n ależy sobie, zdać spraw ę, gdy zaznaczy się, że jeszcze do roku 1520 żad n a k obieta n ie m ogła z-nim korespondow ać.
es) Problem re fo rm a c ji w iązał się również· z u stro je m w ew n ętrzn y m Zakonu i » K sięstw a. Je d e n .z w ażnięjszych jego szczegółów -porus?a . G. S-c-h m i d t,
Die H andhabung der S tra fg e w a lt gegen A ngehörige des D eutschen R itterordens,
K itzingen 1954, s. 179. Q ipdzi. p rzed e .w szystkim o form ę, k a ra n ia b ra c i
nîstÿcznym św iatem aŕtystýczňym i nauköw ym . W reszcie F o r s tr e u te r 'om aw ia zasięg u ży w an ia języka'niem ieckiego w k o resp o n d en c ji dyplom atycznej Z akonu i Księstw a®0). S tu d ia te p rzede w szy stk im szerzej u d o stę p n ia ją zbiory byłego A rchiw um K ró lew ieck ieg o /o b ecn ie przechow yw ane w G etyndze i Olsztynie®7). P ra c a W. H u b a t s c h a je st w y ją tk ie m w dotychczasow ej niem ieckiej p ŕo d ú k c 'ji'naukow ej, albow iem d la okrësu refo rm a c ji rz a d k o śc ią 'są polityczne biografie.' N ie m a n aw et ta k ic h b iografii d la najznaczniejszych' p o lity k ó w ' owych czasów 0Ρ).Ί Z tego też pow odu b io g rafia księcia A lb rech ta w a rtà jest odnotow ania. O bejm uje ona o sta tn i okres Zakonu-K rzyżackiego", p rzed staw ia rozpaczliw e w y siłk i ostatniego w ielkiego m istrz a Zakonu, by rato w a ć byť pánstW bwy Zakonu. A lb rech t p o d ejm o w ał’w szystkie możliwości, by ' p rzeciw staw ić się ten d en cjo m polskim , zm ierzającym dčf w łączenia resztek p a ń stw a krzyżackiego w państw ow ość' p o lsk ą : T a część p ra c y u k a z u je w iele d ra m a tycznych spięć. Z jednej stro n y rozczarow ania w ielkiego m istrza, jak iè spotkały go w k o n tak tach z cesarzem i papieżem , z d ru g iej opozycyjne' stanow isko staríów, a ' w szczególności w ro g a do' Z akonu p o staw a G dańska.1 W szystko to m im o'sojusżli A lb rech ta z M oskw ą złożyłó się n a niepornyślny w y n ik k am p ah ii w bjenrièj 1519 r. A u to r p o d ał w iele w tej m ie rž é 'c ie k á w y c h sżcźegółow.
N iem niej dram aty czn y był dru g i a k t w ielk iej ’ g ry p olitycznej ~ założenie św ieck ieg o ’ K się stw a P ru sk ieg o o raz w prow adzenie re fo rm a c ji w P ru sach . Szczególne znaczenie p rzy p isu je a u to r stosunkom księcia A lb rech ta z O sian- drem , podczas jego po b y tu w N orym berdze w r. 1522. Czy Ó sia n d er wówcżas zajm ow ał odm ienne stanow isko od L u tra jest sp raw ą d y sk u sy jn ą. Jego póź niejsze poglądy a u to r m ylnie p rzenosi n a te ów czesne w y s tą p ie n ia oe). D latego naíé'zý’ d o kładniej w artościow ać stosunek A lb rech ta d o 'sam eg o L u tra . A le czy' L u te r zaczął stosow ać inną polityk^ kościelną do P rilś — ja k u trz y m u je a'ütor — 'je ś t m ało praw dopodobne. R ów nież przypüszczèriié, że p ism o -L u tra d d ' Zákonu K rzyżackiego (A n d ië H erren d e u tsc h e n 'O rd en s) n a p isan e z o sta ło - p d d : w pływ em ucieczki 9 zakońriic z N im b sc h en ’ je ś t W ątpliwe. H ubatsch zà m ałd u w agi p rzy w iązu je d a le j’db rd li M elanchtona; g d y ż 'i w późniejszych’ latkťh książę A lb rech t u trzy m y w ał ściślejsze k o n ta k ty z nim , niż to m iało m iejsce" z Lutrem .' O statećzhie ' refdrrhkdję przygotow ano i przeprow adzono'' w P rü sä c h (G. v. Poleriż) ' w czkśie nieobecności księcia A lbrechta: N ie je sť pe'Wne cży w ro k u 1523 A lb re c h t1 z L u tre m uzgodnili sw oje1 stanow isko.
