Andrzej Kamieński
"Historia Królewca. Szkice z XIII-XX
stulecia", Janusz Jasiński, Olsztyn
1994 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 311-313
Recenzje i omówienia
311
oraz tegoż D ie Landgem einden des G renzkreises L y c k 8, a naw et k o n ty n u acji b a d a ń К . K asiskego p ió ra К . R iela, p rzedstaw iających dzieje osad n ictw a w latach 1410 — 14669. B agiński stw ierdził, iż b ra k u je nadal pracy, k tó ra w yczerpująco p rzedstaw iłaby dzieje o sa d n ictw a w tym rejonie, je d n a k ta k a p ra c a p o w sta ła — au to rstw a B e rn h a rd a G e b a u e ra D ie E ntw icklung der Siedlungslandschaft in Süd-O stm asuren ( Kreis L y c k ) , unter
besonderer B erücksichtung der Siedlungsgenese. Ein B eitrag zur Kulturlandschaftsordnung im deutschen O sten (G ö ttin g e n 1959). R azi om ów ienie zm ian adm inistracyjnych n a
p o dstaw ie p ra c y J. S kibińskiego Starostw a dziedziczne Prus K siążęcych w X V I I i X V I I I
wieku (O lsztyn 1972), gdy istnieją k o n k re tn e p rac e n a ten tem at.
O m aw iając p ra w o osadnicze J. B agiński stw ierdził, że p raw o chełm ińskie najpew niej przysługiw ało szlachcie i w olnym w pierwszej m ierze. Tym czasem szlachta (pruska) pojaw iła się w ty m rejonie d o p ie ro w la ta c h osiem dziesiątych XV w., i to w yłącznie n a do b rac h n a d a n y ch n a praw ie m a g d eb u rsk im , zaś w olnym d o b ra chełm ińskie n a d a n o w pięciu p rz y p a d k a c h , gdy w p o zo stały ch 76 p ra w o m agdeburskie. N a to m ia s t d o m in o w ało to p ra w o w n ad a n ia ch g o sp o d a rstw chłopskich we wsiach czynszow ych (10 n a 13 wsi). Jeszcze u w ag a techniczna — n az w a „k u lm erzy ” p ojaw iła się w źródłach d o p ie ro w X V II w. i najpew niej o d n o siła się nie tylko d o w olnych chełm ińskich (o czym szerzej w innym m iejscu). N ależało więc uściślić, że n az w a w olnych chełm ińskich ja k o „k u lm eró w ” pojaw iła się w późniejszych czasach.
N apływ ludności polskiej (m azow ieckiej) przed 1466 r. nie był ch y b a ta k duży, sk o ro pow stało zaledw ie k ilk a osad, a E łk o statecznie m iastem , m im o takiej p ró b y , nie został. A u to r napisał, że po G ru n w a ld zie p rzy b ra ła n a sile sp o n ta n ic zn a m igracja ludności chłopskiej i rycerskiej z M azow sza, gdy tym czasem był to zaledwie sk ro m n y jej p oczątek.
D alej a u to r p o d ał, że d o 1500 r. n a ziemi ełckiej p o w stało około 95 wsi, z tego najwięcej n a p ra w ie chełm ińskim . O tej ostatniej spraw ie pisaliśm y ju ż wyżej, gdyż w rzeczywistości dom inującym praw em było p raw o m agdeburskie. W sie czynszow e faktycznie pow staw ały przew ażnie n a p raw ie chełm ińskim , ale tych było zaledwie 13. T u ta j n asu w a się też uw aga term inologiczna — p o w stało 95 osad, w tym wsi czynszowych i d ó b r w olnych (służebnych), a nie wsi.
W sum ie całość w ydaw nictw a zasługuje n a uw agę, m im o zróżnicow ania tem atycznego i naw et jak o ścio w eg o poszczególnych rozpraw . Interesujące jest też ze względu n a to, że w iększość m a teria łó w d otyczy ob szaru P rus i p o granicza.
