Л С T A U N 1 V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA H ISTORICA 26, 1986 W o j c i e c h S z c z y g i e l s k i W KRĘGU IDEI N A R O D O W E G O M O N A R C H Y Id ea n a r o d o w e g o m o n a rch y , k ró la -P o la k a , zro d zo n a w d ru g iej p o ło w ie X V I w. i n ie z w y k le p o p u la rn a w śród sz la c h ty , la n so w a n a m. in.
p rzez M ik o ła ja S ie n ic k ie g o 1 i Jan a Z a m o y s k ie g o 2, n ie d o c z e k a ła s ię jed n a k w tym c z a s ie u r z e c z y w is tn ie n ia w s w e j k la s y c z n e j p o sta c i kró- ia -P ia sta , jak w ó w c z a s m a w ia n o . O d rod zon a w s w y m s ie d e m n a s to w ie c z n y m k sz ta łc ie , b y ła r ea k cją na d łu gi o s ie m d z ie s ię c io le tn i o k r e s p a n o w a n ia w P o ls c e trzech k o le jn y c h W a z ó w . P o d n ie sio n a do ran gi d zia ła n ia p o lity c z n e g o o d n io sła z w y c ię s t w o na p o lu e le k c y jn y m po a b d y k a c ji J an a K a zim ierza w 1669 r. R e p r e z e n to w a n a b y ła k o le jn o przez: M ich a ła K oryb u ta W iś n io w ie c k ie g o , Jan a III S o b ie s k ie g o i S ta n isła w a L eszczy ń sk ieg o * .
G łó w n y m z a ło ż e n ie m id ei n a r o d o w e g o m o n a rch y b y ło p r z y w r ó c e n ie za rz u c o n e j p rzez W a z ó w , k o n str u k ty w n e j, a u te n ty c z n e j w sp ó łp r a c y d w o ru k r ó le w s k ie g o z e śr ed n ią sz la ch tą , k r ó la z izbą p o s e ls k ą w ram ach sejm u R z e c z y p o sp o lite j. M u sim y z d a w a ć so b ie sp r a w ę z t e g o , z e W a z o w ie w n ie ś li w ż y c ie p o ls k ie ob cą id e o lo g ię p o lity c z n ą
1 A. S u c h e n i - G r a b o w s k a , W a l k a o d e m o k r a c j ę s z la c h e c k ą , [w:] P o ls k a w e p o c e O d r o d z e n ia . P a ń s tw o , s p o ł e c z e ń s t w o , ku ltu r a, red. A. W y c z a ń s k i W ar szaw a 1970, s. 51.
* K. L e p s z y , W a l k a s t r o n n i c tw w p i e r w s z y c h latach p a n o w a n i a Z y g m u n ta III, K rak ów 1929, s. 12.
* Zob. o id ei n a ro d o w eg o m onarchy: J. T o p o l s k i , I n te r p r e t a c ja d z ia ła ń S ta n is ła w a L e s z c z y ń s k i e g o a p o s t u l a t y n o w e j histor ii p o l i t y c z n e j , [w:] t e n ż e , N o w e id ee w s p ó ł c z e s n e j h istor io gr ali i. O roli teo r ii w b a d a n ia c h h i s t o r y c z n y c h , P ozn ań 1930, s. 275 277; W . S z c z y g i e l s k i , R e p u b lik a ń s k a id ea r e f o r m y R z e c z y p o s p o l i t e j w X V II i w p i e r w s z e j p o ł o w i e XVII I w i e k u , „R ocznik Łódzki" 1983, t. 33, s. 22 i n. Por. też: J. W o l i ń s k i , K r ó l Jan 111 S o b ie sk i. W 250-letn ią r o c z n ic ę zg o n u , W ar szaw a 1946, s. 18— 19.
i p o d p o r z ą d k o w a li jej n iem a l b ez r e sz ty s p r a w y R z e c z y p o s p o lite j4. S a ma isto ta o w e j o b cej, w n ie s io n e j z ze w n ą trz, id e o lo g ii p o lity c z n e j sp r o w a d z a ła s ię do fo r m u ło w a n ia i u r z e c z y w istn ia n ia c e ló w , in sp ir o w a n y c h p rzez in te r e s y p o z a p o lsk ie . S p r z e c z a ła się z r e g u ły z p o lsk ą racją stan u . B y ło rze czą o c z y w is tą , ż e dla tak p o jm o w a n y c h c e ló w p o lity c z n y c h d w ó r k r ó le w s k i n ie b ę d z ie m ó g ł u z y s k a ć p o p a rcia , z a r ó w n o śr e d n ie j sz la c h ty i izb y p o s e ls k ie j, jak i sz e r sz e j o p in ii p u b liczn ej. P rzed d w o r em k r ó le w sk im sta n ą ł w ię c p rob lem s to p n io w e g o o d s u w a nia c z y n n ik a s p o łe c z n e g o od fa k ty c z n e g o w sp ó łu d z ia łu w rząd ach p a ń stw em . Stąd też W a z o w ie n a sta w ili s ię na w sp ó łp r a c ę z r e p r e z e n tu ją cą te n d e n c je c e n tr a lis ty c z n e m a g n a terią oraz z se n a te m , c z ę sto z tzw . m a ły m se n a tem , a w ię c z gru p ą r e g a lis ty c z n ie n a sta w io n y c h m a g n a tó w '. Core z c z ę ś c ie j fa k ty c z n e d e c y z j e p o lity c z n e w p a ń stw ie z a p a d a ły w w ą sk im e lita r n y m g r o n ie k r ó le w sk o -se n a to r sk im , n ie za ś w se jm ie , c z y ś c iś le j w e w sp ó łd z ia ła n iu k róla z izbą p o se lsk ą . N ie w a h a li s ię też W a z o w ie p rzed p r o w a d z e n ie m p o lity k i fa k tó w d o k o n a n y ch , ja k iej u n ik a ł je s z c z e S tefa n Batory®. R zecz jed n a k w tym , że m a g n a t e m b y ła w ó w c z a s , jak i p ó ź n ie j w c z a sa c h sa sk ich , zb y t s ła b y m p artn erem p o lity c z n y m dla k róla, a b y m y ś le ć p o w a ż n ie o r e fo r m ie i r o zw o ju R z e c z y p o sp o lite j7. P rzed sta w io n a tu sy tu a c ja sta ła się
1 Zob. o o b cej id e o lo g ii p o lity czn e j: T o p o l s k i , op. cit., s. 277— 279; S z c z y g i e l s k i , op. cit., s. II. Por. też: A. P r z y b o ś , K o n f e d e r a c ja g o l ą b s k a , T arnopol 1936, s. 3— 9: A. W y c z a ń s k i , P o ls k a — R z e c z ą P o sp o lit ą S z la c h e c k ą Î454— 1764, W a rsza w a 1У65, s. 231.
5 Zob. o w sp ó łd zia ła n iu Z ygm unta III z sen a tem i z m agnatam i, o od ch o d zen iu o d w sp ó łp r a cy z izbą p o selsk ą : K. L e p s z y , R z e c z p o s p o l i ta P o ls k a w d o b i e se jm u i a k w i z y c y j n e g o (1589— 1532), K raków 1939, s. 31— 32; J. M a c i s z e w s k i , W o j n a d o m o w a w P o ls c e (1606— 1609). S tu d iu m z d z i e j ó w w a l k i p r z e c i w k o n tr r efo r m a c ji, cz. 1 — O d S t ę ż y c y d o J a n o w c a , W ro cła w 1960, s. 70, 73, 75, 98; t e n ż e , S z la ch ta p o ls k a i j s j p a ń s tw o , W a rsza w a 1969, s. 154; W . C z a p l i ń s k i , M y ś l p o l i t y c z n a w P o ls ce w d o b i e k o n tr r e f o r m a c ji (1573— 1655), [w:] W i e k XVII. K o n tr r e f o r m a c ja Barok. Pra ce z h istorii k u l t u r y , red. J. P e l c , W r o cła w 1970, s. 47; t e n ż e , Z p r o b l e m a t y k i s e j m u p o l s k i e g o w p i e r w s z e j p o ł o w i e X V I I w i e k u , „K w artaln ik H isto ry cz ny" 1970, R. LXXV1I, nr 1, s. 39; S. H o ł d y s , S e j m p o l s k i i p a r la m en t a n g ie ls k i w X V I — X V I I w i e k u . P o r ó w n a n ie p r o c e d u r y , „P rzegląd H isto ry czn y " 1980, t. 71, z. 3, s. 507. P o lity k ę tę k o n ty n u o w a li obaj je g o s y n o w ie , za sia d a ją c y na p o lsk im tronie.
8 J. S i e m i e ń s к i, K ró la Stefan a p o l i t y k a s e j m o w a , „P rzegląd H isto ry czn y " , 1937, t. 34, z. 1, s. 51— 52; J. M a c i s z e w s k i , M e c h a n i z m y k s z t a ł t o w a n i a się opi nii p u b l i c z n e j w P o ls ce d o b y k o n tr r e f o r m a c ji, [w:] W i e k XVII..., s. 58.