'W K rólew cu ro zeg rały si(? sp raw y , k tó ry ch n ajm n iej spodziew ał się, czy
przew idyw ał, A lb rech t. Nirri w rócił' oh' do P ru s; k r a j był'- już· p rz e sią k n ię ty refo rm acją! W rô k u ľ 1524 Wychodziły z K rólew ca' tr a k ta ty ' k tó rę znane b y ły ’ n a w e t’ zw olennikom re fo rm a c ji w całej E uropie. Z resztą n ie 'b e z z n acz en ia’d la ; rozWoju re fo rm a c ji’w ’P rù s iè c h 'b y ł'fa k t, że d w aj b isk u p i p a ń stw a k rzy żack ieg o - p iż y ję ii Odmienne w y zn an ia' S tą d H ubatsch’ w in ien ro lę tych' bisk u p ó w (pom ezańskiego- i sämbijskie'go) sz erz ej- w yjaśnić. W prow adzenie refo rm a c ji było przełom ow ym m om entem w życiu A lb rech ta, ale znacznie d ra m a ty c z nych przez k a p itu łę cży pŕžéz w ielkich m istrzó w Zakonu. Np. b ra c ia zakonni' przeznaczeni, do opieki nad, chorym i za zan ied b an ia k a ra n i byli przez m istrzó w zakonnych. Tym sam ym Zakon. K rzyżacki u stro je m zbliżał się do zgrom adzeń zakonnych.
ee) Z resztą bez p o znania za?äď w ojennych A lb rech ta nie zrozum ie się jego pępiągnięć politvcznych. P ro b le m te n szerzej om aw ia' K. F o r s t r e u t ę r ,
P reussen v n d R ussland vo n A n fä n g e n des D eutschen O rdens bis zu P eter dem G rossen. G öttingen 1955. s. 257.
®7), W S ta a tlich es A rch ivla g er oraz w W ojew ódzkim A rchiw um Państw oW ym w Ólsztynie.
eö) Zob. uw agi R. S t u p p e r i c h a, B lä tte r f. dt. Landèsgèschich'te, I960, s. 524.
69) W. H u b a t s c h , A lbrecht... s. 158 і nast.
niejsze było ideologiczne spięcie, zw ane sporem O siandra. Z agadnienie to nie je st jeszcze dokładnie zbadane, w każdym bądź razie w ażną w tym rolę odegrały stosunki łączące A lb rech ta z M elanchtonem . W reszcie a u to r p rzy w iązu je w ielk ą w agę do ogólnej polity k i w ew n ętrzn ej i zew n ę trzn ej A lbrechta. T a część pracy jest n a jw a rto śc io w sz a 70).
