Martuszewski, Edward
Powstanie seminarium
nauczycielskiego w Braniewie w
1811 roku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 23-35
1981
E d w a rd M artu szewski
POW STANIE SEM INARIUM NAUCZYCIELSKIEGO
W BRANIEWIE W 1811 ROKU
W m ia r ę ja k po 1736 r o k u
’
szkolnictw o e le m e n ta r n e w p a ń s tw ie p r u s
k im p rzechodziło k o lejn e e ta p y ro zwoju, z aistn iała pod koniec X V III w ie k u
konieczność d o s tarczen ia szkołom, w m iejsce p r z y p a d k o w y c h l u d z i 2, n a u c z y
cieli z odp o w ied n im p rz y g o to w a n ie m z aw odow ym . P ro b le m te n s ta r a n o się
rozw iązać przez rozbudow y istn ie jąc y ch i tw o rz en ie n o w y c h se m in a rió w
n a u c z y c ie ls k ic h s.
W p r z y p a d k u w łączonej do P r u s w 1772 roku, w w y n ik u pierw szego
rozb io ru Polski, kato lick iej W arm ii należało zająć odpow iednio zm o d y fik o
w a n e stanow isko, jako że szkolnictw o n a d a l posiadało z d ecy d o w an ie w y z n a
n io w y c h a r a k te r . W 1802 ro k u s k ła d ało się ono n a W a rm ii z dw'u gimnazjów'
(w' B ra n ie w ie i w Reszlu) oraz 119 szkół e le m e n ta rn y c h , w ty m 10 e w a n
gelickich (7 w m ia s ta c h i 3 szkoły w iejskie). W śró d 109 k a to lick ich szkól
e le m e n ta rn y c h b y ły 3 szkoły dla d ziew cząt (przy k las zto rac h w B raniew ie,
L id z b a r k u i Ornecie), 14 szkół e le m e n ta rn y c h w m iastach, 70 w ie js k ic h szkół
p rzy k o ścieln y ch (parafialnych), 11 szkół w z w y k ły ch w'siach (któ ry ch n a u cz y
ciele w y n a g r a d z a n i byli przez p a ń s tw o
) 4
i 11 e le m e n ta r n y c h szkól ty m c z aso
1 R o z p o r z ą d z e n i e k r ó l e w s k i e P r i n c i p i a r e g u l a t i v e z w a n e t e ż G e n e r a l s c h u l p l a n w r a z z l i c z n y m i p ó ź n i e j s z y m i u z u p e ł n i e n i a m i s t a n o w i ł y d o 1845 r o k u p o d s t a w y o r g a n i z a c y j n o - p r a w n e s z k o l n i c t w a p r u s k i e g o . D l a K o ś c i o ł a i p a ń s t w a z a r e z e r w o w a n e b y ł y n i e t y l e o b o w i ą z k i , c o p i a w a — p r z e d e w s z y s t k i m p r a w o n a d z o r u i k o n t r o l i . Z c z a s e m n a r a s t a ł a t e n d e n c j a d o z w i ę k s z a n i a k o n t r o l n y c h o r a z i n s p i r a t o r s k i c h u p r a w n i e ń w ł a d z p a ń s t w o w y c h z o g r a n i c z a n i e m w p ł y w u d u c h o w i e ń s t w a i s a m o r z ą d n o ś c i S t o w a r z y s z e ń S z k o l n y c h ( m i m o f o r m a l n e g o u s a n k c j o n o w a n i a j e j p r z e z t w o r z e n i e r o d z i c i e l s k i c h N a d z o r ó w S z k o l n y c h ) . O g r a n i c z a n i e w p ł y w u d u c h o w n y c h , k t ó r z y b y l i z u r z ę d u i n s p e k t o r a m i s z k o l n y m i n a t e r e n i e p a r a f i i n a p o t y k a ł o n a o p ó r n a t e r e n a c h e w a n g e l i c k i c h ( z a m i e s z k a ł y c h p r z e z P o l a k ó w , L i t w i n ó w i N i e m c ó w ) , p r z e d e w s z y s t k i m j e d n a k n a k a t o l i c k i e j W a r m i i , z a r ó w n o p ó ł n o c n e j ( n i e m i e c k i e j ) , j a k i p o ł u d n i o w e j ( p o l s k i e j ) . 2 W X V I I I w i e k u ł ą c z e n i e r z e m i o s ł a ( k r a w i e c t w o , s z e w s t w o ) z z a j ę c i e m — j e s z c z e n i e z a w o d e m — n a u c z y c i e l s k i m , w z g l ę d n i e z a t r u d n i a n i e w s z k o ł a c h n i e - p a r a f i a l n y c h w y s ł u ż o n y c h ż o ł n i e r z y ( n a o g ó ł i n w a l i d ó w ) , a w s z k o ł a c h p a r a f i a l n y c h k a n d y d a t ó w t e o l o g i i , r z u c a j ą c y c h s z k o ł ę , g d y t y l k o n a d a r z y ł a s i ę o k a z j a o t r z y m a n i a p o s a d y d u s z p a s t e r s k i e j , b y ł o w P r u s a c h n a p o r z ą d k u d z i e n n y m . 3 Z b o g a t e j l i t e r a t u r y p r z e d m i o t u w y m i e n i a m : K . F i s c h e r , G e s c h i c h t e d e s d e u t s c h e n V o l k s s c h u l l e h r e r s t a n d e s , B d . 1, 2, H a n n o v e r 1892; G . T h i e l e , G e s c h i c h t e d e r P r e u s s i s c h e n L e h r e r s e m i n a r e . T . 1. A l l g e m e i n e V o r a u s s e t z u n g e n z u r G e s c h i c h t e d e r P r e u s s i s c h e n L e h r e r s e m i n a r e , M o n u m e n t a G e r m a n i a e P e d a g o g i c a , B d , 62, B e r l i n 1938; D i n t e r ' s L e b e n , v o n i h m s e l b s t b e s c h r i e b e n , N e u s t a d t a n d e r O r l a 1830; ( J . F . ) S l u y m e r , D i e S c h u l l e h r e r s e m i n a r e i n i h r e m V e r h ä l t n i s s e z u r V o l k s b i l d u n g , V o l k s s c h u l f r e u n d , 1842, s s . 27— 48. 4 P o w s t a ł y o n e z i n i c j a t y w y F r y d e r y k a I I z a r a z p o d o k o n a n i u z a b o r u d l a w y k a z a n i a d b a ł o ś c i n o w e g o w ł a d c y o k u l t u r ę n a d o t y c h c z a s p o l s k i c h z i e m i a c h . W s z y s t k i e n o w e s z k o ł y , w k t ó r y c h u p o s a ż e n i e n a u c z y c i e l a w y n o s i ł o 60 t a l a r ó w ( o r g a n i ś c i o t r z y m y w a l i r o c z n i e o k o ł o 200 t a l a r ó w z k a s y k o ś c i e l n e j ) , p o w s t a ł y n a n i e m i e c k i e j W a r m i i . N a j w a ż n i e j s z e e t a p y p o l i t y k i p a ń s t w a p r u s k i e g o w s t o s u n k u d o W a r m i i w d z i e d z i n i e
24
E dw a r d Mar t us z ews k i
w y c h („na k tó r e je d n a k nie m o żn a liczyć”).