G rzegorz B ialuński
Janusz Jasiński,
Historia Królewca
.Szkice z XIII—X X stulecia
, Książnica Polska, Olsztyn 1994, ss. 320.P rzem iany p o lity czn o -u stro jo w e za p o cz ątk o w a n e w Polsce o ra z w innych pań stw ach E u ro p y Ś ro d kow o-W schodniej w la tac h 1989— 1990 i późniejszy rozpad Z w iązku R adzieckiego spow odow ały w yraźny w zrost zain tereso w an ia teraźniejszością i dalszym losem K rólew ca, p rzem ian o w an eg o przez R osjan w 1946 r. n a K alin in g rad . P ro b le m a ty ką tą zajęły się wnikliwiej niż d o tą d kręgi rządow e, organizacje polityczne, społeczne i gospodarcze wielu krajów , w tym rów nież P olski. D o ożyw ienia pow stałego w okół K rólew ca przyczynili się ta k że historycy polscy i rosyjscy, podejm ując w o statnich latach b a d a n ia nad przeszłością daw nej stolicy P ru s W schodnich, k tó re zd o m inow ane były
8 W y d an a w H o h e n w e ste d l, 1988.
9 K . R iel, D ie S ied lu n g stä tig keit des D eutschen O rdens in Preussen in der Z e it von 1410— 1466, A ltp reu ssisch e F o rsc h u n g e n , 1937, R . 14, z. 2, ss. 224— 267.
d o tychczas przez n a u k ę niem iecką. W ysiłki te zaow ocow ały ju ż licznym i publikacjam i n a u k o w y m i1.
Je d n ą z p ra c pow stałych w tym czasie je st recenzow ana książka Ja n u sz a Ja siń skiego, w ybitnego b a d a c z a W arm ii i M a z u r w X IX w. Jest to zb ió r 33 szkiców z histo rii K rólew ca, w k tó ry m , ja k zaznacza a u to r we wstępie, najszerzej p o tra k to w a n e zostały za g ad n ien ia w ojenne, polityczne, k u ltu ra ln e i w yznaniow e. O dsunięcie n a plan dalszy kw estii go sp o d arczy ch , rozw oju przestrzennego m ia sta było zabiegiem celo w ym , w ynikającym z za in tereso w ań badaw czych au to ra . K siążk a nie je st więc syntezą daw nej stolicy P ru s W schodnich, gdyż p rzed staw ia jedynie w y b ran e pro b lem y z h isto rii m ia sta i jego m iejsca w dziejach Polski. K ilk a szkiców pośw ięcono ludności polskiej w K rólew cu, działalności P o lak ó w w sferze kultu ry , p ow iązaniom gospodarczym m ia sta z zapleczem polsko-litew skim o raz p ostaw ie w schodniopruskiej m etropolii w obec X IX -w iecznych polskich p la n ó w insurekcyjnych. N ie zachw iano je d n a k przy tym p ro p o rc ji książki n a rzecz tem aty k i polskiej rezygnując um iejętnie z szeregu zagadnień zw iązanych z h isto rią P olski, k tó re doczekały się ju ż w polskiej h isto rio grafii osobnych o p rac o w a ń . W rzędzie p om iniętych św iadom ie przez a u to ra p r o b lem ów znalazł się np . p o b y t k ró la S tanisław a Leszczyńskiego i działaln o ść jego stro n n ik ó w w K rólew cu w la tac h 1734— 17362.
S tu d ia z h isto rii K ró lew ca sta n o w ią zb ió r p o p u la rn o n a u k o w y ch szkiców ad reso w a nych d o szerszego niż g ro n o h isto ry k ó w k ręgu odbiorców . P ow stały one p rzy krytycznym w ykorzystaniu dotychczasow ej lite ra tu ry p rze d m io tu , przede w szystkim niem ieckiej. K siążka m a układ chronologiczno-rzeczow y. O tw iera ją ro zp raw a n a te m at założenia m iasta, zam y k a zaś a rty k u ł o w spółczesnym K aliningradzie, k tó ry stanow i obecnie isto tn e zagadnienie w spółczesnej p olityki europejskiej. N a p is a n a przystępnym językiem przed staw ia o brazy z przeszłości m ia sta z d użym obiektyw izm em . T rz eb a rów nież zw rócić uw agę n a s ta ra n n ą o p raw ę p u blikacji. P rócz w stępu składa się n a n ią o b szern a n o ta bibliograficzna, b o g aty m a te ria ł ilustracy jn y o raz niem iecko-rosyjski i rosyjsko-niem iecki indeks nazw ulic królew ieckich.