C iekaw y szczegół z h isto rii refo rm a c ji n a teren ie P ru s K siążęcych porusza E. E k m a n n w szkicu o sto su n k u księcia A lb rech ta do w y d arzeń n a te re n ie niem ieckim w la ta c h 1533— 1536 7t). T enże sam a u to r w ram ach d y se rta c ji U n iw ersy tetu w K a lifo rn ii ogłosił pracę A lb rech t o f Prussia and th e N orth ern
Pow ers 1516—1536n ). P ra c a ta m a d la h isto rio g ra fii podw ójne znaczenie:
naukow e — n a podstaw ie a k t m ożna omówić stosunki p rusko-szw edzkie i duńskie, oraz polityczne — przypom nieć św iatu zachodniem u o p ań stw ie pruskim . A u to r ta k w y ja śn ia tę sp raw ę: „th e n a m e Prussia no longer e x ix ts,
b u t it cnnot and should n o t so easily be re m o ved fro m th e collective m em o ry of w e ste rn m an ” 78).
P ro b le m a ty k i Zakonu K rzyżackiego dotyczy pośrednio i p raca A. v. T r a n - s c h e - R o s e n e c k a , Die ritte rlic h e n L iv la n d fa h re r des 13 J.74). Je st to p ra c a p o śm iertn a au to ra, op raco w an a n a zlecenie B altische H istorischen
K om m ission przez H. L a a k m a n n а, A. B a u e r a i W. L e n z a. P rz e d sta
wiono w n iej 121 rodzin rycerskich, k tó re m ożna porów nać do rodzin ryc. żyjących n a te re n ie I n fla n t w X III w . Ż m udne id entyfikow anie tych ry cerzy pozwoliło au to ro w i n a stw ierdzenie, że w iększa ich część pochodziła z obszaru m iędzy Ł abą, Ems i H aase o raz że n ap ły w w estfalskiego ry c e rstw a na In fla n ty n a stą p ił dopiero w XV і XVI w ieku. P rzybysze pochodzili przede w szystkim ze sta n u urzędniczego, a n a te re n ie In fla n t sta li się w asalam i. A u to r przypuszcza, że ry cerstw o to sprow adził bisk u p ry sk i A lbert.
O k sią żęco -p ru sk ich dom enach w X V I і X V II w iek u szczegółowo in fo rm u je H. H. W ä c h t e r 75). Bogaty m a te ria ł źródłow y, opracow any m etodą h isto ryczną, geograficzną i statystyczną, pozw olił na p ełn e p rzed staw ie n ie docho dowości dom en, u sta le n ie przyczyn zm ian k o n iu n k tu ry gospodarczej. Z h isto rią gospodarczą P ru s K siążęcych zw iązana jest rów nież i in n a pozycja. G. M e i n h a r d t, Die M ünz- u n d G eldgeschichte des H erzogstum s P reussen
1569— 170170) n ap isał pracę w o p arciu o szeroki m a te ria ł a rch iw aln y , zn a jd u
jący się w Staatliches A rchivlager w G etyndze. In te re su ją c y je st przede w szystkim rozdział 3, om aw iający politykę m o n e ta rn ą K sięstw a w latach sześćdziesiątych i siedem dziesiątych XVI w ieku. B liżej w y ja śn ia rolę w y n a la z k u H ansa S tip p ela w m aszynow ym w y b ija n iu bilonu. M ennica k rólew iecka je st p u n k tem cen traln y m p ra c y M e in h ard ta. Isto tn y m stw ierdzeniem te j części p ra c y je st ocena działalności u rzędników m ennicy k rólew ieckiej i ich w k ła d u w gospodarkę pieniężną K sięstw a P ruskiego. D ziałalność ty ch u rzędników a u to r odnotow uje już od ro k u 1618. D ru g a część pracy zaczyna się od om ów
ie-70) Szerzej np. p rz e d sta w ia ją sie postacie agentów księcia pracu jący ch w Polsce: N ickel N ibschiz. E rh a rd von K u n h eim czy p ro k u ra to r k sięcia w R zym ie — D ietrich von Reden.
71) E. E k m a n , A lb rech t o f P russia and the C o u n ťs W ar 1533—1536. A rchiv f ü r R eform ationseeschichte. In te rn a tio n a le Z eitsch rift z. E rfo rsch u n g d. R e fo r m ation und ih re r W eltw irk u n g en , t. 50, 1959. z. 2, s. 19—36.