7 J. A. G i e r o w s k i , R z e c z p o s p o l i ta s z la c h e c k a w o b e c a b s o l u t y s t y c z n e j E ur op y, [w:] P a m ię tn ik X P o w s z e c h n e g o Z ja z du H i s t o r y k ó w P ols kic h w l u b l i n i e 9— 13 w r z e ś nia 1969 r. R e f e r a ty i D y s k u s j a , W a rsza w a 1971, t. 3, s. 115; S. O c h m a n n , S e j m y lal 1661— /662. P rzegra n a b a ta li a o r efo rm ę u s tr o ju R z e c z y p o s p o l i t e j , „A cta U n iversi- ta tis W r a fisla v ie n sis" 1977, nr 355, H istoria X X IX , s. 243.
w sw o je j o sta te c z n o ś c i z a sa d n ic z y m ź r ó d łem s y tu a c ji k r y z y s o w e j R z e c z y p o sp o lite j w X V II w. S z e r o k ie k r ę g i śr e d n ie j s z la c h ty , fo rm u łu ją c id e ę n a r o d o w e g o m o n a rch y, z m ie r z a ły d o p r z e s ta w ie n ia a k c e n tó w w p o lity c e w e w n ę tr z n e j ze w sp ó łp r a c y k ró la z m a g n a terią i z se n a te m na w s p ó łd z ia ła n ie d w o ru k r ó le w s k ie g o z e śr e d n ią sz la c h tą i z izbą p o s e ls k ą . D o św ia d c z e n ia p o ls k ie g o p r o c e su d z ie jo w e g o w sk a z u ją , ż e ty lk o w ram ach w s p ó ł p r a c y k ró la z e śr ed n ią sz la c h tą i z izbą .p oselsk ą, m o ż liw e b y ło : 1) sk u te c z n e r e fo r m o w a n ie i r o z w ija n ie R z e c z y p o sp o lite j, 2) sp r a w n e fu n k c jo n o w a n ie p o ls k ic h form ż y c ia p a r la m e n ta r n e g o i 3) w p e łn i k o n str u k ty w n e sp r a w o w a n ie w ła d z y p rzez m o n a r c h ę 8. M o ż liw o ś ć r e a liz a c ji ty c h zadań, o b ie k ty w n ie rzecz b iorąc, zw ią z a n a b y ła w ła ś n ie z e z w y c ię s tw e m id ei n a r o d o w e g o m o n a rch y . M ożn a w ię c p o w ie d z ie ć , ż e g łó w n y m z a ło ż e n ie m id ei n a r o d o w e g o m o n a rc h y na g r u n c ie p o lity k i w e w n ętrzn ej b y ło z w ią z a n ie jej c a ło k sz ta łtu z a k tu a ln y m i rea lia m i s p o łe c z n o -p o lity c z n y m i kraju, tj. z te n d e n c ja m i ś r e d n io sz la c h e c k im i i a n ty - m agn ack im i. P a m ięta ć też m u sim y o tym , iż b y ły to c z a sy , k ie d y s z la ch ta za tra cà ia w y r a ź n ie d a w n ą sa m o d z ie ln o ść p o lity c z n ą . C oraz w ię k szą ro lę z a c z ę ły o d g r y w a ć k o te r ie m a g n a ck ie, p r z y p o r z ą d k o w u ją c e s o b ie ż y w io ł sz la c h e c k i. W tym k o n te k ś c ie id ea n a r o d o w e g o m o n a rch y b y ła próbą o d z y sk a n ia p rzez śred n ią sz la c h tę s a m o d z ie ln o śc i p o lity c z nej w p a ń stw ie , w ś c is ły m z w ią zk u z d w o rem k r ó le w sk im . C o się t y c z y sp raw z w ią z a n y c h z p o lity k ą za g ra n iczn ą , to o c z e k iw a n o , iż k ró l- -Piast, re p r e z en tu ją c id e ę n a r o d o w e g o m o n a rch y , d o p ro w a d zi do w z m o c n ie n ia p o z y c ji p o lity c z n e j P o lsk i w E uropie, do p r z y w r ó c e n ia w y s o k ie g o p r estiżu R z e c z y p o sp o lite j na a r e n ie m ię d z y n a r o d o w e j. W o k r e sie p ó ź n ie jsz y m g łó w n y m za d a n iem n a r o d o w e g o m o n a r c h y sta ło s ię fo r m u ło w a n ie id e o lo g ii n ie p o d le g ło ś c io w e j (id ei in d e p e n d e n c ji). L iczon o się też z tym , iż k ró l-P ia st z lik w id u je r o z z ie w , jak i z a istn ia ł m ię d zy tzw . p o lity k ą d y n a sty c z n ą , p r o w a d zo n ą p rzez W a z ó w , a p o li ty k ą p a ń stw o w ą R z e c z y p o sp o lite j, k sz ta łto w a n ą p rzez sejm , zm ierzać b ę d z ie do p ro w a d z e n ia p o lity k i z g o d n e j z p o lsk ą racją stan u , ja k i z o - c z e k iw a n ia m i s z e r s z e g o o g ó łu śr e d n ie j sz la c h ty . T ak p r z e d s ta w ia ły
* K. G r z y b o w s k i , T eo r ia r e p r e z e n t a c ji w P o ls ce e p o k i O d r o d z e n i a , W ar sz a w a 1959, s. 314, 316— 317 oraz p a s s i m ; W у с z a ń s к i, op. cit., s. 245— 246,- t e n ż e , P o ls k a na- tle E u r o p y w X V I s tu le ciu , [w:] D z i e j ó w P o ls k i b la s k i i cie n ie , W a rsza w a 1968, s. 158— 159; M a c i . s z e w s k i , Szlachta..., s. 116, 154— 155; t e n ż e , Z y g m u n t III, [w:] P o cz et k r ó l ó w i k s ią ż ą t p o ls k ic h , red. A. G a r l i c k i , W a rsza w a 1978, s. 369; H o ł d y s , op. cit., s. 507; W . S z c z y g i e l s k i , P o ls k a k u ltu r a r e p u b l i k a ń s k a X V I — X VII I w i e k u , „R ocznik Ł ódzki" 1982, t. 32, s. 15— 18. Por. też: G i e r o w s k i , op. cit., s. 115; E. R o s t w o r o w s k i , P o ls k a w i e k u XVIII. ,,B a ryjer a m i ę d z y m o c a r s t w a m i ”, „Odra" 1971, R. XI, nr 4, s. 5.
siq o g ó ln e w y o b r a ż e n ia sz e r o k ic h k r ę g ó w śr e d n ie j sz la c h ty , z w ią z a n e z id e ą n a r o d o w e g o m o n a rch y . T a k ie też, o b ie k ty w n ie rzecz b iorąc, z a d an ia id ea ta sp e łn ia ła w p o lsk im p r o c e s ie d z ie jo w y m d ru g iej p o ło w y X V II i p ie r w sz e j p o ło w y X V III w . N a jis to tn ie js z ą ro lę o d g r y w a ła na g r u n c ie fo r m u ło w a n ia i u p o w sz e c h n ia n ia z a ło ż e ń n a p r a w y i reform y R z e c z y p o sp o lite j.
J e st rze c zą c h a r a k te r y sty c z n ą , ż e idea n a r o d o w e g o m o n a rch y w y k a z a ła s ię n a r a sta ją c y m ła d u n k iem tr e śc i refo rm a to rsk ich . K a żd y k o le jn y n a r o d o w y m on arch a, z pun k tu w id z e n ia p ro c e su r e fo rm y p a ń stw a r e p r e z e n to w a ł program b o g a tsz y , bard ziej r o z w in ię ty . M ich a ł Ko- ryb u t W iś n io w ie c k i p r z e ja w ił in ic ja ty w ę reform y sejm ow ej*; r e p r e z e n to w a ł je d n a k p rzed e w sz y stk im , i to d o ść b iern ie , ś r e d n io sz la c h e c k i program o g r a n ic z o n e j n a p r a w y R z e c z y p o sp o lite j. Jan III S o b ie sk i b y ł już m on arch ą p o sia d a ją c y m i w ła s n y program refo rm a to rsk i, i w ła s n e ś r e d n io s z la c h e c k ie str o n n ic tw o d w o rsk ie. Z k o le i S ta n isła w L esz c z y ń sk i p r z e w y ż s z y ł S o b ie s k ie g o k o n c e p c ją reform atorsk ą, sta ją c się a u torem c z y p rzy n a jm n iej r z e c z n ik ie m 10, je d n e g o z n a jw s p a n ia ls z y c h p ro g ra m ó w reform y R z e c z y p o sp o lite j w d z ie ja c h n a s z e g o kraju. M o ż na w ię c p o w ie d z ie ć , ż e z pun k tu w id z e n ia n a r a sta ją c e g o p r o c e su r e form y, e le k c y j n e d e c y z je sz la c h ty , w sp ie r a ją c e się na id ei n a r o d o w e g o m o n a r c h y b y ły co ra z to bard ziej d o jrz a łe, p r z y n o s iły co ra z to le p s z e e fe k ty .
Z w y c ię s tw o id ei n a r o d o w e g o m o n a rc h y w 1669 r. z a s k o c z y ło w ie lu w s p ó łc z e s n y c h o b se r w a to r ó w , a p r z e d e w s z y s tk im sa m y c h m a g n a tó w . O k a z a ło się , że m a r n a te r ia , p rzejm u ją c w y r a ź n ie o d p o c z ą tk ó w d ru g ie j p o ło w y X V II w . in ic ja ty w ę p o lity c z n ą w kraju, n ie p o tra fi je d n ak p r z e fo r so w a ć s w o je g o k a n d y d a ta d o tronu. I c h o c ia ż M ich a ł K o- ryb u t W iś n io w ie c k i r e p r e z e n to w a ł p e w n e isto tn e w a lo r y z p u n k tu w i d z en ia n o s ic ie ls tw a id ei n a r o d o w e g o m o n a r c h y 11, to jed n ak , o b ie k t y w n ie rz ecz b iorąc, n ie b y ł z b y t u d a n y m e le k te m sz la c h ty . S u k c e s je d n a k id ei n a r o d o w e g o m o n a rc h y w o s o b ie Jan a S o b ie s k ie g o je s t już b e z d y s k u s y jn y . N a tr o n ie p o lsk im z a sia d ł p ra w d z iw y , ś w ia tły sa r m a ta 11.
“ P r z y b o ś , op. cit., s. 24— 25,- H. O l s z e w s k i , S e j m R z e c z y p o s p o l i t e j e p o k i olig arch ii 1652— /763. P r a w o - p r a k t y k a - te o r i a - p r o g r a m y , Poznań 1966, s. 330— 331.
10 N ie z a le ż n ie od te g o czy u znam y S ta n isła w a L e sz cz y ń sk ieg o za autora Głosu w o l n e g o , c z y też n ie (E. R o s t w o r o w s k i , C z y S t a n is la w L e s z c z y ń s k i jes t a u t o r e m „ C iosu w oln ego" ?, [w:] t e n ż e , L e g e n d y i t a k t y XV III w., W a rsza w a 1963, s. 68 i n.) isto tn o jest to, iż b y ł o n nosiciclem . i prop agatorem r o z le g łe g o program u reform y R zeczy p o sp o litej.