B r a k i w sieci e le m e n ta r n y c h
szkół k ato lick ich na w si obliczano na 46 s z k ó l 6.
W 70 p rzy k o ście ln y c h szkołach w ie js k ic h łączenie sta n o w isk a o rg a n is ty
ze stan o w isk iem (jedynego z zasady w parafii) nauczyciela, e lim in o w ało p r o
b lem z n ajd o w a n ia odpow iednio p r z y g o to w an y c h jed n o stek , po n iew aż o rg a
n ista (z atw ierd zan y na ty m s ta n o w is k u przez biskupa) m u siał nie ty lk o um ieć
g rać n a o rganach, ale też czytać, pisać i rachow ać, a b y być w p e łn i s p r a w
n y m p o m o cn ik iem proboszcza. W jego też n ie ja k o z as tęp stw ie udzielał odpo
w ied n ich n a u k n a jm ło d s z em u p o k o len iu p a ra fia n .
Z tego też sam ego p o w o d u o d p a d ał na W a rm ii p ro b lem b u d o w y szkoły,
jak o że o rg a n is ta w sw oim m ieszk an iu udziela! n a u k i k a te ch iz m u , pieśni
kościelnych, opow iadał o życiu i działalności C h ry stu sa , w m ia r ę czasu
i ochoty uczy ł czytać, pisać, n iek ie d y ró w n ie ż — nie w s zy s tk ie dzieci —
rach o w ać. Jeśli w ś ró d m łodzieży tr a f ił się chłopiec b a rd ziej zdolny, wów czas
m ógł on p rz ejść pod b ezp o ś red n ią opiekę d u szp asterza, zwłaszcza gdy ten
do strzeg ał p o trze b ę d o sta rcz an ia szkołom w yżej zo rg an izo w an y m chłopskich
k a n d y d a tó w do a w a n s u życiowego — n a tu r a ln ie w ilości o d p o w ia d ając e j po
trze b o m ów czesnego społeczeństw a stanowego.
W y ra s ta ją c e z zasadniczo in n y c h założeń 0 p r u s k ie k oncepcje ośw iatowe,
m im o fo rm aln eg o objęcia W a rm ii w 1787 r o k u o g ó ln o p ań s tw o w y m i p r z e
p isam i s z k o l n y m i 7, pozo staw ały do k o ń ca X V III w ie k u n a W a rm ii n ieu fn ie
t r a k t o w a n ą lite rą obcego (w aspekcie w y zn an io w y m ) p r a w a i dopiero
w s p ó ln a niedola, ja k ą p rz y n ió s ł z sobą 1807 rok, a n a s tę p n ie u zależnienie
k r a j u od F r a n c ji s p raw iły , że m iejsce niechęci i nieufności zaczęła i n te n s y w
niej z ajm o w ać gotow ość do współżycia i w s p ó łp ra cy n iem ieck ich W arm ia k ó w
z n iem ieck im i P r u s a k a m i 8. Za je d e n z p rz e ja w ó w t y c h z m ian n a le ży u zn ać
u tw o rz en ie w 1811 ro k u s e m in a r iu m nauczycielskiego dla W a rm ii w B r a
niew ie.
s z k o l n i c t w a ( ł ą c z n i e z p r e f e r o w a n i e m n a t y m t e r e n i e s z k ó l e w a n g e l i c k i c h d l a u r z ę d o w e j m n i e j s z o ś c i ) u k a z a n e s ą w p r z e j r z y s t y s p o s ó b w r e l a c j i s p r a w o z d a w c z e j z 1799 r o k u : Z e n t r a l e s S t a a t s a r c h i v . D i e n s t s t e l l e M e r s e b u r g ( d a l e j : Z S T A M e r s e b u r g ) , R e p . 76 a l t I N r 86 B d . 8, Z u s t a n d s ä m t l i c h e r S c h u l e n i m O s t p r e u s s i s c h e n D e p a r t a m e n t u n d d e r e n V e r b e s s e r u n g 1798— 1800, k . 106— 110. A u s z u g a u s d e n A c t e n w e g e n E i n r i c h t u n g d e s S c h u l w e s e n s i m E r m l a n d e v o m J a h r e 1773 b i s z u m J a h r e 1799. W y k o r z y s t a ł j e D i t t r i c h , D a s e r m l ä n d i s c h e V o l k s s c h u l w e s e n z u b n d e d e s 1 8, J a h r h u n d e r t s , Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E v m l a n d s ( d a l e j : Z f G A E ) , B r a u n s b e r g 1911, B d . 18, s . l i n . 5 Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 a l t I N r . 94, Z u s t a n d e d e r k a t h o l i s c h e n S c h u l e n i n B i s t h u m E r m l a n d ( O s t p r e u s s i s c h e n D e p a r t a m e n t s ) u n d d e r e n V e r b e s s e r u n g 1788— 1804, k . 157. P i s m o r a d c y W a l d a z 18 X 1802 r . P o z y t y w n a o c e n a s t a n u s z k o l n i c t w a w a r m i ń s k i e g o w 1772 r . w d o t y c h c z a s o w e j l i t e r a t u r z e p r z e d m i o t u z a i n i c j o w a n a z o s t a ł a b e z k r y t y c z n y m i s f o r m u ł o w a n i a m i z a w a r t y m i w p r a c y D i t t r i c h a , o p . c i t . , k t ó r y c y t u j ą c m e m o r i a ł W a l d a (s . 77) d o c h o d z i w z a k o ń c z e n i u (s . 85) d o p r z e s a d n i e o p t y m i s t y c z n y c h w n i o s k ó w . 