72) Diss. P h il. U n iv ersity of C alifornia. Los A ngeles 1954.
73) P oruszony pro b lem re h a b ilita c ji p a ń stw a pru sk ieg o szczegółowo p rzed sta w ia ..Jahrbuch d e r A lb e rtu s-U n iv e rsitä t, 1962.
74) W ü rzb u rg 1960, s. 119.
75) H. H. W ä c h t e r , O stpreussische D o m ä n en vo rw erke im 16 u n d 17 Ja h r
hundert. W ürzburg 1958, zob. u w ag i W. O d у ń с a, K o m u n ik aty M az.-W arm .
1962. s. 286—287.
7β) H eidelberg 1959, s. 195.
n ia sy tu a cji w gospodarce pieniężnej P ru s K siążęcych w okresie w o jn y trzy d ziesto letn iej (1618—1632), kiedy to n a s tą p ił fa k t w y k u p y w an ia dobrych m onet, a zalew a n ia k ra ju fałszyw ą m onetą (okres nazyw any K ip p er- und
W ipperzeit). A u to r d a ł p ełn y obraz d ziałania u rzędników m ennicy i zm ian
k ursów pieniędzy. P ra c a M e in h a rd ta w ym aga uzu p ełn ien ia w p o sta ci stu d iu m nad gospodarką P ru s K siążęcych w okresie w ojny siedm ioletniej oraz okresu napoleońskiego.
Z upełnie odm ienny problem porusza J. J a c o b y w m o n o g rafii o B ogusła w ie R a d z iw ille 77). Chodzi m u przede w szystkim o p raw idłow e p rzed staw ie n ie ro li i stan o w isk a n am iestn ik a P ru s K siążęcych, jak im by ł B. R adziw iłł w r a m a c h p a ń s t w o w o ś c i p o l s k i e j , oraz ew olucji u rzęd u n am iest n ik a (początkow o pom yślanego jako urzędu tym czasow ego) w k ie ru n k u in sty tu c ji podległej k u rfü rsto w i b ran d en b u rsk iem u . C iekaw a je s t droga ew olucji sam ego B. R ad ziw iłła — k a lw in a — od m a g n a ta polskiego do zaufanego doradcy k u r f iir s ta 78).
N a pograniczu h isto rii p olitycznej i u stro jo w ej (szczególnie u stro ju ad m in i stracyjnego) z n a jd u je się p ra c a R. K l a t t a , O stpreussen unter d e m R eich s-
ko m m issa ria t 1919Í2070). To połączenie dw u dziedzin h isto rii je s t konieczne
z uw agi na rew o lu cy jn y okres, k tó ry n ie pozw ala oddzielić ro zw o ju ad m in i stra c ji od ogólnych w ydarzeń. S tąd w p ra c y a u to ra ściśle polityczne rozw ażania (np. n ad w y d arzen iam i w k ra ja c h bałtyckich) p rzy om ów ieniach s tru k tu ry o rganizacyjnej ra d robotniczo-żołnierskich i różnych drobnych organizacji społecznych (np. H eim atschutz). Te w łaśnie zag ad n ien ia pozw alają n ie tylko zilustrow ać w y d arzen ia w P ru sa c h W schodnich, ale i poznać „h isto rię o rg an i z acji N iem iec w przełom ow ych la ta c h po I w ojnie św iatow ej” . T ym zaletom s tu d iu m przeciw sta w ia się znaczna ilość niedom agań z zakresu h isto rii poli tycznej. P rz ed e w szystkim pogłębienia w ym aga p rzed staw ie n ie p olitycznej s tru k tu ry P ru s W schodnich, o raz dalszego ro zp ra co w an ia socjologicznej i p olitycznej postaw y ra d robotniczo-żołnierskich. Rolę sta n u urzędniczego
V / w yd arzen iach rew olucyjnych p o trak to w an o zb y t słabo, z jednego tylko
stan o w isk a — lojalizm u państw ow ego. P odobnie p la n zorganizow ania „p ań stw a w schodniego’’, jako środek n arodow ej obrony niezależnej od p o lity k i Rzeszy, p rzedstaw iono w niepraw idłow ym w ym iarze. N iestety, nie uw zględniono w ażnej k sią żk i v. C l e i n o v a 80). N astępnie, przy ro z p a try w a n iu zagadnień b ałtyckich nie zwrócono u w ag i n a rozbieżności, a n aw et p rzeciw ień stw a m iędzy v. d. G oltzem a S eektem , k tó rzy rep re zen to w ali różne p ro g ram y niem ieckiej p o lity k i w schodniej.