11 S z с z y g i e 1 s к i, R e p u b lik a ń s k a idea..., s. 25— 26.
11 Zob. np. tak ą o p in ię o J a n ie III S ob iesk im : „A ż po dziś dzień p o zo sta ł on n a jd o sk o n a lsz y m ty p em sz la c h c ic a P olaka z w s z y s tk ie m i je g o w ad am i i cn otam i [...] ten sz la ch cic z u p odob an iam i w ie jsk ie m i, u m iał sm a k o w a ć w n a u ce i litera*
Jan S o b ie sk i z a w d z ię c z a ł k o r o n ę p rze d e w s z y s tk im o g ro m n ej p o p u la rn o śc i w śró d s z la c h ty i ż o łn ie r z y 1-1. R o z p o c z y n a ł rząd y, p r z e d sta w ia ją c się d o sło w n ie , ja k o „ p ro sty sz la c h c ic " 14, w czy m o c z y w iś c ie b y ło sp o ro p r zesa d y . W p r z e c iw ie ń s tw ie je d n a k d o w ie lu in n y c h e l e k c y jn y c h m o n a rc h ó w , c ie s z ą c y c h s ię w ię k s z y m lub m n ie jsz y m u z n a n iem sz la c h ty , z d e c y d o w a n ie p o sta w ił na a k ty w n ą w sp ó łp r a c ę z tym i, k tó ry m tron z a w d z ię c z a ł, a w ię c na w s p ó łd z ia ła n ie ze śred n ią szla ch tą . Idea n a r o d o w e g o m o n a rc h y r e p r e z en to w a n a p rzez Jan a III S o b ie s k ie g o z a o w o c o w a ła p rz ed e w sz y stk im stw o r z e n ie m śr e d n io s z la c h e c k ie g o str o n n ic tw a d w o r s k ie g o o d u żym sto p n iu z d y s c y p lin o w a n ia w e w n ę trzn eg o , z d e c y d o w a n ie p o p ie r a ją c e g o k ró la w j e g o z m a g a n ia c h z a n a r ch iczn ą o p o z y c ją m a g n a ck ą . K azim ierz P iw a rsk i p isał:
W alk a z potężn ą o p o z y c ją , lic z ą c ą w s w y c h sz e re g a ch z a w s z e w y b itn y c h w ie lm o ż ó w k o ro n n y ch {...] a zw ła sz cz a lite w s k ic h [...] d y sp o n u ją c ą z a w sz e siln y m pop arciom p a ń stw o b cy ch , a z y sk u ją cą so b ie z w o le n n ik ó w w śr ó d sz la ch ty h a słem o b ro n y z ło te j w o ln o ści, m ogła b y ć sk u teczn a je d y n ie pod tym w a ru n k iem , że s ię jej p r zec iw sta w i k arn e szereg i p.irtii d w o rsk iej. O tóż n ie w ą tp liw y m dorob k iem Jana III b y ło s tw o rzen ie so b ie ta k iej w ła śn ie zw a rtej partii d w o rsk iej, w k tórej g łó w n e role ob jęli nie m agn aci o w ie lk ic h n a z w isk a ch , le c z n ow i se n a to r o w ie z k r ea cji Jana III, jak M arek M a tczy ń sk i lub S te fa n B id ziń sk i oraz z d o ln e je d n o stk i sp o śró d sz la ch ty , p r z y w ó d c y braci sz la c h e c k ie j na sejm ik a ch i w izb ie p o s e lsk ie j, jak S ta n isła w Szczu ka, G o d lew sk i, K arw icki.1 Ci lu d zie w iern i b y li k r ó lo w i w k a żd ej p o trzeb ie i szli za nim n ie za le żn ie od ta k ie j c z y in n ej o rien ta c ji z a g ra n iczn ej dw oru , ten kurs p olity k i u w a ża ją c za w ła ś c iw y , jaki w d an ej ch w ili w s k a z y w a ł Jan III15.
P rzy o b e c n y m sta n ie b ad ań trudno p o w ie d z ie ć c o ś b a rd ziej w ią ż ą c e g o o sa m y c h p o c z ą tk a c h te g o stro n n ic tw a , o je g o g e n e z ie . M ożna ;ednak p rzy p u szcza ć, ż e str o n n ic tw o to r o s ło s y s te m a ty c z n ie w s iłę i z n a c z e n ie w m ia rę u p ły w u czasu . G o d n y o d n o to w a n ia jest fakt, iż iufe w 1683 г., w z w ią z k u z o b a w a m i z e r w a n ia sejm u p rzez o p o z y c ję m aqnacka, n o sił się k ró l z zam iarem z w o ła n ia p o s p o lite g o r u szen ia s z la c h e c k ie g o i tzw . sejm u k o n n e g o 1®. O p ór m a g n a c k ic h m a lk o n te n tó w m iał w ię c b y ć z d ła w io n y siłą p o p rzez o d w o ła n ie s ię k róla do s z e
m rze, rozm aw iać z te o lo g a m i i filozofam i (...) ". (J. S z u j s k i , D z ie j e P ols ki p o d i u q o s ta tn ic h badań pisan e, t. 4, K rak ów 1894, [w:] D z ie ła J ó z e fa S z u j s k i e g o . W y d a n ie zb iorow e, S ery a II, s, 148— 149). Por. też: O. L a s k o w s k i , Jan III S o b ie s k i, L w ów 1933, s. V — VII.
11 7... W ó j c i k , Jan III S o b ie s k i, [w:] P o cz et kró ló w ... , s. 4 0 4 ; t o n ż e, Jan S o b i e s k i 1620— 1696, W a rsza w a 1983, s. 219.
W ó j с i k, Jan Sobiesk i..., s. 228.
“ K. P i w a r s k i , P r o j e k t y r e f o r m y p a ń s tw a za Jana III S o b i e s k i e g o , [w:] Stu dia h i s t o r y c z n e ku c z c i S t a n is ła w a K u t r z e b y , t. I, K rak ów 1938, s. 363.
'• K. K o n a r s k i , P ols ka p r z e d o d s i e c z ą w i e d e ń s k ą r. 1683, W arszaw a 1914, s. 180, L a s k o w s k i , op. cit., s. 180— 181, W ó j c i k , Jan So biesk i..., s. 315.
ro k ich k r ę g ó w p r o w in c jo n a ln e j sz la c h ty . Z am iaru teg o , jak w ia d o m o , n ie m u sia ł Jan III u r z e c z y w is tn ia ć , g d y ż sejm 1683 r. z a k o ń c z y ł się p e łn y m s u k c e se m partii d w o r sk ie j. J e d n a k ż e sam zam iar k róla św ia d c z y ć m o ż e o d u żej już re a ln e j s ile ś r e d n io s z la c h e c k ie g o str o n n ictw a d w o r s k ie g o w 1683 r. W d ru g iej fa z ie p a n o w a n ia k róla, p o z w y c ię s t w ie w ie d e ń sk im , s tr o n n ic tw o d w o r sk ie Jan a III o s ią g n ę ło s z c z y t s w e g o r o z w o ju 17. P rzy jm u je się , ż e p rzez c a ły o k res p a n o w a n ia S o b ie s k ie g o n a jb a rd ziej w ie r n y m i i o d d a n y m i w sp ó łp r a c o w n ik a m i k ró la , r e p r e ze n tu ją c y m i śr o d o w isk o śr e d n io s z la c h e c k ie b y li: M arek M a tc z y ń sk i, k o n iu s z y k o r o n n y , od 1686 r. w o j e w o d a b e łsk i, a p ó źn iej p od sk arb i w ie lk i k o r o n n y (1689) i w o je w o d a ru sk i (1693), S tefa n B id ziń sk i, stra ż n ik w ie lk i k o ro n n y , od 1685 r. k a sz te la n sa n d o m ie r sk i oraz S ta n isła w S zczu k a, c h o r ą ż y lu b e lsk i, o d 1688 r. referen d a rz k o r o n n y , z n a n y p a r la m e n ta r z y sta . O b o k trzech w y m ie n io n y c h w y ż e j d z ia ła c z y p o lit y c z n y ch , p r o w in c jo n a ln e śr o d o w isk o śr e d n io s z la c h e c k ie , o p o w ia d a ją c e s ię p o str o n ie k ró la , r e p r e z e n to w a li: S ta n isła w G o d le w sk i — sta ro sta nur- sk i, Jan G o rzeń sk i — ło w c z y lite w s k i, o k r e ś la n y , ja k o „ jed en z p a r ty z a n tó w d w o ru na L itw ie" 18, E u sta c h y G rothus — k a s z te la n żm udzki, S ta n isła w D u n in K a rw ick i — c z e ś n ik sa n d o m iersk i, K azim ierz L igęza
— p o s e ł sa n d o m iersk i, Jan O p a ck i — p o s e ł w isk i, M ik o ła j P ę k o s ła w - sk i — p o s e ł sa n d o m ie r sk i i inni. W sk ła d stro n n ictw a d w o r s k ie -ю w c h o d z ili r ó w n ie ż lu d z ie z g r o n a „ p o m n iejszej m a g n a terii" 19 c z y n a w e t m a g n a c i o z n a n y c h n a z w isk a c h , ci g łó w n ie , k tó r z y n ie o d q ry w a - li a k tu a ln ie w ię k s z e j roli p o lity c z n e j w p a ń s tw ie 20. N ie z m ie n ia to je d
17 Zob. o stro n n ictw ie d w orsk im i je g o śr e d n io sz la ch ec k im ch arak terze, o śred- n io sz la ch ec k ic h reg a lista ch oraz o form ach działan ia stro n n ictw a k r ó lew sk ie g o : K. P i w a r s к i, M i ę d z y Francją a A u s trią . Z d z i e j ó w p o l i t y k i Jana III S o b i e s k i e g o w la ta c h 1687— /69 0 , K rak ów 1933, passim-, t e n ż e , P ro jek ty.. ., s. 362— 363 i n.; t e n ż e , O s ła b i e n i e z n a c z e n ia m i ę d z y n a r o d o w e g o R z e c z y p o s p o l i t e j w d r u g ie j p o ł o w i e X V I I w ., „R oczn iki H isto ry c zn e" 1957, R. XX III, s. 248; L a s k o w s k i , op. cit., s. 300,- W . K o n o p c z y ń s k i , D z i e j e P o ls k i n o w o ż y t n e j , 1648— 1795, t. 2, W a rsza w a 1936, s. 113; K. M a t w i j o w s k i , P i e r w s z e s e j m y z c z a s ó w Jana III S o b i e s k i e g o , W ro c ła w 1976, s. 84— 86; W ó j c i k , Ja n 111 Sobiesk i..., s. 409; t e n ż e , Jan Sobiesk i..., s. 407—408, 456 oraz p a s s im . Zob. te ż ż y c io r y s y p o s z c z e g ó ln y c h c zło n k ó w stro n n i ctw a w P o ls k im S ł o w n ik u B io g ra ficz n ym . J. W im m er w y m ie n ia G rothusa pod im io nam i W ilh elm E u stach y (Polski S ł o w n ik B io g ra ficz n y, t. 9, z. 40, W ro cła w 1960, s. 23' N a jtru d n iej p rzed sta w ia ła się sy tu a cja stro n n ictw a d w o rsk ieg o na L itw ie. Szlach ta b y ła tli w p ro st sterro ry zo w a n a przez o lig a r c h ię S a p ieh ó w (P i w a r s к i, M i ę d z y Fran c ją a A u s tr ią , s. 14). N a jw ię c e j z w o le n n ik ó w p o sia d a ło stro n n ictw o d w o rsk ie w pro w in c ji m a ło p o lsk ie j (P i w a r s к i, M i ę d z y Francją a Austrią..., s. 86, 101).