6 U l e g a j ą c y w p ł y w o m p i e t y s t ó w F r y d e r y k W i l h e l m I u w a ż a ł , ż e k s z t a ł c e n i e d z i e c i j e s t r e l i g i j n o - m o r a l n y m o b o w i ą z k i e m w s z y s t k i c h b e z w y j ą t k u r o d z i c ó w , j e g o z a ś o b o w i ą z k i e m j a k o p o b o ż n e g o w ł a d c y j s t n a k ł o n i e n i e d o t e g o p o d d a n y c h , k t ó r z y — j e ś l i i n d y w i d u a l n i e n i e m a j ą o d p o w i e d n i c h ś r o d k ó w — p o w i n n i t w o r z y ć S t o w a r z y s z e n i a S z k o l n e . Z g o d n i e z t y m i z a s a d a m i r o z w ó j s z k o l n i c t w a i o ś w i a t y b y ł f o r m ą n o w y c h ś w i a d c z e ń z e s t r o n y p o d d a n y c h , k t ó r y m p a ń s t w o m o g ł o , l e c z n i e m u s i a ł o p o m a g a ć ( n p . z g a d z a j ą c s i ę n a p r z y d z i a ł b u d u l c a z l a s ó w k r ó l e w s k i c h ) . 7 R u h n a u , Ü b e r d a s S c h u l w e s e n , i n s b e s o n d e r e i n B e z i e h u n g a u f d a s E r m l a n d , B e i t r ä g e z u r K u n d e P r e u s s e n s , B d . 1, 1837, s . 118. 8 P o l s c y W a r m i a c y s k ł a d a l i s i ę w ó w c z a s j u ż n i e m a l w y ł ą c z n i e t y l k o z c h ł o p ó w , a w y s t ę p o w a l i l i c z n i e j j e d y n i e w t r z e c h p o ł u d n i o w y c h m i a s t a c h W a r m i i ( O l s z t y n i e , B a r c z e w i e i B i s k u p c u ) , n i e t w o r z ą c j e d n a k w n i c h p a t r y c j a t u . K s z t a ł c o n e w X V I I I w i e k u w P o l s c ePo ws t an ie s e m i n a r i u m n a uc z yc iel sk ieg o w B r a n i e w i e
25
W p raw d z ie już pod koniec X V III w ie k u n iek tó rzy d u c h o w n i w a rm iń s c y
dostrzegali p o trze b ę p ow iększenia sieci szkól, ale głów ną, t r u d n ą do p rzeb y cia
zap o rą s ta w a ł się p ro b lem : k to m a ponosić koszta z w iązan e z tw o rz en iem
n o w y c h szkół — in n o w iercze w ładze
p a ń stw o w e
(które
p rz ep ro w a d z iły
w 1772 r o k u s e k u lary z ac ję W arm ii), k a to lick ie w ła d ze kościelne czy też bez
p o śred n io z ain tere so w a n i, a więc p a ra f ia n ie *?
J e d e n z g o rliw y ch rzeczników o św ia ty ludu, ks. T om asz G re m 10 z B a r tą -
ga pod O lsztynem , doszedł w 1802 ro k u do w niosku, że isto tą s p ra w y , k tó rej
pośw ięcił ty le s ta rań , n a p o ty k a ją c p rz y ty m n a obojętność w ła s n y c h p a rafian ,
b is k u p a i k ró lew sk ich u rzęd n ik ó w , jes t nie ty le b u d o w a n o w y c h szkół, co
k ształcen ie fachow ych, d obrze p r z y g o to w an y c h nauczycieli. K o le jn y sw ój
m e m o ria ł pośw ięcił więc te m u w łaśn ie zag ad n ien iu , w y s u w a ją c zara ze m
wniosek, by w zo rem Ś ląsk a u tw o rz y ć fundusz, z k tó reg o m ożna by fin an s o
wać z ak ła d a n ie i u tr z y m y w a n ie k a to lick ich se m in a rió w nauczycielskich. P o d
czas gdy na Ś ląsk u fu n d u sz ten tw o rz y ły d a ro w iz n y księży o b e jm u jąc y ch
w zarz ąd z an ie parafie, w e d łu g p r o je k tu ks. G re m a m ożna było p o trze b n e
d u c h o w i e ń s t w o w a r m i ń s k i e z a s t ę p o w a n e b y ł o z c z a s e m p r z e z n o w y c h k s i ę ż y , n i e t y l k o p i z e d e w s z y s t k i m n i e m i e c k i e g o p o c h o d z e n i a , a l e t e ż p o d d a n y c h n i e m i e c k i e m u w y k s z t a ł c e n i u . T a k w i ę c n a p r z e ł o m i e X V I I I i X I X w i e k u w s t a n o w y m a z a r a z e m t e o k r a t y c z n y m s p c i e c z e ń - s t w i e n i e m i e c k i c h W a r m i a k ó w o r a z w ś r o d o w i s k u n i e m i e c k i c h ( m i e j s c o w y c h , r e j e n c y j n y c h p r o w i n c j o n a l n y c h ) u r z ę d n i k ó w r o z s t r z y g a ł y s i ę l o s y W a r m i i . 9 S p o r z ą d z o n a w 1786 r o k u a n k i e t a w y k a z a ł a , ż e t y l k o c z e ś ć w s i n i e k o ś c i e l n y c h g o t o w a b y ł a ś w i a d c z y ć c o ś (z z a s a d y n i e d u ż o ) n a p r o j e k t o w a n ą u n i c h s z k o ł ę . W i e l e b y ł o w s i n i e z d e c y d o w a n y c h , w i e l e t e ż o d p o w i a d a ł o w p r o s t , ż e n i c n i e d a n a t e n c e l ( n p . W ł ó c z y s k a . K r z y - k a l y , K r u z y , K a b i n y , B ę s i a , K n i p y , K o t o w o , 2 y d o w o , C z a r n y K i e r z , W y r ę b i s k a , P a w ł y , W o p y , W i e l o c h o w o , S a r n o w o , S t a w i g u d a , S ę t a l , S p r ę c o w o , P l u s k i , G i ł a w y , W y m ó j , M i o d ó w k o , W a - d ą g , K i e ż i i n y , W a i k a ł y , W o ł o w n o , B o c i a n o w o , O t r y , K ł o p o t o w o , G r o s z k o w o ) — Z S T A M e r s e b u r g , R e p 76 a l t I N r . 94, Z u s t ä n d e d e r k a t h o l i s c h e n S c h u l e n i n B i s t h u m E r m l a n d ( O s t p r e u s - s c h e n D e p a r t a m e n t s ) u n d d e r e n V e r b e s s e r u n g 1783— 1804, k . 