W ydarzenia z tego okresu porusza rów nież 1. G e i s s w p ra c y Der polnische
G ren zstreifen 1914—1918. Ein Beitrag zu r d eu tsch en K rieg szielp o litik im ersten W e ltk r ie g 81). P ra c a p rz e d sta w ia plan y , zam ierzenia, a n a w e t m arzen ia łap czy
w ej polity k i zaborczej rząd u B eth m an n a-H o lw eg a. B łędem zasadniczym tej p ra c y — to b ra k k o n fro n ta c ji tych p lan ó w z rzeczyw istością ich w ykonania.
V. K u l t u r a . G oetz v. Selle na k ró tk o przed śm iercią w znow ił historię U n iw ersy tetu K ró lew ieck ieg o 82) oraz opracow ał w n ik liw e stu d iu m D eutsches
77) Joerg J a c o b y , Boguslaus R a d ziw iłł. D er S ta tth a lte r des G rossen
K u r fü rs te n in O stpreussen. M a rb u rg 1959, zob. uw agi W . C z a p l i ń s k i e g o
i F r. M i n с e r a, K om u n ik aty M az.-W arm . 1960, s. 599—602.
78) P ró b ę rew izji poglądów n a B. R a d ziw iłła p rzed staw ię n a innym m iejscu. 70) W yd. w H eid elb erg u 1958. Zob. u w ag i T. G r y g i e r a , K o m u n ik a ty
M az.-W arm . 1961, s. 435—447.
80) W y d arzen ia la t 1918/20 w y m ag ają zrew id o w an ia p rzed e w szy stk im pracy Cleinova.
81) L übeck 1960, s. 183. 82) M a rb u rg 1958.
G eisfesleben iii O stp ťeú sse n 85). Na p rzykładzie pięciu tem ató w (Zakon, re fo r m acja, pietyzm , klasycyzm , rom antyzm ) p rzed staw ił św iatow e znaczenie ru c h u um ysłow ego prow incji. E. K i r c h n e r w y d ał pracę zbiorow ą (E. K e y s e r , W. D r o s f , S. R ü h l e , H. B. M e y e r ) o gim nazjum m iejsk im w G dańsku (z okazji 400-lecia jego istnienia) “ ).
Z agadnienia kościelne i szkolne bezpośrednio dotyczące P ru s K siążęcych om aw iają dw ie prace:
a) R. v. T h a d d e n , Die b randenburgisch-preussischen H ofprediger im
11 u n d 18 Ja h rh u n d ert. E in B eitrag zu r G eschichte der A b so lu tistisc h en Sta a tsg esellsch a ft in B ra n d e n b u rg -P re u sse n 86) oraz
b) H. N o t b o h m , Das evangelische K irchen- u n d S ch u lw esen in O st-
preussen toährend der R egierung F riedrich des G ro sse n 88).