18 P i w a r s к i, M i ę d z y Fran cją a A u s tr ia , s. 24. Por.: W ó j c i k , Jan S o b i e s k i .., s. 425.
11 P i w a r s к i, O s ła b i e n i e znaczenia..., s. 248. Zob. też: L a s k o w s k i , op. cit.. s. 300.
nak sa m ej isto ty śr e d n io s z la c h e c k ie g o ch a ra k teru str o n n ic tw a d w o r s k ie g o , k tó r e g o siła w sp ie r a ła s ię p rzed e w sz y stk im na u z y sk iw a n iu p op arcia se jm ik o w e j, p r o w in c jo n a ln e j sz la c h ty . P r z e d s ta w ic ie le str o n n ictw a d w o r s k ie g o u d z ie la li k r ó lo w i w sp a r c ia w tr a k c ie p o sie d z e ń rad sen a tu , w ob ra d a ch s e jm o w y c h i na sejm ik a ch ; o r g a n iz o w a li o p in ię p r o w in c ji s z la c h e c k ie j na rzecz d w oru . Sam a isto ta s iły str o n n ic tw a d w o r s k ie g o p o le g a ła na m o ż liw o śc i o d w o ła n ia s ię k ró la do sz e r o k ie j p r o w in c ji sz la c h e c k ie j i z o r g a n iz o w a n ia a n ty m a g n a c k ic h p o ru szeń s z la c h e c k ic h w sk a li w o je w ó d z tw a , p r o w in c ji c z y n a w e t p a ń stw a . N ie je d n o k r o tn ie też ś r e d n io s z la c h e c c y p r z y w ó d c y p o d su w a li m o n a r sze m y śl z o r g a n iz o w a n ia sejm u k o n n e g o , k tó r y w b e z w z g lę d n y sp o só b r o z p r a w iłb y się z o p o z y c ją m a g n a c k ą i z r e a liz o w a ł c e le r e fo rm a to rsk ie dw oru . M ożn a w ię c p o w ie d z ie ć , ż e p o d sta w o w y m atu tem te g o str o n n ictw a b y ła m o ż liw o ść p o r u sz e n ia do w a lk i z m agn atam i, u b o k u k r ó la, sz e r o k ic h k r ę g ó w p r o w in c jo n a ln e j s z la c h ty 21.
W o k r e s ie n a jw ię k s z e g o n a p ię c ia s to s u n k ó w m ię d z y d w o r em a o p o z y c ją m acjnacką, z w ła sz c z a w la ta c h 1688, 1689 i 1695 tr z y k r o tn ie kraj s ta w a ł u p rogu w o j n y d o m o w e j22. Id ea sejm u k o n n e q o i k o n fe d e racji sz la c h e c k ie j p rzy k rólu s ta w a ła s ię n a c z e ln y m h a słe m śr e d n io s z la c h e c k ie g o str o n n ic tw a d w o r sk ie g o . Sejm k o n n y i p r o k r ó le w sk a k o n fe d e r a c ja s z la c h e c k a o b a lić m ia ły o p o z y c ię m a a n a c k ą , a zarazem u r z e c z y w is tn ić program reform R z e c z y p o sp o lite j. K azim ierz P iw arsk i, w n a w ią z a n iu do z e r w a n e g o sejm u g r o d z ie ń s k ie g o z 1688 r., p isał:
„Sejm k on n y" sta l się to d y h a słem k róla i partji d w o rsk iej jak o n a jle p sz y środ ek do p rzep row ad zen ia jej program u*8.
Z c a ły m n a c isk ie m stw ie r d z ić n a le ż y , ż e do k r w a w e i r o z p r a w y z o p o z y c y jn y m i m a g n a ta m i d ą ż y ła sam a szla ch ta , parli do n ie j śr e d n io sz la
-!l Zob.: „ U m iejętn ie p od jęta akcja m ogła b y ła p o sta w ić po stro n ie dw oru szero k ie m asy szla ch ty , zrażonej p rz ec ią g a ją cą się w o jn ą , n ie ch ętn e j in trygom m agnackim , g o to w e j stan ąć w ob ro n ie czci króla, k ró lo w ej i kró lew icza " . ( P i w a r s k i , M i ę d z y Francją a Austrią..., s. 20). ,,Za S o b iesk im stała w tym c z a s ie tak ż ■ c zę ść , i to spora, sz la ch ty [...] S y tu a cja tak się w k ró tc e u k sz ta łto w a ła , że król m ógł p rób ow ać z a w ią zać k o n fed era cję czę śc i sz la ch ty i ro zp o czą ć w a lk ę zbrojną z o p o zy cją m agnacką" . —- uw aga ta d o ty c z y koń ca lat o sie m d z ie sią ty c h (W ó j с i k, Jan III So biesk i..., s. 409). Por. też L a s k o w s k i , op. cit., s. 303, 315— 316, 319— 320,- O. F o r s t d e В a t- ' a g 1 i a, Jan S o b ie sk i, K ö n ig v o n Polen, E in sid cln — Zürich 1946, s. 322, 361; P i - w a r s к i, O s ła b i e n i e zn acz en ia ..., s. 248.
55 W ó j c i k , Jan Sobieski.. . s. 432, 452— 453, 500. Por. też: P i w a r s k i , M i ę d z y Francją a A iis tr liq..„ s. 46, 103; t e n ż e , P ro jek ty ..., s. 369.
11 P i w a r s k i , M i ę d z y Francją a Austrią..., s. 46. Por. też: u znała partia dw orsk a, że jed y n y m w y jś c ie m sk u te cz n y m b ęd z ie o d w o ła n ie się do szero k ich sfer sz la ch ty ( P i w a r s k i , P ro jek ty .. ., s. 367).
c h e c c y p r z y w ó d c y i d z ia ła c z e str o n n ic tw a d w o r sk ie g o , d o m a g a ją c siej od k róla z w o ła n ia sejm u k o n n e g o 24. N ie k ie d y n a w e t sta ra n o się d z ia ła ć m eto d ą s w e g o ro d za ju fa k tó w d o k o n a n y c h . S tefa n B id ziń sk i tr z y k r o tn ie s ta w ia ł do d y s p o z y c j i d w o r u sz la c h tę sa n d o m ie r sk ą , z a w ią z u jąc lo k a ln e k o n fe d e r a c je u b ok u k róla, a b y p r z e c iw s ta w ić się a n a r c h i cz n e j o lig a r c h ii m a g n a c k ie j23. P o s p o lite g o ru szen ia i sejm u k o n n e g o dla ro z p r a w y z m a g n a ta m i d o m a g a ły s ię se jm ik i26. W d ru g iej p o ło w ie la t o s ie m d z ie s ią ty c h w z r a sta ł w y r a ź n ie a u to r y te t króla w śró d s z la c h ty 27. P o p u la r n o ść J an a III na p r o w in c ji s z la c h e c k ie j, p o p a rcie, ja k ie g o u d z ie la ły mu sz e r o k ie k r ę g i s z la c h ty 28, s ta n o w iły d o g o d n y p u n k t w y j śc ia dla p o d ję c ia p rzez d w ó r m o n a rszy z d e c y d o w a n e j a k c ji zb rojn ej p r z e c iw k o m a g n a ck im m a lk o n te n to m i ich sz la c h e c k ie j k lie n te li. S o b ie sk i, ch o ć p o p ie r a ł id e ę se jm u k o n n e g o , a n a w e t p r z e ja w ia ł w tej m ie r z e p e w n e in ic ja ty w y 29, n ie b y ł jed n a k z b y t z a g o r z a ły m jej r z e c z n ik ie m 30. T o w ła ś n ie p r z y w ó d c y ś r e d n io s z la c h e c c y sta ra li s ię zm u sić k róla do r o z p o c z ę c ia w o jn y d o m o w e j. S tefa n B id ziń sk i na se jm ie w a r sz a w sk im w 1689 r. m ó w ił w p rost:
R zeczp o sp o lita jest w m a lig n ie, trzeba jej krw i up uścić*1.