6— 11. V e r z e i c h n i s d e r i m E T m l a n d e a n z u l e g e n d e n S c h u l e n 23 I 1787. A r c h i w u m D i e c e z j i W a r m i ń s k i e j w O l s z t y n i e ( d a l e j . A D W O ) I I I B e r t u n g 18, S z k o ł a w B a r t ą g u 1787— 1805 p o s i a d a r o z p o r z ą d z e n i e w y d a n e w z w i ą z k u z t ą a n k i e t ą o n a s t ę p u j ą c e j t r e ś c i : , , R o z k a z u i e s i ę S z o ł t y s o m w t y l e n a z n a c z o n y c h w s i a c h a b y s i ę z R a c k i e m y y d w i e m a S t a r e m y G o s p o d a r z a m y p o d w i e l k ą a n i e o m y l n ą K a r ą p r z e d P a n a S e k r e t a r z a R o g a l l e g o n a p i z y s z ł y C z w a r t e k t o i e s t 27 A p r i l l a o g o d z i n i e d z i e s i ą t y r a n o s t a w i l i w s t r o n ę B u d o w a n i a S z k ó ł , d o p r z e s ł u c h a n i a i a k y m k s z t a ł t e m s i ę d o W i e r s c h n o s c i o p i s a ć m o ż n a . C i k t u r z y b y s i ę n i e s t a w i l i t o z a r a s W a c h m i s t r z p o s ł a n y b ę d z i e c o m u z a d r o g ę z a p ł a c i ć m u s z ą a i e d n a k o w o p r z y i e c h a ć . T e n C i r k u l a s z m u s i i a k o n a y p r ę d z e y o d e w s i d o w s i t a k i a k t u w s i e n a p i s a n e s ą b y d ź o d s i ł a n y a k a ż d y S z o ł t y s s i ę p o d p i s a ć m u s i a o s t a t n y t e n C i r k u l a r s z d o s ą d u p r z y w i e z i e . O l s z t y n d n i a 25 A p r i l l a 1786. K r ó l e w s k i P r u s k i S ą d o w n i y O e k o n o m i c z n i U r z ą d — H e n s e l ” . M a s o w a o d m o w a l u b w s t r z e m i ę ź l i w o ś ć w d e k l a r o w a n i u u d z i a ł u n a b u d o w ę s z k o ł y b y ł y z a s a d n i c z o s p r z e c z n e z p o s t a n o w i e n i a m i z a w a r t y m i w P r i n c i p i a r e g u l a t i v a i w z a r z ą d z e n i a c h u z u p e ł n i a j ą c y c h , a l e ś w i e c k i e w ł a d z e s z k o l n e z e w z g l ę d u n a d r a ż l i w o ś ć w y z n a n i o w ą W a r m i a k ó w a b y ć m o ż e r ó w n i e ż z w ł a s n e g o w y r a c h o w a n i a w y z n a n i o w e g o ( c i e m n o t a k a t o l i k ó w m o g ł a b y ć e w a n g e l i k o m „ n a r ę k ę ” ) n i e c h c i a ł y w d r a s t y c z n y s p o s ó b e g z e k w o w a ć n a l e ż n y c h ś w i a d c z e ń n a s z k o ł ę i o ś w i a t ę . 10 T o m a s z G r e m (1746— 18Ю) p o c h o d z i ł z D o b r e g o M i a s t a . Z a n i m w 1776 r o k u z o s t a ł p r o b o s z c z e m w B a r t ą g u b y ł w i k a r i u s z e m k a t e d r a l n y m i p o d s e k r e t a r z e m k a p i t u ł y . J e g o s t a r a n i a n a j o b s z e r n i e j p r z e d s t a w i ł D i t t r i c h , o p . c i t . , s s . 20—76, n i e w y k o r z y s t u j ą c j e d n a k w p e ł n i m a t e r i a ł ó w z a r ó w n o w A D W O , j a k i w Z S T A . W s p i e r a j ą c y p o c z y n a n i a k s . G r e m a p r o b o s z c z k a w k o w s k i F r a n c i s z e k S c h a p k i a r g u m e n t o w a ł z a z a ł o ż e n i e m s z k o ł y w S z a ł s t r a c h t w i e r d z ą c , ż e m i e s z k a ń c y t e j w s i m ó w i ą b e z w y j ą t k u t y l k o p o l s k ą g w a r ą , n a t o m i a s t k a n d y d a t n a n a u c z y c i e l a F r y d e r y k B ö h m m ó g ł b y n a u c z y ć i c h d z i e c i t a k ż e n i e m i e c k i e g o , p o n i e w a ż z n a t e n j ę z y k — Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 a l t I N r . 94, Z u s t ä n d e d e r k a t h o l i s c h e n S c h u l e n i m B i s t h u m E r m l a n d ( O s t p r e u s s i s c h e n D e p a r t a m e n t s ) u n d d e r e n V e r b e s s e r u n g 1788—-1804, k . 73. P i s m o S c h a p k e g o z 25 1 1789 r .
26
Ed w a r d Mar t us ze ws ki
k w o ty uzyskać przezn aczając na ten
c e l c z ę ś ćpozostaw ionych przez z m a rły c h
proboszczów m ajętności (które d o s ta w a ły się zazw yczaj w ręce n ie z as łu g u
jący ch n a to spadkobierców ).
D ru g im źródłem mogło być p rzy w ró ce n ie sk a so w an e j o p łaty (w w y s o
kości jednego talara), p o b iera n ej d o tąd p rz y chrzcie każdego n ieślubnego
dziecka. Dzięki u z y s k a n y m w te n sposób fu nduszom m ożna b y ło b y tw orzyć
k a to lick ie s e m in a ria nauczycielskie ” .
O d p o w iad ając n a te n m em o riał, b e rliń s k i ra d ca szk o ln y J a n F r y d e r y k
Z ö lln er 12 zaw iadom i! ks. G re m a, że nie m a p o d s ta w p ra w n y c h , aby n a k ła d a ć
n ow e św iadczenia na ludność, ale zap e w n ił też p ro jek to d aw cę , że jego p r z e
n ik n ię te tr o s k ą o ośw iatę u w a g i z o stan ą u w zględnione w to k u p rz y g o to w y
w a n ej re fo r m y szk o ln ictw a 13.
W ty m sa m y m 1802 ro k u była już z aa w a n s o w a n a s p r a w a u tw o rz en ia
k atolickiego se m in a riu m nauczycielskiego w Św iętej Lipce, nie doszło jed n a k
do po ro zu m ien ia w tej s p ra w ie m ięd zy w ład zam i kościelnym i i szkolnymi.