P ierw sza p ra c a w yszła ze szkoły historycznej R. Wi t t · r a m a i oseyluje m iędzy h isto rią k u ltu ry , socjalną i polityczną. I rozdział np. om aw ia u rząd i stanow isko duchow nego nad w o rn eg o w p a ń s t w i e b r a n d e n b u r s k o - p r u s k i m , n a to m iast rozdział II om aw ia sta n tych duchow nych, ich pocho dzenie, stosunki ro d zin n e o ra z tow arzyskie. Rozdział końcow y om aw ia teolo giczne i kościelno-polilyczne poglądy duchow nych. K ońcow e zestaw ienie biograficzne 43 kaznodziejów nad w o rn y ch je s t w y śm ienitym m a te ria łe m ilu stru jący m p rzed e w szystkim w yw ody a u to ra w d ru g iej części książki. P ra c a ta je st o p a rta n iem al całkow icie n a zastępczych m a te ria ła c h arch iw aln y ch , gdyż źródła podstaw ow e zaginęły. Mimo to a u to r zdołał rozpracow ać dw a g en eraln e zagadnienia, a m ianow icie: A. R eform ow ani kaznodzieje n ad w o rn i w P ru siech i B ran d en b u rg ii od· czasu k o n w e rsji k u rfü rs ta Jo h a n n a Z ygm unta (1613 r.). sta li się zasadniczym członem dw oru k u rfü rsto w sk ieg o (Staatsgesell
schaft). Oni w łaśn ie pom ogli m onarsze wzm ocnić sw e stanow isko w obec
lu tersk ich stanów . O ni zapoczątkow ali podległy m onarsze sta n urzędniczy. B. R eform ow ani kaznodzieje X V II w . w p rzew ażającej części to obcy przybysze z innych k rajów , p rześladow ani ta m za sw e w yznanie. W P ru siech i B ra n d e n burgii. w zajem n ie w iązali się w zw iązki m ałżeńskie i tw orzyli pow iązane
»e sobą rodziny. Tym sposobem sta li się jak ąś pod w zględem społecznym yyższą g rupą, zaw dzięczającą w szystko m onarsze. To pozwoliło k alw iń sk im n ad w o rn y m kaznodziejom oraz w yższym urzędnikom n a p rzen ik an ie d o lu te - rań sk ich P ru s. P rzyczyny tego rozw oju, zakończonego ostatecznie w r.- 1817 u n ią obu kościołów, a u to r w idzi n ie ty lk o na podłożu teologiczno-kościelnym , ale i n a podłożu politycznym i socjalnym . Na- te n proces w p ły n ęło także osłabienie w a lk w yznaniow
5
rch i różnic teologicznych m iędzy kościołam i pro testan ck im i. Z nalazło to w y ra z p rzede w szystkim w p ietyzm ie i ośw ie ceniu. N iew ątpliw y w ty m u d ział m iał i F ry d e ry k II, szukający porozum ienia z osiadłą szlachtą lu te rsk ą , k tó re j m ieszczaństw o k alw iń sk ie o debrało n iejed en m onopol urzędniczy.M im o tego procesu przez cały X V III w ie k rodziny w ielkich kaznodziejów . nad w o rn y ch (np. Stosch, Cochius, N oltenius) zajm ow ały najw yższe stan o w isk a urzędnicze. Chodzi w ięc o to, ja k i w p ły w m ia ła k alw iń sk a w a rstw a u rz ę d nik ó w n a rozw ój w ew nętrzny Prus.. D ziałający tu w szyscy w ielcy re fo rm ato rzy X IX w iek u p ra w ie bez w y ją tk u pochodzili spoza P ru s. T łum aczenie tego fa k tu tym , iż p ro w in cja ta jako n ajw ięk sza i n ajsiln iejsza p rzyciągała n a ja k ty w niejsze elem enty z Niem iec, je s t n iew y starczające. W ydaje się, że w ażniejszą
83) U kazała się ona jako now a se ria — w znow ienie k sią żk i w y d an ej w M a r b u rg u w r. 1948.
M) Ogłoszona w D usseldorfie 1958 r. “ ) B e rlin 1959, s. 239.
8e) H eidelberg 1959, s. 220.