Z b ig n ie w W ó jc ik p isze:
W io sn ą 1689 roku P olsk a z n a la zła się na progu W ojny d om ow ej, sz la ch ec k i mi сз D a m o k lesa z a w isł nad g ło w a m i o p o z y c jo n istó w m a g n a ck ich i ich k lie n te li. W y sta r
24 [S. T a r n o w sk i], T a je m n i c a ro k u 1688, „R oczn ik Zarządu A k a d em ii U m iejętn o ści w K rak ow ie" 1882, K rak ów 1883, s. 146, 149, 15?; P i w a r s к i. M i ę d z y Francją a Austri ą.. ., s. 46, 90, 96, 100, 101, 103; t e n ż e , P ro jek ty ..., s. 368, 369; J, B a r d a с ! S e j m s z la c h e c k i d o b y olig arch ii „K w artaln ik H is to ry c zn y ” 1967, R. LXX IV, nr 2, s. 369; W ó j c i k , Jan III Sob ieski..., s. 409; t e n ż o, Jan Sobiesk i..., s. 431— 432, 450, 4 9 2 ,-4 9 3 , 494, 504.
25 K. P i w a r s k i , B id ziń s k i Ste fan, [w:] P ols ki S ł o w n ik B iograficz n y, t. 2, K ra k ó w 1936, s. 21. Zob. też; P i w a r s k i , M i ę d z y Francją a Austrią..., s. 60, 105 t e n ż e , P r o j e k t y . s. 368; W ó j c i k , Jan Sobiesk i..., s. 441— 442.
26 P i w a r s k i , M i ę d z y Francją a A u s tr ią , s. 104, 105; t e n ż e , P r o j e k t y . . , s. 368; W ó j с i k, Jan III Sobiesk i..., s. 409; t e n ż e , Jan Sobiesk i..., s. 453, 492, 504.
27 P i w a r s k i , M i ę d z y Francją a Austrią..., s. 101; t e n ż e , P r o je k ty .. ., s . 368 W ó j c i k , Ja n Sobiesk i..., s. 424, 441— 442, 454, 456, 501.
28 „Król m iał jed n a k w c ią ż w ręku p o tęż n y atut — -wyraźną w ię k s z o ś ć sz la c h t y ” — u w a g a ta d o ty c z y roku 1689 ( W ó j c i k , Jan Sob ie sk i..., s. 454).
29 К o n a r s к i, op. cit., s. 180; P i w a r s k i , M i ę d z y Francją a Au strią..., s. 46, 101— 103, t e n ż e , P ro jek ty .. ., s. 368; W ó j c i k , Jan Sobie sk i..., s.* 3 1 5 , 432, 495—
— 500. 9
80 W o l i ń s k i , op. cit., s. 36; W ó j c i k , Jan S o b iesk i..., s. 455.
31 C yt. w g S z u j s k i , op. cii., s. 128, Por. też: L a s k o w s k i , op. ci;., s. 315'— — 316; W ó j c i k , Jan III So biesk i..., s. 409.
c z y ła b y iskra na p r z y sło w io w e p rochy, by n a stą p ił w y b u ch , k tóry, jak w s zy s tk o v > k a zu je, zm ia żd ży łb y m a lk o n te n tó w “ .
Król jed n a k n ie z d e c y d o w a ł s ię w ó w c z a s, p o d o b n ie jak w 1688 r., a r ó w n ie ż i p ó ź n ie j, na r o z p o c z ę c ie w o jn y d o m o w ej.
W zr o st sił m a g n a terii w c z a sa c h S o b ie s k ie g o w s k a z u je w y r a ź n ie na to, iż sam a p o lity c z n a li ty lk o w sp ó łp r a c a k ró la z e śred n ią s z la chtą n ie w y s ta r c z a ła już d o p o k o n a n ia m a g n a ck ich m a lk o n ten tó w ; p o trzeb n e b y ło je s z c z e u ż y c ie s iły zb rojn ej. K ról jed n a k n ie z d e c y d o w a ł się na s w e g o rod zaju rep u b lik a ń sk i za m a c h stanu, na r o z p ę ta n ie w o jn y d o m o w ej. Z pun k tu w id z e n ia p o lity c z n e g o o z n a c z a ć to m ia ło n ie s te ty i k lę s k ę p la n ó w refo rm a to rsk ich k róla i k lę s k ę p e r sp e k ty w u z d ro w ien ia R z e c z y p o sp o lite j. W d o ty c h c z a s o w e j litera tu rze p r z e d m io tu p rzy jm u je się, że ty lk o z d e c y d o w a n a zbrojna rozp raw a króla i je g o stro n n ictw a z o p o z y c ją m a g n a ck ą i jej s z la c h e c k ą k lie n te lą m ogła u w o ln ić kraj o d a n a r c h ii m a g n a c k ie j i u m o ż liw ić p r z e p r o w a d z e n ie n ie z b ę d n e j reform y R z e c z y p o sp o lite j. K azim ierz P iw a rsk i t ik p isa ł o an-
ty m a g n a ck im ruchu sz la ch e ck im :
Za Jam* III b od aj że le p sz e m ózgi i na p e w n o lep sz e sz a b le b y ły b y na c z e le teg o ruchu [...] m ożna sąd zić, że [...] k on fed eracja sz la ch ty przy boku Jana III sta n o w ić m ogła siłę zdolną do c z ę ś c io w e g o p rzyn ajm n iej u le cz e n ia ch orób R zpltej [...] W w a l- ( 1 i „m alk onten tam i szlach ta d ałab y z a p e w n e k ró lo w i środk i do sk u te cz n e g o pro w a d zen ia te jż e w alk i. M ożn a b y ło je szc z e tą drogą n iejed n ą p o ży tecz n ą reform o w P o lsce przeprow ad zić. N a jg o r sz e b y ło to, że do p ełn ej ro zg r y w k i m ięd zy stron n ictw em dw orskim a „m alkontentam i" n ie doszło. B ył to b o w iem chyba o sta tn i do- (^ rny. , m om ont' m °ż n a b y ło ra to w a ć P o lsk ę i w strzy m a ć ją nad przepaścią**.
Z b ig n ie w W ó jc ik w w y d a n e j o sta tn io p ra cy o J a n ie S o b iesk im tak p isz e o królu:
Z a n iech a w szy próby r o zstrz y g n ięc ia m ieczem sp raw w e w n ętr zn y ch , przegrał o s ta te c z nie, przegrał w a lk ę o nap raw ę R zecz y p o sp o litej, w a lk ę o z a p e w n ie n ie su k c esji s w e mu sy n o w i, o u s ta n o w ie n ie w PoLsce siln e j, d z ied ziczn ej m on arch ii, o p rz y sz ło ść p ań stw a p o ls k o -lite w s k ie g o (...) napraw a R z ec zy p o sp o litej m ogła się d o k o n a ć je d y n ie ' v. Vniku zbrojnej rozp raw y m ięd zy obozem reform y a zw o len n ik a m i zło tej w o ln o ś c i sz la ch ec k iej. Inna droqa, w naszym głęb o k im p rzek on an iu , n ie istn iała. N ie d e c y dują^ się na r o zp o cz ęc ie w o jn y do m o w ej, S o b iesk i tym sam ym sp raw ę z g ó r y p r z e .
•s W ó j с i k, Jan Sob ie sk i..., s. 453. 83 P i w a r * k i, P ro jek ty .. ., s. 370.
34 W ó j i’ i s , Jan Sobiesk i..., s. 457. N a le ż y jed n ak za zn a czy ć, że u sch y łk u s w o jeg o p a n o w a n ia Jan III p o r u szy ł szla ch tę lite w s k ą p rzeciw k o olig a rch ii S a p ie h ów . O sta teczn y m rezu ltatem tej ak cji króla b y ło z w y c ię s tw o sz la c h ty lite w s k ie j nad Sap ieh am i pod O lk ien ik a im , o d n ie sio n ę już jed n ak po śm ierci S o b ie sk ieg o
Z w y c ię s tw o o lk ie n ic k ie sz la c h ty lite w s k ie j nad o lig a r c h ią S a p ie h ó w , o d n ie s io n e w k ilk a lat po śm ie r c i S o b ie sk ie g o , ś w ia d c z y w sp o só b je d n o z n a c z n y , po k tó r ej str o n ie m o g ło b y ć z w y c ię s tw o w w o jn ie d o m o w ej m ięd zy o p o z y c ją m a g n a ck ą a śr e d n io sz la c h e c k im str o n n ic tw em
d w orsk im .
J a k ie p r z y c z y n y z ło ż y ły s ię na to, iż k ról n ie z d e c y d o w a ł się na r o z p ę ta n ie w o jn y d o m o w ej? T rudno je s t na to p y ta n ie o d p o w ie d z ie ć w sp o só b c a łk ie m je d n o z n a c z n y . Bez w ą tp ie n ia m o g ły o ty m d e c y d o w a ć, z w ła s z c z a w r ó ż n y c h o k r e s a c h ż y c ia k róla, b a rd zo r ó ż n e c z y n niki, na k tó r e z w ra ca s ię u w a g ę w lite r a tu r z e p rzed m io tu ’3. D e c y d u jące jed n a k z n a c z e n ie p o sia d a ł c h y b a ten fakt, iż k ról d ą ż y ł u s iln ie d o o b e z w ła d n ie n ia o p o z y c ji m a g n a c k ie j i p rz e p r o w a d z e n ia reform w R z e c z y p o sp o lite j drogą ro z w ią z a ń p o lity c z n y c h i d y p lo m a ty c z n y c h 3*. O k a za ł się po p rostu te g o rod zaju p o lity k ie m , k tó r y od rzu cał, w o s ta te c z n o śc i, id e ę b r a to b ó jczej w o jn y d o m o w ej, ja k o środ k a do r e a liz a c ji w y tk n ię ty c h p rzez s ie b ie c e ló w . Isto tn ą ro lę o d e g r a ła też i ta o k o lic z n o ść , że b r a k o w a ło J a n o w i III „ n iezb ęd n ej s ta n o w c z o ś c i k r ó le w sk ie j" 37.