M ożna przypuszczać, że w ówczesnej sy tu a cji p o litycznej k w e stie fin an s o w a
nia m ogły być raczej p r e te k s te m m a s k u ją c y m rzeczy w istą nieufność na
płaszczyźnie w y z n an io w e j u .
Do s p r a w y
s e m in a riu m w Św iętej Lipce
pow rócono
jeszcze raz
w 1809 ro ku, w o k resie przejściow ej zależności P r u s od. nap o leo ń sk iej F r a n
cji, ale i ty m r a ze m odłożono ją ad acta, a r g u m e n tu ją c w ów czas w b a rd ziej
11 Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 a l t I N r 94, Z u s t ä n d e d e r k a t h o l i s c h e n S c h u l e n i m B i s t h u r r . E r m l a n d ( O s t p r e u s s i s c h e n D e p a r t a m e n t ) u n d d e r e n V e r b e s s e r u n g 1788— 1804, k . 151— 156. M e m o r i a l k s . G r e m a z 26 X 1802 r . D i t t r i c h , o p . c i t . , s s . 72— 76, p r z y w i ą z u j e m n i e j u w a g i d o t e j i n i c j a t y w y , e k s p o n u j ą c r a c z e j w c z e ś n i e j s z e s t a r a n i a G r e m a , j e s z c z e b a r d z i e j s k a z a n e n a n i e p o w o d z e n i e . p o n i e w a ż n i e u w z g l ę d n i a ł y r e a l n i e i s t n i e j ą c e j s y t u a c j i p r a w n e j . I n n e g o r o d z a j u r o z m i j a n i e s i ę z r z e c z y w i s t o ś c i ą w i d a ć r ó w n i e ż w r o z p o r z ą d z e n i u w a r m i ń s k i e g o b i s k u p a K a r o l a v o n H o h e n z o l l e r n a z 26 V I I 1800 r . ( A D W O J S 12, S c h u l u n t e r r i c h t v o n , - 1799), k t ó r e w p u n k c i e 18 m ó w i : , , E s s o l l d a h e r h i n f ü h r o k e i n S c h u l m e i s t e r a u f d e m L a n d e a n g e s e t z t w e r d e n , w e l c h e r n i c h t d e n U n t e r r i c h t i n e i n e m d e r S e m i n a r i e n g e n o s s e n u n d ü b e r s e i n e F ä h i g k e i t e i n Z e u g n i s s b e y g e b r a c h t h a t ” . N i e b y ł o w ó w c z a s w e w s c h o d n i c h p r o w i n c j a c h P r u s a n i j e d n e g o k a t o l i c k i e g o s e m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i e g o , n a t o m i a s t a b s o l w e n c i s e m i n a r i ó w e w a n g e l i c k i c h w o g ó l e n i e w c h o d z i l i w r a c h u b ę . 12 J a n F r y d e r y k Z ö l l n e r (1753— 1804), t e o l o g e w a n g e l i c k i , o d 1788 r . r a d c a n a c z e l n e g o k o n s y s t o r z a w B e r l i n i e , o d 1800 r . c z ł o n e k n a c z e l n e g o k o l e g i u m s z k o l n e g o . A u t o r z a w i e r a j ą c e j o l i c j a l n y p r o g r a m o ś w i a t o w y ( „ w y c h o w a n i a n a r o d o w e g o ” ) k s i ą ż k i I d e e n ü b e r N a t i o n a l e r z i e h u n g , b e s o n d e r s i n R ü c k s i c h t a u f d i e K ö n i g l i c h P r e u s s i s c h e n S t a a t e n , B e r l i n 1804. E . M a r t u s z e w s k i , P i e r w s z e p r ó b y w p r o w a d z a n i a j ę z y k a n i e m i e c k i e g o d o s z k ó ł e l e m e n t a r n y c h n a M a z u r a c h i p o ł u d n i o w e j W a r m i i n a p o c z ą t k u X I X w i e k u , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j : K M W ) 1977, n r 3—4, s . 309-311. 13 Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 a l t I N r . 94, Z u s t ä n d e d e r k a t h o l i s c h e n S c h u l e n i m B i s t h u m E r m l a n d ( O s t p r e u s s i s c h e n D e p a r t a m e n t s ) u n d d e r e n V e r b e s s e r u n g 1788— 1804, k . 151, o d r ę c z n a a d n o t a c j a n a m e m o r i a l e G r e m a z 21 X I I 1802 r . 14 W 1802 r . r a d c a S a m u e l W a l d z K r ó l e w c a n i e z g o d z i ł s i ę n a t o , a b y p l a n o w a n e s e m i n a r i u m b y ł o d o f i n a n s o w a n e p r z e z w ł a d z e ś w i e c k i e k w o t ą 400 t a l a r ó w r o c z n i e ( b i s k u p c h c i a ł , a b y d y r e k t o r i o b a j n a u c z y c i e l e - k s i ę ż a o t r z y m y w a l i p o 100 t a l a r ó w p e n s j i , a b y 50 t a l a r ó w p r z e z n a c z y ć n a n a d z w y c z a j n e w y d a t k i , a 150 t a l a r ó w n a k o s z t a u t r z y m a n i a t r z e c h w y c h o w a n k ó w ) , . p r z e c i w s t a w i a j ą c w ł a s n y k o s z t o r y s : 120 t a l a r ó w n a n a u k ę i n a d z ó r , 30 t a l a r ó w n a w y d a t k i n a d z w y c z a j n e ( k s i ą ż k i , p a p i e r i t d . ) , 250 t a l a r ó w n a u t r z y m a n i e p i ę c i u w y c h o w a n k ó w ,
w
t y m s a m y m l i ś c i e r o z w a ż a ł t e ż s p r a w ę l o k a l i z a c j i g i m n a z j u m , b i o r ą c p o d u w a g ę r ó w n i e ż O l s z t y n , s k ą d m o g ł o b y o n o o b j ą ć s w y m z a s i ę g i e m p o l s k ą W a r m i ę o r a z p o l s k o - n i e m i e c k i e , e w a n g e l i c k i e P o g ó r z e ( O b e r l a n d — w p ó ź n i e j s z e j n o m e n k l a t u r z e z a c h o d n i e M a z u r y ) o d D ą b r ó w n a p o Z a l e w o i M o r ą g , j e ś l i b y z a m e k o l s z t y ń s k i o d d a n y z o s t a ł n a t e n c e l ( d o c z e g o j e d n a k n i e d o s z ł o ) : Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 a l t I N r 94, Z u s t ä n d e d e r k a t h o l i s c h e n S c h u l e n i m B i s t h u m E r m l a n d ( O s t p r e u s s i s c h e n D e p a r t a m e n t s ) u n d d e r e n V e r b e s s e r u n g 1788— 1804, k . 157— 158. P i s m o z 15 X 1802 r . ; p o r , D i t t r i c h , o p . c i t . , s . 77.P ow st a ni e s e m i n a r i u m n a uc z yci el sk ieg o w B r a n i e w i e
27
p rz e k o n y w a ją c y sposób, że p ro b lem kształcenia k ato lick ich nauczycieli dla
szkól e le m e n ta r n y c h będzie ro zw iąz an y przez założenie s e m in a r iu m w B r a
n iew ie 1=.