N ieznaczne u sterki w ystępujące w niniejszej książce są ch arak tery sty czn e d la tego typu o p rac o w a ń obejm ujących k ilk a stuleci i pisanych przez je d n eg o a u to ra . D o dyskusji p o b u d z a szkic p t. Królew iec przeciw suwerenności i absolutyzm ow i W ielkiego E lektora
F ryderyka W ilhelm a (ss. 100— 108). N ie m ogę zgodzić się z końcow ą cezurą przyjętą przez
A u to ra w kwestii o p o ru K ró lew ca przeciw ko absolutyzm ow i H o h en zo llern ó w b ra n d e n burskich. W 1663 r. n a s tą p iło złożenie przez stan y pruskie przysięgi elektorow i ja k o w ładcy suw erennem u w P ru sach . W ydarzenie to nie było rów noznaczne z ostatecznym zwycięstwem k u rfirsta F ry d e ry k a W ilhelm a i zaprow adzeniem przez niego system u rządów ab so lu tn y ch . K rólew iec bow iem skutecznie opierał się dążeniom absolutystycz- nym elek to ra przez n astę p n e dziesięć lat. O p ó r m ia sta w spraw ach p o d atk o w y ch został złam any d o p ie ro w 1674 r. p rzy użyciu w ojska. 9 m aja tegoż ro k u , nad ranem , o panow ało siłą bram y K rólew ca 3700 żołnierzy d ow odzonych przez b ra n d e n b u rsk ieg o generała von G ö rtzk e , któ rzy n astęp n ie obsadzili w szystkie strategiczne p u n k ty w mieście zm uszając m ieszczan d o przyjęcia g a rn iz o n u elektorskiego, p o k ry cia kosztów egzekucji wojskowej, zapłaty zaległych św iadczeń p o d atk o w y c h i k o ntrybucji. T o d ram a ty cz n e w ydarzenie,
312
Recenzje i omówienia
1 Z o b . m .in .: Królew iec a Polska, p o d red. M . B isk u p a i W . W rzesińskiego, O lszty n 1993; J. Serczyk,
A lbertyna. U niw ersytet w K rólew cu (1 5 4 4 — 194 5 ), O lsztyn 1994; K . L av rin o v ič, A l ’bertina. O čerki istorii K enigsbergskogo universiteta, K a lin in g ra d 1995.
2 K . Jaro ch o w sk i, Stanislaw L e s zc zy ń s k i w K rólew cu ( 1734— 1736), N iw a, 1888, R . X V II, z. 331— 335; A . M . W od ziń sk i, K ró l Sta n isla w L e s zc zy ń s k i w gościnie pruskiej, R o cz n ik G d a ń sk i, 1937, t. X I, ss. 177— 209. O statn io zajm o w ał się tym p ro b le m e m E. C ieślak , W obronie tronu kró la Stanisław a L eszczyń skieg o , G d a ń sk 1986, ss. 239— 252.
Recenzje i omówienia
313
p o m in ięte przez a u to ra , uznaje się w literatu rz e p rze d m io tu za rozstrzygające w walce m iędzy elektorem a n ie p o k o rn y m m ia ste m 3.
A u to r p rzy opraco w y w an iu szkiców z pierw szej połow y X X stulecia nie w ykorzystał a rty k u łó w , k tó re u kazały się w „O lsztyńskich S tudiach N iem coznaw czych” , „ K o m u n ik a tach M a zu rsk o -W a rm iń sk ic h ” i innych w ydaw nictw ach seryjnych, p ió ra B ogusław a D re w n iak a , A n to n ie g o Sołom y, K a ro la F ied o ra, B o h d a n a K oziełło-P oklew skiego4. U m ożliw iłyby one au to ro w i ostrzej ocenić szereg zjaw isk w ystępujących ta k w okresie R e p u b lik i W eim arskiej, ja k i w Trzeciej Rzeszy, zw łaszcza uw ypuklić zdecydow anie w rogi stosunek d o Polski i upolitycznienie kwestii w yznaniow ych.