G d y b y w ię c p r ó b o w a ć o d p o w ie d z ie ć na p y ta n ie d la c z e g o id ea n a r o d o w e g o m o n arch y, r e p r e z e n to w a n a p rzez S o b ie sk ie g o , n ie p r z y n io sła o s te te c z n ie r e z u lta tó w na m iarę o b ie k ty w n y c h m o ż liw o śc i i o c z e k iw a ń w ie lu w s p ó łc z e s n y c h , to n ie w ą tp liw ie m ożn a b y w s k a z a ć na p e w n e isto tn e o k o lic z n o śc i, u tr u d n ia ją c e k r ó lo w i d z ia ła n ie . T rzeba b y w ię c z w r ó c ić u w a g ę na o g rom n ą s iłę o p o z y c ji m a g n a c k ie j, c z y też na z n a c z n ie je sz c z e m n iejszą , n iż w o k r e s ie ru ch u e g z e k u c y j n e g o , d y n a m ik ę d zia ła ń c z y n n ik a ś r e d n io s z la c h e c k ie g o . R o z str z y g a ją cą ro lę o d e g ra ła jed n ak c h w ie jn a p o sta w a sa m e g o k róla. Jan III n ie d e c y d u ją c s ię na re p u b lik a ń sk i za m a ch stan u , o sła b ił p r z e jś c io w o id e ę n a r o d o w e g o m o n a rch y , u n ie m o ż liw ia ją c o b ję c ie tron u jed n e m u ze s w o ic h s y n ó w . U ła t w ił ty m sam ym , b e z w ie d n ie , z d o b y c ie k o r o n y W e tty n o m .
(K. P i w a r s k i , O p o z y c j a l i t e w s k a p o d k o n i e c X V II w i e k u , [w:] P a m i ę tn ik V P o w s z e c h n e g o Z ja z du H i s t o r y k ó w P o ls k ic h w W a r s z a w i e 28 lis to p a d a d o 4 gru dn ia 1930 r., t. I R e fer a ty , L w ów 1930, s. 264— 265; t e n ż e , P ro jek ty ..., s. 369; VI. K o - m a s z y ń s k i , L eg e n d a i p r a w d a o o s t a t n i c h latac h Jana III, „Ś ląsk i K w artaln ik H isto ry c zn y Sobótka" 1980, R. X X X V , nr 2, s. 215— 216, 217; W ó j c i k , Jan S o bieski..., s. 416, 481, 495, 506— 507.
35 P i w a r s k i , M i ę d z y Francją a Austrią..., s. 158; t e n ż e , P ro jek ty .. ., s. 369— -—370; L a s k o w s k i , op. cit., s. 320— 321; W o l i ń s k i , op. cit., s. 36— 37,- W ó j c i k , Jan III Sob ieski..., s. 409; t e n ż e , Jan Sobiesk i..., s. 454 i n.
36 P i w a r s k i , M i ę d z y Francją a Austrią..., s. 158; t e n ż e , P ro jek ty .. ., s. 369— — 370; L a s k o w s k i , op. cit., s. 320— 321; W ó j c i k , Jan Sob ie sk i..., s. 454— 455.
37 W ó j c i k , Jan Sobie sk i..., s. 455. Zob. też: W . K o n o p c z y ń s k i , S ta n is la w Dunin K a r w i c k i (1640— 1724), „P rzegląd H isto ry czn y " 1948, t. 37, s. 266; G i e r o w s k i , op cii., s. 113.
I c h o c ia ż do w a ln e j ro zp ra w y m ięd zy d w o rem m o n a rszy m a o p o z y cją m a g n a ck ą i jej s z la c h e c k ą k lie n te lą n ie d o sz ło , to jednak z o r g a n iz o w a n ie p rzez Jan a III ś r e d n io s z la c h e c k ie g o str o n n ic tw a d w o r s k ie g o , n a w ią z a n ie przez k ró la w sp ó łp r a c y z e śred n ią sz la c h tą i u z y s k a n ie jej p op arcia, s tw o r z y ło z u p e łn ie n o w ą s y tu a c ję s p o łe c z n o -p o lity c z ną w kraju, o d m ie n n ą od tej z cz a su W a z ó w . Ta w ła ś n ie stro n a d ziałań Jan a III S o b ie sk ie g o , ch o ć n ie w y z y s k a n a do k o ń c a , sta n o w i n ie w ą t p liw ie n a jw ię k s z e o s ią g n ię c ie króla na g r u n c ie p o lity k i w e w n ę tr z n e j. U w a ża m , że u p o d ło ż a w z g lę d n e j ś w ie tn o ś c i R z e c z y p o sp o lite j w c z a sa c h Jana III, u p o d sta w s u k c e s ó w k róla, w tym z w y c ię s tw a w ie d e ń sk ie g o , le ż a ła w ła ś n ie a k ty w n a w sp ó łp r a ca d w oru k r ó le w s k ie g o ze śred n ią szla ch tą , u m ie ję tn o ść zo r g a n iz o w a n ia p rzez m o n a rch ę p r ę ż n e g o ś r e d n io s z la c h e c k ie g o str o n n ic tw a d w o r sk ie g o . B ył ch yb a Jan III S o b ie sk i je d y n y m m on arch ą w n a s z y c h d zieja ch , przed k tó ry m śred n ia szla ch ta ro zta cza ła m iraże s w e g o rodzaju re p u b lik a ń sk iej d y k ta tu ry , p o d o b n e j do tej, ch o ć zarazem z u p e łn ie in n ej, jaką o tr zy m a ł z rąk narodu, a le p rzed e w sz y stk im je s z c z e p o stę p o w e j śr e d n ie j s z la c h ty — T a d eu sz K o ściu szk o .
C o m ożna p o w ie d z ie ć na tem at c e ló w str o n n ic tw a d w o rsk ieq o ? P rzed e w sz y stk im w ię c n a le ż y s iln ie p o d k r e ślić fakt, iż Jan III S o b iesk i b y ł z d e c y d o w a n y m p r z e c iw n ik ie m w s z e lk ic h o d m ia n a b s o lu ty z m u38. N ie je st jednak w y k lu c z o n e , że w sa m y c h p o c z ą tk a c h p a n o w a n ia Jana III program k r ó le w sk i m ó g ł p o sia d a ć c h a ra k ter b ard ziej m on ar- c h ic z n y niż w o k r e s ie p ó ź n ie jsz y m . O d p o w ia d a ć b y m ógł o n w ó w c z a s tzw . te n d en cjo m a b s o lu ty s ty c z n y m k róla. W m iarę u p ły w u cza su i fo r m o w a n ia s ię śr e d n io s z la c h e c k ie g o stro n n ictw a d w o r sk ie g o n a b ie ra ł w y r a ź n y c h c e c h r ep u b lik a ń sk ich , s ta w a ł się p rogram em m o n a rch iczn o - -republ i k a ń sk im 39. G e n e r a ln ie je d n a k rzecz u jm u ją c m o ż n i p o w ie d z ie ć ,
» K o n o p c z y ń s k i , Dzieje..., t. 2, s. 83; W ó j c i k, Ja n III Sobiesk i..., s. 405; t o n ż e , Jat i Sobieski..., s. 241, 293.
'* i>or- '*p. d w ie w ersji- te g o s<:m go program u (o w y r a źn y ch c ec h a c h m onar ch icz n y c h i o c h a ra k terze bardziej rep blik ań sk im — m o n a rch iczn o-rep u b lik ań sk im ) z poczij1 ków p an ow an ia Jana 111: M a t w i j o w s k i , op. c i 1., s, 53— 59 (przy za ło żen iu , że jest to jednak program k r ó lew sk i — tam że, s. 53, 59). Program» o d p o w ia d a ją cy w ersji p ierw szej, tzw . a b s o lu ty sty c zn y , m ożna b y ło u r z ec zy w is tn ia ć je d y n ie p oprzez z j m j c h w o js k o w y w śc iś le js z y m zn a czen iu teg o sło w a ( M a t w i j o w s k i , ou. cit., v. )7, 243; I c a ż c , Jan III S o b i e s k i ja k o m ą ż sta n u , „ Ś ląsk i K w artaln ik H is to ry c zn y Sobótka" 1980, R. X X X V , nr 2, s. 20?; Z. W ó j c i k , „R ozm ow a z ie m ianina г sta tys tą " . Z d z i e j ó w p r o p a g a n d y p o l i t y c z n e j w c z a s a c h Jana III Sobie- Lkiego, „ S lą -k i K w artaln ik H isto ry czn y S ob ótka" 1975, R. X X X , nr 2, s. 323, 329, t e n é e , Jan Sob ie sk i..., s. 264, 293), program o d p o w ia d a ją c y w ersji drugiej — po przez zam ach rep u b lik ań sk i, o p a rty na szerok im poparciu śred n iej szla ch ty . Sąd zę, Że program , o d p o w ia d a ją c y tej drugiej w ersji (w o g ó ln y c h za ło żen ia ch ) b ył bardziej
ż e c e le m k róla b y ło u fo r m o w a n ie rządnej R z e c z y p o sp o lite j, u w o ln io n e j od an a rch ii m a g n a c k iej z siln ą w ła d z ą k r ó le w sk ą oraz sp r a w n ie d z ia ła ją c y m sejm em i sejm ik a m i, tu d zież z a p e w n ie n ie tro n u jed n em u ze s w o ic h sy n ó w : J a k u b o w i lub A le k s a n d r o w i40. S o b ie sk i zm ierza ł do w z m a c n ia n ia w ła d z y k r ó le w sk ie j p o p rzez z w ię k s z a n ie je j p r e r o g a ty w , a w ię c m eto d a m i raczej tr a d y c y jn y m i. N a plan p ie r w s z y w y s u w a ł się jed n ak b ardzo r e a lis ty c z n y p o stu la t p rz e ję c ia p rzez k róla i rad ę sen a tu k o m p e te n c ji w z a k r e sie p r o w a d zen ia p o lity k i z a g r a n ic z n e j, a w ię c p e w n e q o u w o ln ie n ia s ię w tej k w e s tii od n a zb y t k r ę p u ją c e j k u ra teli se jm u 41. Jan III zm ierza ł też do w z m o c n ie n ia sw o je j p o z y c ji w p a ń stw ie pop rzez o s ła b ie n ie roli w s z e c h w ła d n y c h m in istr ó w -m a g n a tó w 42. W k w e stii z a p e w n ie n ia tronu jed n em u z e s w y c h s y n ó w , k ró l o d r z u c ił n ie p o pu larn ą w śró d sz la c h ty , a za ra zem d o s z c z ę tn ie sk o m p ro m ito w a n ą w c z a sa c h Jan a K a zim ierza, id e ę e le k c ji v i v e n t e r e g e a . Z a stą p io n o ją p o lity k ą tzw . p r e c e d e n só w . K azim ierz P iw a rsk i pisał:
[...] gra szła w tym c z a s ie o w ie lk ą sta w k ę, o z a p e w n ie n ie tronu k r ó lew ic zo w i Ja k u b ow i d rogą stw o rzen ia dlań p e w n y c h p r eced en só w , z d o ln y c h do w y tw o rzen ia w sp o łe c z e ń s tw ie tak ich n a stro jó w , by n ajb liższa e le k c ja sta ła się raczej for m alnością*4.