Możliwe, że za ty m sfo rm u ło w a n ie m k ry ła się z kolei niechęć w ład z p r u s
k ic h do lo k o w an ia s e m in a r iu m na p o g ra n ic zu p olsko-niem ieckim , a z d ru g iej
s tr o n y m a z u rs k o -w a rm iń s k im , w miejscowości będącej celem licznych p iel
g rz y m e k katolickich.
Jeśli n a w e t p rzy p u szczen ie to jes t słuszne, fa k te m m im o to pozostaje, że
p ro w a d zo n e w 1810 ro k u 10 k o n k r e tn e działania, m a ją ce n a celu u tw o rz en ie
w B ra n ie w ie z a k ła d u k ształcen ia nauczycieli, p rz ew id zian o już w 1809 roku,
w k tó r y m s p ra w y szkolnictw a i o św iaty w P r u s a c h W schodnich pow ierzono
K arolow i A u g u sto w i Z ellero w i 17, z d ec y d o w a n em u zw o len n ik o w i m eto d swego
m is trz a Pestalozziego. W k ry ty c z n y c h dla P r u s czasach m eto d a ta u z n an a
została za je d e n z e le m en tó w o d now y potęgi p ru s k ie j (przez podniesienie p o
ziom u o św ia ty w masach).
B ezp o ś red n im sposobem z ap o z n aw an ia nauczycieli i d u c h o w n y c h (jako
in sp e k to ró w szk o ln y ch z urzędu) z m eto d ą Pestalozziego stały się org an izo
w a n e przez Z ellera k u r s y ls; se m in a rio m je d n a k p ow ierzono ró w n ież z ad a n ie
ro zpow szechnienia i u g ru n to w a n ia n o w y c h zasad pedagogicznych. P r z y s tą
piono więc do reo rg a n iza cji n a js ta rsz eg o z a k ła d u k ształcen ia nauczycieli na
te re n ie P r u s W schodnich, istn iejąceg o p rz y k ró lew ie ck im D o m u S ie ro t (pow
sta ł on w 1701 roku) 1B, p o stanow iono re a k ty w o w a ć założone w 1767, a z lik w i
do w a n e w 1806 ro k u s e m in a r iu m w K lein D ex en 20 pod P r u s k ą Iław k ą, p o p a rto
15 W 1809 r . i n i c j a t y w a w s p r a w i e s e m i n a r i u m w Ś w i ę t e j L i p c e w y s z ł a o d k s . M a t h y e g o ( p o r . p r z y p . 26) i p r z e w i d y w a ł a o g ó l n e k o s z t a w w y s o k o ś c i 1500 t a l a r ó w , z t y m ż e a b s o l w e n c i s e m i n a r i u m b y l i b y z a r a z e m k w a l i f i k o w a n y m i o r g a n i s t a m i . M a t h y p r z e w i d y w a ł p o n a d t o , ż e w ś r ó d w y c h o w a n k ó w b y l i b y t e ż „ p o l s c y u c z n i o w i e ” : Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 V I I S e c t . I I K ö n i g s b e r g b b N r . 3, D i e E r r i c h t u n g d e r S c h u l l e h r e r - S e m i n a r i e n f ü r O s t - u n d W e s t p r e u s s e n , a u c h L i t t h a u e n v o m N o v e m b e r 1806 b i s M ä r z 1812, k . 26. P i s m o r e j e n c j i d o m i n i s t e r s t w a z 5 I V 1809 r . ; k . 33. P i s m o z 6 V I I I 1811 r . d o n o s z ą c e , ż e w B r a n i e w i e p o w s t a ł j u ż „ N o r m a l - I n s t i t u t ” . • 16 [ R o b e r t ] S c h a n d a u , D a s K ö n i g l i c h e S c h u l l e h r e r - S e m i n a r z u B r u u n s b e r g , B r a u n s b e r g 1088, S S . 18— 22. U z n a n i e o k r e s u p a ź d z i e r n i k 1810 — s i e r p i e ń 1811 r . z a p i e r w s z y o k r e s w ż y c i u t e j p l a c ó w k i o ś w i a t o w e j z n a l a z ł o s w ó j w y r a z w t y t u l e o d p o w i e d n i e g o p o s z y t u a r c h i w a l n e g o : Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 V I I , n e u S e k t . 2 С I , N r . 1, B d . 1, D a s k a t h o l i s c h e S c h u l l e h r e r - N o r - m a l - I n s t i t u t e x p o s t d a s S e m i n a r u n d E r z i e h u n g - I n s t i t u t z u B r a u n s b e r g O c t o b e r 1810—22 A u g u s t 1812. J e d e n z p i e r w s z y c h d o k u m e n t ó w t e g o p o s z y t u ( k . 5) t o P l a n z u E r r i c h t u n g e i n e s N o r m a l - I n s t i t u t s i n B r a u n s b e r g , d a t o w a n y 21 X 1810 r . P r z y g o t o w a n i a d o u t w o r z e n i a s e m i n a r i u m n a j b a r d z i e j s z c z e g ó ł o w o p r z e d s t a w i a F . H i p l e r , o p . c i t . , s s . 230—245, r o z d z i a ł D a s L e h r e r i n s t i t u l i n B r a u n s b e r g . 17 K a r o l A u g u s t Z e l l e r (1774— 1847) p o c h o d z i ł z W i r t e m b e r g i i , b y ł t e o l o g i e m , u c z n i e m P e s t a l o z z i e g o , s p r o w a d z o n y m p r z e z w ł a d z e p r u s k i e z H e i l b r o n n d l a z r e f o r m o w a n i a s z k o l n i c t w a w s c h o d n i o p r u s k i e g o j a k o — o d 1809 r . d o ( f o r m a l n i e , l e c z n i e f a k t y c z n i e ) 1818 r . — n a c z e l n y r a d c a s z k o l n y i r e j e n c y j n y w K r ó l e w c u . P o d k o n i e c ż y c i a w r ó c i ł d o W i r t e m b e r g i i , g d z i e u t w o r z y ł z a k ł a d k s z t a ł c e n i a n a u c z y c i e l i . W s c h o d n i o p r u s k i o k r e s ż y c i a Z e l l e r a , k t ó r y b y ł t e ż p r e c e p t o r e m d z i e c i k r ó l e w s k i c h , t y l k o w p i e r w s z y c h l a t a c h w y p e ł n i o n y b y ł • b a r d z o o ż y w i o n ą , a p o d y k t y c z n ą a p r z e z t o k o n t r o w e r s y j n ą d z i a ł a l n o ś c i ą r e f o r m a t o r s k ą . Z a s ł u ż y ł s i ę r a c z e j d l a s z k o l n i c t w a m i e j s k i e g o i ś r e d n i e g o n i ż b e z p o ś r e d n i o d l a e l e m e n t a r n e g o . 