N a koniec p ra g n ę z a p ro p o n o w a ć k ilka uzupełnień i sp ro sto w ań . W gronie d o sto j ników uczestniczących w cerem onii koronacyjnej w K rólew cu w 1701 r. w ym ienia a u to r n a d ra d c ó w stojących n a czele rząd u p ruskiego — Izby W yższej R a d y K sięstw a (O b e rra tstu b e ) — kan clerza L udw iga von O sten i „ b u rg ra fa von R a sch k e” (s. 112). T ym czasem u rząd k an clerza p ru sk ieg o pełnił w la tac h 1687— 1710 G eo rg F rie d rich von K reytzen (1639— 1710). L udw ig von O sten to zapew ne L udw ig von O sta u piastu jący w ów czas od 1696 r. u rząd sta ro sty w L abiaw ie, k tó ry zo stał m ian o w an y kanclerzem p ru sk im w m a rc u 1711 r. p o śmierci K reytzena. N a d b u rg ra b ią pru sk im w 1701 r. był z kolei C h risto p h A lex an d er v on R a u s c h k e 5. W yjaśnień w ym aga rów nież d a ta nom inacji n a stan o w isk o gau leitera P ru s W schodnich. E rich K och został z a p ro p o n o w a n y n a ten urząd 18 m a rc a 1928 r. n a konferencji w K rólew cu, zatw ierdzony zaś przez H itle ra 3 w rześnia 1928 r. N ie m ógł więc objąć tej funkcji we w rześniu 1927 r. (s. 2 47)6.
O trzym aliśm y w sum ie książkę pożyteczną, spełniającą za d an ia p o p u la ry z ato rsk ie , k tó ra z całą pew nością znajdzie czytelników nie tylko w śród m iłośników dziejów K rólew ca i P ru s W schodnich. Z b ió r studiów pośw ięconych przeszłości m ia sta n ad P reg o łą stanow i pow ażn y k ro k n a dro d ze d o p o w sta n ia pierwszej polskiej naukow ej m on o g rafii K rólew ca. M iejm y nadzieję, iż p rac e n ad syntezą tego tem atu zo stan ą p o d jęte ju ż w krótce.
A n d rzej K am ieński
3 L. v o n B aczko, G eschichte Preußens, Bd. 5, K ö n ig sb erg 1798, ss. 4 4 8 —449; F . L. C arste n , Die E ntstehung
Preußens, K ö ln — B erlin 1968, ss. 179— 180; E. O p g e n o o rth , Friedrich W ilhelm . D er Grosse K u rfü rst von B randenburg. Eine politische Biographie, 2 T eil, G ö ttin g e n — F r a n k f u rt (M a in ) — Z ü rich 1978, s. 122; K . P iw arsk i, D zieje p o lityczn e Prus W schodnich (1621— 1772), G d y n ia 1938, s. 83; H . R achel, Der Große K urfürst u n d die ostpreußischen S tä n d e 1640— 1688, L eip zig 1905, ss. 271— 273.
4 B. D rew n iak , Problem tzw . k o ry ta rza w publikacjach niem ieckich okresu m iędzyw ojennego, O lsztyńskie S tu d ia N iem coznaw cze, t. 1, 1986, ss. 21— 58; A . So ło m a, K ościoły chrześcijańskie w Prusach W schodnich wobec
h itleryzm u w św ietle p ow ojennej h istoriografii niem ieckiej, tam że, ss. 115— 136; K . F ie d o r, T ra k ta t w ersalski w propagandzie i pu b licystyce niem ieckiej okresu m iędzyw ojennego, tam że, t. 2, 1989, ss. 69— 141; B. K oziełło-
P oklew ski, P r z y c z y n k i do p o c zą tk ó w p a r tii hitlerow skiej w Prusach W schodnich, S tu d ia nad faszyzm em i z b ro d n iam i h itlero w sk im i, t. 11, 1987, ss. 279— 297; tenże, Z badań n a d s tru k tu rą terytorialną N S D A P w Prusach W schodnich
w latach 1921— 1933, K o m u n ik a ty M azu rsk o -W a rm iń sk ie , 1985, nr 3—4, ss. 285— 293.
5 M . L ilien th al (H rsg.), Erleutertes Preußen oder auserlesene A nm ercku n g en über verschiedene zur preußischen
K irchen-, Civil- und G elehrten H istorie gehörige besondere D inge, B d. 1, K ö n ig sb erg 1724, s. 100, 106; G . C o n ra d , G eschichte der K önigsberger O bergerichte, Leipzig 1907, ss. 43 9 —4 4 0 ,4 5 4 ; A . H o rn , D ie Verwaltung O stpreußens seit der Säcularisation 1525— 1875, K ö n ig sb erg 1890, s. 106.
6 Рог. В. K oziełło -P o k lew sk i, Z badań, ss. 288— 289; P. H ü tte n b e rg e r, D ie Gauleiter. S tu d ie zum W andel des