Z m ierzał też k ró l do u sp r a w n ie n ia obrad s e jm o w y c h p op rzez w p r o w a d z e n ie o d p o w ie d n ie g o reg u la m in u s e j m o w e g o i p o ło ż e n ie k r e su s to so w a n ia lib e ru m v e t o , z a p e w n e z g o d n ie z ó w c z e s n y m i n a jb a rd ziej p o
J
re a ln y do p rzep row ad zen ia i zb liża ł się do fa k ty c zn y ch Celów króla i średnio- sz la c h e c k ie g o stron n ictw a d w o rsk ieg o .
Zob. o program ie k rólew sk im : P i w a r s k i , M i ę d z y Francją a Au strią..., s. .'9 60; t e n ż e , P ro jek ty ..., s. 353, 363, 366; M a t w i j o w s k i , P i e r w s z e s e jm y .. ., s. 40— 42; W ó j c i k , Jan Sob ie sk i..., s. 241, 293, 403— 405, 418, 429— 431, 449.
41 P i w a r s k i , P ro jek ty .. ., s. 353 (król „stale, tak w te d y , jak i p óźn iej, starał się sp ra w y p o lity k i za g ra n iczn ej, p ok oju i w o jn y , z a ła tw ia ć na sejm ie, z przyboczn a radą sen atu . P ostu lat u n iez a le ż n ie n ia się w tym w z g lę d z ie od sejm u u w a ża ł Jan III i jogo o to c z e n ie za n a jw a żn ie jsz y , in n e sp ra w y o d k ła d a ją c na plan d a ls z y ”.) ibid., 358; W ó j c i k , „ R o z m o w a zi e m ia n in a z st atys tą " .. ., s. 329; t o n ż e, Jan Sobieski..., s. 292 —293; M a t w i j o w s к i, P i e r w s z e s e jm y .. ., s. 42.
42 M a t w i j o w s k i , P i e r w s z e s e jm y ..., s. 240 (por. też s. 54, 58); t e n ż e , Jan III S o b i e s k i j a k o mąż. stanu , s. 203.
43 P i w a r s k i , M ięd zy Francją a Austrią...., s. 59— 60; t e n ż e , P ro jek ty ..., s . 366. Por. toż- W ó j c i k , Jan Sobieski..., s. 447.
44 P i w a r s k i , P ro jek ty ..., s. 366, t e n ż e , M i ę d z y Francją a Austrią..., s. 22, 29, 59. N ie k ie d y przyjm u je się, że w s z y s tk ie p o czy n a n ia Jana III, z ca ły m progra m em reform , p od p orząd k ow an e b y ły , w gru n cie rzeczy, za p ew n ien iu tronu sy n o w i ( M a t w i j o w s k i , Jan III S o b i e s k i j a k o m ą ż stanu , s. 203).
p u la rn y m i w śr ó d s z la c h ty p ro p o z y c ja m i w tym w z g lę d z ie 4^. Z w ra ca ł u w a g ę na k o n ie c z n o ś ć refo r m y se jm ik o w e j, a z w ła sz c z a od eb ra n ia sejm ik o m r e la c y jn y m p ra w a d o u z u p e łn ia n ia i zm ia n y u s ta w o d a w stw a s e jm o w e g o w sp r a w a c h p o d a tk o w y c h 46. Jak s ię je d n a k w y d a je w p rak ty c e d zia ła n ia p o lit y c z n e g o król n ie p o s łu g iw a ł s ię ja k ą ś c a ło ś c io w ą k o n c e p c ją d o k tr y n y m o n a r c h ic z n o -r e p u b lik a ń sk ie j. F a k ty c z n ie k o n c e p cja re fo rm a to rsk a d w o ru sk ła d a ła s ię z p e w n y c h lu źn o z w ią z a n y c h z e so b ą e le m e n tó w p r o g ra m o w y ch , o isto tn y m n ie w ą tp liw ie z n a c z e n iu dla p r z y sz ło śc i p a ń stw a . K azim ierz P iw a rsk i, o m a w ia ją c p rogram k r ó le w ski w d ru g iej fa z ie p a n o w a n ia J an a III p isa ł w p rost:
Program u p e łn e g o partia d w o rsk a w ty c h la ta ch n ie form ułow ała-17.
K ról, jak się w y d a je , g o tó w b y ł, z a d o w o lić się u r z e c z y w is tn ie n ie m p e w n y c h ty lk o c z ą ste k te g o program u.
W litera tu rze p rzed m io tu zw ra ca s ię n ie k ie d y u w a g ę , ż e program ten sp r z e c z a ł s ię w g r u n c ie r z e c z y z o d c z u c ia m i s z e r s z y c h k r ę g ó w s z la c h ty 48. Ze sta n o w is k ie m ty m tru d n o b y ło b y się jed n a k z g o d zić, p rz y n a jm n iej w c a łe j r o z c ią g ło śc i. M u sim y z d a w a ć so b ie sp r a w ę z te g o , ż e te n d e n c je r e fo rm a to rsk ie w śr ó d z n a czn ej c z ę ś c i s z la c h ty b y ły w tym c z a s ie o w ie le s iln ie js z e niż m o g ło b y to w y n ik a ć z n ie k tó r y c h
45 P i w a r s k i , P r o je k ty ..., s. 363; W ó j c i k , Jan So bieski.. ., s. 241, 449 (por. też s. 267). Być m oże ch o d z iło n aw et o w p ro w a d zen ie z a sa d y g lo so w a n ia w sejm ie ( M a t w i j o w s k i , P i e r w s z e s e jm y .. ., s. 58).
46 W ó j c i k , Jan S o b iesk i..., s. 426, 480. W d a w n iejs ze j litera tu rze przedm iotu przyjm ow an o, że u p ra w n ien ia te sejm ik i r e la c y jn e str a c iły już w roku 1677 (A. R e m b o w s k i , K o n /ed era c y a i r o k o s z. P o r ó w n a n i e s t a n o w y c h k o n s t y t u c y i p a ń s t w e u r o p e j s k i c h z u s tr o j e m R z e c z y p o s p o l i t e j P o ls k ie j, W a rsza w a 1896, s. 329— 330 z p o w o ła n iem się na pracą K. B. H o t l m a n a , O z a r z ą d z i e s k a r b u p u b l i c z n e g o w d a w nej Polsce ). N a jn o w sz e bad ania n ie p o tw ie r d z iły tej te zy ( M a t w i j o w s k i , P ie r w s z e s e jm y .. ., s. 234— 238 oraz s. 195 i n.). P rzyjm uje się, ż e o d p o w ied n ia u sta w a w tej m ierze, o d b iera ją ca sejm ik o m r ela c y jn y m ich d o ty c h c z a so w e k o m p eten cje p o d a tk o w e, zapadła w 1699 r. (Z. K a c z m a r c z y k , B. L e ś n o d o r s k i , H is to ria p a ń s tw a i p r a w a P olski, red. J. B a r d a c h , t. 2 od p o ło w y X V w ie k u do 1795 r., W a rszaw a 1966, s. 258 — partia au to rstw a Z. K a c z m a r c z y k a ; D z i e j e P olski, red. J. T o p o l s k i , W arszaw a 1976, s. 338 — partia au to rstw a J. T o p o l s k i e g o ) .
47 P i w a r s k i , P ro jek ty ..., s. 363 (por. te ż s. 367— 368: partia d w orsk a zw racała się do sz la ch ty „nie pod h a sła m i ja k ie g o ś p e łn e g o program u n a p ra w y p ań stw a, le c z je d y n ie pod sztan d arem Jana III p rz ec iw sp isk u ją c y m m agn atom , u tru d n iającym w s z e lk ie p o czy n a n ia króla"). Zob. toż o p in ię o królu,- „d alej od sp ó łc^ esn y ch s ię g a ją c y o b ję c ie m sto su n k ó w i spraw o jc z y s ty c h , n ie zd o ln y m jest do sa m o d zieln ej reform y (...). N ie b ył S o b iesk i czło w ie k iem , stw o rz o n y m na p o p ch n ię cie narodu w n o w e tory". ( S z u j s k i , op. cit., t. 4, s. 148— 149).