18 F . H i p l e r , H e i n r i c h S c h m ü l l i n g u n d d i e R e f o r m d e s e r m l ä n d i s c h e n S c h u l w e s e n s a m E i n g u n g e d e s 19. J a h r h u n d e r t s , Z f G A E 1886, B d . 8, s . 237. 19 [ A u g u s t E d w a r d ] P r e u s s , D a s k ö n l g l . W a i s e n h a u s z u K ö n i g s b e r g a l s N o r m a l i n s t i t u t u n t e r H e r r n O b e r - S c h u l r a t h K a r l A u g u s t Z e l l e r ( a u s d e m N a c h l a s s d e s s e l . D i r . , m i t Z u s ä t z e n u n d e i n e m N a c h w o r t v o n H . L . E l d i t t ) , V o l k s s c h u l f r e u n d 1850, s s . 161— 186. 20 [ J a n F r y d e r y k ] S l u y m e r , D a s e v a n g e l i s c h e S c h u l l e h r e r - S e m i n a r z u P r . E y l a u . n a c h
28
Ed w ar d Mar t us ze wsk i
w 1811 ro k u in ic ja ty w y osób p r y w a t n y c h w M ü h lh a u s e n (między P r u s k ą
Ila w k ą i K rólew cem ) c ra z w G r ą d k a c h pod P a s ł ę k i e m sl, n a jw ię ce j jed n a k
nadziei łączono z d w o m a n o w y m i s e m in a riam i — dla L itw y P r u s k ie j w K u -
m eczen pod W ystru cią, k tó r e n azy w a n o później K a r a l e n e 22 i dla W arm ii
w B ran iew ie.
P ozycja tego ostatniego w p la n a c h re fo rm była o tyle w ażna, że m iało
ono pełn ić fu n k c ję p r e k u rs o r a n o w y c h ten d e n c ji w ładz szkolnych w sto
s u n k u do k a to lick ich p o w ia tó w pro w in cji, w k tó r y c h b y ły jeszcze żyw e t r a
dy cje odrębności w a rm iń s k ie j
P o w o łu ją c się na polecenie sekcji ośw iaty w m in is te rs tw ie s p r a w w e w
n ę tr z n y c h 24 k ró lew ie ck a d e p u ta c ja szkolna rozp o rząd zen iem z 26 w rześnia
1810 ro k u o k reślała p lan o w a n ą szkołę jak o N o r m a ln y I n s t y t u t N auczania
( N o r m a l-U n te rric h ts -In s titu t, lu b k ró c ej — p odobnie ja k to b y ło w p r z y
p a d k u analogicznego z a k ła d u p rz y D om u S ie ro t w K ró le w cu — N o rm a l-In s ti-
tut). N azw a ta oznaczała n o rm a ty w n o ś ć działalności, u tw o rz en ie przez szkołę
now ych, m a ją c y c h obecnie obow iązyw ać w szkolnictw ie n o rm (przede w s zy s t
kim m eto d y c zn y c h i p e d ag o g icz n y c h )25.
Z ro zp o rząd zen ia w rześn io w eg o w y n ik a też, że in ic ja ty w a w yszła ze
s tro n y św ieckich, a zara ze m in n o w ierc zy c h w ład z szkolnych, k t ó r e a p elo w a ły
do proboszcza k a te d ra ln e g o von M a th y 26 o p o p a rcie s ta rań , jak ie m ieli rozpo
cząć i przeprow adzić: przew o d n iczący b ra n ie w s k ie j r a d y m ie jsk iej O e s t r e i c h 27
s e i n e n ä u s s e r e n V e r h ä l t n i s s e n u n d E i n r i c h t u n g e n , V o l s s s c h u l f r e u n d 1837, s s . 288—300. 21 Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 V I I S e c t . I I b b N r . 1.5, L a n d s c h u l l e h r e r - S e m i n a r i u m G r o s s T h i e r b a c h 1811— 1818; Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 S e c t . I I b b N r . 9 B d . 1, D a s e v a n g e l i s c h e S c h u l l e h r e r - S e m i n a r i u m z u M ü h l h a u s e n 1811— 1824. 22 Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 V I I n e u S e k t . 3 С G u m b i n n e n , T e l l 1, N r . 2, B d . I , E r z i e h u n g s - H a u s u n d S c h u l l e h r e r - S e m i n a r i u m K a r a l e n e z u K u m e t s c h e n 1811— 1816. L i t e w s k a n a z w ę K a r a l e n e ( k r ó l o w a ) o t r z y m a ł a n a c z e ś ć k r ó l o w e j L u i z y . 23 J . J a s i ń s k i , G a z e t y p o l s k i e n a M a z u r a c h i W a r m i i u> l a t a c h 1842— 1939 a p r o b l e m ś t m a d o m o ś c i n a r o d o w e j , w : H i s t o r i a p r a s y p o l s k i e j a k s z t a ł t o w a n i e s i ę k u l t u r y n a r o d o w e j , W a r s z a w a 1976, s s . 49— 75. 24 P r u s k i e m i n i s t e r s t w o o ś w i a t y p o w s t a ł o d o p i e r o w 1817 r . S p r a w y s z k o l n i c t w a n a l e ż a ł y p o c z ą t k o w o d o r e s o r t u s p r a w i e d l i w o ś c i , n a s t ę p n i e z a ś d o m i n i s t e r s t w a s p r a w w e w n ę t r z n y c h , n a c z e l e k t ó r e g o w 1811 r . s t a ł m i n i s t e r v o n S c h u c k m a n n . 25 S c h a n d a u , o p . c i t . , s . 