ujqć h isto r io g r a fic z n y c h , a z w ła sz c z a p o p u la r y z a to r sk ic h 4». Ś red n ia szla ch ta , c h o ć o c z y w iś c ie o b sta w a ła p r zy z a sa d z ie je d n o m y ś ln o ś c i, to jed n a k z d e c y d o w a n ie w y s tę p o w a ła p r z e c iw k o z r y w a n iu se jm ó w w tej p o sta c i, w ja k iej p r o ce d e r ten u p o w s z e c h n ił się o d sc h y łk u p a n o w a n ia Jan a K a zim ierza. T o nikt in n y p r z e c ie ż , a w ła ś n ie śred n ia sz la c h ta d o m a g a ła się w ó w c z a s s ta w ia n ia p od sąd z r y w a c z y se jm o w y c h , w y m ie n ia n y c h z n a z w is k a J°, to w ła ś n ie śred n ia szla ch ta i se jm ik i s z la c h e c k ie sta r a ły s ię p o w ś c ią g n ą ć n a d u ż y c ia lib e r u m v e t o p o p rzez z g ła sz a n ie o k r e ś lo n y c h p r o p o z y c ji w tym w zg lęd zie-’1. T o w ła ś n ie w e d łu g o p in ii ś r e d n ie j sz la c h ty z r y w a n ie se jm ó w z b liż a ło R z e c z p o sp o litą ku a b s o lu ty z m o w i“3. T e n d e n c je te o ile n ie p o k r y w a ły s ię z s y g n a liz o w a n ym i w y ż e j z a ło ż e n ia m i p r o g ra m o w y m i k róla, to b y ły tym z a ło ż e n io m bardzo b lisk ie. Ż y w a też b yła w śród sz la c h ty m y śl u z d ro w ien ia sejm i- ków -,:i. Ś red n ia sz la c h ta b lisk a te ż b y ła z a a k c e p to w a n ia k a n d y d a tu r y Jakuba c z y A le k sa n d r a do tronu p o ls k ie g o . Jan P asek , u c h o d z ą c y za d o ść ty p o w e g o p r z e d sta w ic ie la ó w c z e s n e j sz la c h ty , tak p isa ł na ten
tem at, w z w ią zk u z e le k c ją Jan a S o b ie sk ie g o :
E lek cy ją n o w e g o króla z ło ż o n o pod W arszaw q in M aio, a le już n ie tak w ie lk im zgrom ad zen iem jako M ich a ło w sk a . I tam po starem u b y ło w ie lo k o n k u re n c y jej, a po starem u nam Pan B óg dał P iasta, os d e o s s ib u s no str is, Jana S o b ie sk ie g o [...] ż eb y Bóg je g o p lem ię ro zk rzew ił jako n ie g d y A b ra h a m o w i i ż eb y k oron a z g ło w y p o s te - ri ta ti s je g o n ie sch o d ziła , jak o w a u stry ja c k ie j fa m ilijej, te g o w s z y s c y ż y c z y m y 54.
P a m ięta ć m u sim y o tym , że śred n ia sz la c h ta z je d n e j s tr o n y h o łd o w a ła z a sa d z ie w o ln e j e le k c ji, z d ru giej n a to m ia st b ardzo m o cn o p r z y w ią z a na b y ła do m y śli p o sia d a n ia rod zim ej d y n a stii, k tó rej p o s z c z e g ó ln i
Zob. o nastrojkch reform atorskich sz la c h ty w tym cza sie: P r z y b o ś , op. cit., s. 20, 24— 25, 27; M a t w i j o w s k i , P i e r w s z e s e jm y .. ., s. 76, 80—81, 215, 219, 227, 240; t e n ż U c h w a l a n i e k o n s t y t u c j i w p i e r w s z y c h latach p a n o w a n i a Jana 111 S o b i e s k ie g o , [w:] U c h w a l a n i e k o n s t y t u c j i na s e j m a c h w X V I — XV III w „ W rocław 1979 („A cta U n iv ersita tis W r a tis liv ie n s is " , nr 477, H istoria XX XI), s. 55 -5 6 , 59.
“ P r z y b o ś , op. cit., s. 26, 118; K o n o p c z y ń s k i , Dzieje..., t. 2, s. 79.
51 P i w a r s k i , P ro jek ty .. ., s. 366; O l s z e w s k i , op. cit., s. 330— 334; M a t w i j o w s k i , P ie r w s z e sejm y.. ., s. 77, 126, 240; t e n ż e , U c h w a la n ie k o n s ty tu c ji..., s. 56, 59. S ejm ik ło m ży ń sk i d o m agał się n a w et u n iew a żn ia n ia p ro testa cji p o selsk ich , a w ię c la k ty c z n e g o z n ies ie n ia l ib e r u m v e t o (M a t w i j o w s к i, P i e r w s z e sejmy.. ., s. 77; t e n ż e , U c h w a l a n i e kon s ty tu c ji... , s. 56).
11 O l s z e w s k i , op. cit., s. 330.
’* P r z y b o ś , op. cit., s. 33, 118— 119; M a t w i j o w s k i , P i e r w s z e s e j m y . , s. 227.
54 J. P a s e k , P a m ię tn ik i opr. W. C z a p l i ń s k i , W ro cła w 1968, s. 462. Por. też: P i w a r s k i , M i ę d z y Francją a A u s trią , s. 133 (partię dw orski) łą c z y ło „dążk- n ie do w zm o cn ien ia w ła d z y k r ó lew sk ie j i p r z y g o to w a n ia e le k c ji Jakubow i").
p r z e d s ta w ic ie le u z y s k iw a lib y p o tw ie r d z e n ie s w y c h p ra w do tronu ze s tr o n y o g ó łu s z la c h e c k ie g o * 5. Z b ieżn o ść n a to m ia st p o g lą d ó w k r ó la i s z e ro k ich rzesz sz la c h ty na p ro b lem w ła d z y a b so lu tn e j, i na k o n ie c z n o ś ć p o g n ę b ie n ia a n a r c h ic z n e j o lig a r c h ii m a g n a c k ie j, b y ła z u p e łn ie o c z y w is ta '6.
N ie c o in a c z e j n a to m ia st p r z e d sta w ia ła s ię sp ra w a p o jm o w a n ia s il n ej w ła d z y k r ó le w s k ie j. K ról a k c e n to w a ł p r z e d e w s z y s tk im tr a d y c y j n ie p o jm o w a n ą sfe r ę w ła s n y c h p r e r o g a ty w m o n a rszy ch , śred n ia s z la c h ta sk ła n ia ła się b ard ziej ku p o d k r e śla n iu w io d ą c e j w p a ń s tw ie roli s e jm u '7 i z a a k c e n to w a n e j w je g o ram ach p o z y c ji m o n a rch y . S praw a k o m p e te n c ji m o n a rszy ch , tzw . p r e r o g a ty w w ła d z y k r ó le w s k ie j b y ła w tym u k ła d z ie k w e s tią o tw a rtą . S ta n o w isk o s z la c h e c k ie n ie b y ło na p e w n o id e n ty c z n e ze sta n o w is k ie m k r ó le w sk im , a le istn ia ła p r zecież sz er o k a platform a w s p ó ln y c h z a in te r e so w a ń dla p o d n ie sie n ia p re stiżu w ła d z y k r ó le w sk ie j, p o d k o p y w a n e j w sp o só b tak d r a sty c z n y p rzez o li g a r c h ó w m a g n a c k ic h 38. Już S ta n isła w T a r n o w sk i u w a ż a ł, ż e sz la c h ta o fe r o w a ła „ k r ó lo w i k o n fe d e r a c y ję p rzy je g o o so b ie , w o b ro n ie p r a w j e g o i R zpltej" (podkr. W . S z.)58. C a łk o w ic ie z b ie ż n e z za m y sła m i k róla b y ły p o stu la ty s z la c h e c k ie w k w e s t ii z n ie s ie n ia d o ż y w o tn o ś c i n ie k tó r y c h d y g n ita r stw , p o s ia d a ją c e w y r a ź n y ch a ra k ter a n ty m a g n a c k i60. S p raw a p r z e ję c ia p rzez k rą g k r ó le w s k o -s e n a to r s k i p o lity k i z a g r a n ic z n ej, p r o w a d z e n ie k tó rej w y m a g a ło p o d e jm o w a n ia sz y b k ic h d e c y z ji, jak i d u ż e g o sto p n ia u ta jn ie n ia p r o w a d z o n y c h rozm ó w , to p rob lem , k tó ry , w b r e w p ozorom , jak w y k a z a ła to p r z y sz ło ść , b y ł s to s u n k o w o ła tw y do ro z w ią z a n ia na g r u n c ie k u ltu r y s z la c h e c k o -r e p u b lik a ń sk ie j, o c z y w iś c ie w w a r u n k a ch k o n str u k ty w n e j w sp ó łp r a c y k ró la ze śr ed n ią szla ch tą . R ea su m u ją c m ożn a p o w ie d z ie ć , ż e p rogram d w o r sk i n ie sp r z e c z a ł s ię co d o p r y n c y p ió w s p o łe c z n o -p o lity c z n y c h z o d c z u c ia m i p o stę p o w e j śr e d n ie j s z la c h ty c z y n a w e t je j s z e r s z y c h k r ę g ó w , c h o ć o c z y w iś c ie z o d cz u c ia m i ty m i c a łk ie m id e n ty c z n y n ie b y ł. S ą d zę w ię c , ż e te n d e n c je a n ty a b s o lu ty s ty c z n e i d ą żn o ść do u fo rm o w a n ia rząd n ej R z e c z y
55 J. M a c i s z e w s k i , Z y g m u n t III, |w :j P o c z e t kró ló w ... , s. 368.
16 Zob. w tej o sta tn ie j k w estii: M a t w i j o w s k i , • P ie r w s z e s e jm y .. ., s. 41, 7 8 - 7 9 .
57 Ibid., s. 120, 219.
58 P i w a r s k i , M i ę d z y Francją a A u strią..., s. 20, 133,- M a t w i j o w s k i , P ierw sze s e jm y ..., s. 78; W ó j c i k , Jan Sobiesk i..., s. 450. Zob. też P i w a r s k i , O s ła b ie n ie zn acz en ia..., s. 248 („W o k o ło dw oru sk u p iała się w c a le spora grupa u z d o ln io n y ch je d n o stek sp o śró d p o m n iejszej m a g n a terii i śred n iej sz la ch ty [...], k tó ra o p o w ia d a ła się n a w et za w zm o cn ien io m w ła d z y kró lew sk iej." ).
59 |S. T a rn o w sk i], op. cit., s. 149.
00 P r z y b o ś, op. cit., s. 26, 89, 121; M a t w i j o w s k i , P ie r w s z e sejm y.. ., s. 78— 79.