18; A D W O A B I I S c h u l l e h r e r s e m i n a r 1, S e m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i e w B r a n i e w i e 1811— 1836, p i s m o m i n i s t r a v o n S c h u c k m a n n a z 5 11811 r . d o b i s k u p a s t w i e r d z a , ż e I n s t y t u t p o w i n i e n s ł u ż y ć z a w z ó r i b y ć w a r s z t a t e m , w k t ó r y m c o r a z b a r d z i e j b ę d z i e s i ę d o s k o n a l i ł o m e t o d y p e d a g o g i c z n e . B r a n i e w s k i N o r m a l n y I n s t y t u t N a u c z a n i a p r z e m i a n o w a n y z o s t a ł w 1814 r . n a K r ó l e w s k i z a k ł a d W y c h o w a w c z y ( K ö n i g l i c h e E r z i e h u n g s - A n s t a l t ) : Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 V I I n e u S e k t . 2, С I, N r . 10, B d . 1, A l l g e m e i n e A n g e l e g e n h e i t e n u n d B e s t i m m u n g e n ü b e r d i e S c h u l l e h r e r - S e m i n a r i e n i m C o n s i s t o r i a N B e z i r k K ö n i g s b e r g v o m j u n y 1823 b i s A p r i l 1844, k . 58, Ü b e r s i c h t d e r j e n i g e n F o r t s c h r i t t e , w e l c h e O s t p r e u s s e n s S c h u l l e h r e r - S e m i n a r e i n d e n 20 J a h r e n v o n 180B— 1827 g e m a c h t h a b e n . B r a u n s b e r g . P o r . t e ż : Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 V I I S e k t . 1, G e n e r a l i a b b N r 63, H i s t o r i s c h - s t a t i s t i s c h e n N a c h r i c h t e n ü b e r d i e L e h r e r b i l d u n g s - A n s t a l l t e n 1864— 1865, k . 62. S u m m a r i s c h e N a c h r i c h t e n d e s k ö n i g l . L e h r e r - - S e m i n a r s z u B r a u n s b e r g ( b e z d a t y i p o d p i s u ) . 26 I g n a c y A n t o n i S t a n i s l a w v o n M a t h y ( M a t t h y ) (1765— 1822) p o s t u d i a c h w B r a n i e w i e I R z y m i e b y ł o d 1798 г. p r o b o s z c z e m k a t e d r a l n y m w B r a n i e w i e , w l a t a c h 1803— 1809 a d m i n i s t r a t o r e m d i e c e z j i w a r m i ń s k i e j . W k o n s e k w e n c j i k o n f l i k t ó w z n o w y m b i s k u p e m J ó z e f e m v o n H o h e n z o l l e r n e m p r z e s z e d ł w 1811 r . n a s t a n o w i s k o r a d c y s z k o l n e g o i r a d c y k o n s y s t o r z a w K w i d z y n i e . W 1822 r . z o s t a ł b i s k u p e m c h e ł m i ń s k i m , w 1827 r . z r e z y g n o w a ł z k a n d y d o w a n i a n a s t a n o w i s k o a r c y b i s k u p a g n i e ź n i e ń s k i e g o . J a k o p r u s k i p a t r i o t a c i e s z y ł s i ę p e ł n y m z a u f a n i e m w ł a d z p a ń s t w o w y c h . 27 J a n A u g u s t E d w a r d O e s t r e i c h (1750— 1830) p o c h o d z i ł z b r a n i e w s k i e j r o d z i n y k u p i e c k i e j . P o s t u d i a c h w K r ó l e w c u w r ó c i ł d o r o d z i n n e g o m i a s t a i z a w o d u o j c a , z o s t a ł j e d n y m z p r z y
P o ws t an i e s e m i n a r i u m n a uc z yc iel sk ieg o w B r a n i e w i e
29
o raz p ro fes o r b ra n ie w sk ie g o g im n a z ju m B u r g u n d 28. Od p a źd z ie rn ik a 1810 ro
k u 20 p ra c o m o rg a n iz a c y jn y m przew o d ził n a m ie jsc u p r z y b y ły z K ró le w ca
ra d ca Z ełler. Je d n o cześn ie k o n ty n u o w a n a k o re sp o n d en c ja z sek cją w m in i
s te rs tw ie p re cy z o w a ła id eo w e i o rg a n iz ac y jn e z as ad y now ej s z k o ł y so.
B iskup Jó z e f von H o h e n z o l l e r n 31 z ap o z n an y został z nim i ogólnikow o
i sto sunkow o późno, gd y ż n a p o c zą tk u stycznia 1811 r o k u 32. Nie pozostało
m u w ów czas nic innego, ja k ty lk o p odziękow ać w ład zo m za tw o rz en ie tej
placów ki o ś w ia t o w e j 33.
Podczas gdy s p ra w a obsadzania sta n o w isk a org an isty , a z a ra ze m n a u
czyciela w iejskiego n a d a l u w a ż a n a b y ła przez w ła d ze kościelne za s p ra w ę
w y łączn ie w e w n ę trz n ą , w k tó re j św ieckie w ładze szkolne nie m a ją nic do
p o w ied zen ia 84, decyzja w s p r a w ie obsadzenia s ta n o w is k a d y r e k to r a N o r m a l
n ego I n s t y t u tu p o d jęta została bod ajże n a w e t bez k o n s u ltac ji z w ła d za m i
k ościelnym i. G dy w yszło n a jaw , że B u r g u n d jest b y ły m zak o n n ik iem , k tó r y
z a w a rł zw iązek m ałżeń sk i, b isk u p w a r m iń s k i z decydow ał się na w ysunięcie
sw oich obiekcji. M in ister von S c h u c k m a n n w y ra ził w ów czas ub o lew an ie
z pow odu zaistniałego faktu, tw ierd z ąc zarazem , że nic nie w ied ział o ty m
szczególe życia B u rg u n d a . Z d an iem m in is tra należało w tej sy tu a cji odczekać
i dać d y r e k to ro w i szansę w y k a za n ia, czy z as łu g u je na z au fa n ie 35.
w ó d c ó w ż y c i a s p o ł e c z n e g o w B r a n i e w i e , z w ł a s z c z a p o i n w a z j i f r a n c u s k i e j . W o k r e s i e p o w o j e n n e j o d b u d o w y s z c z e g ó l n i e d u ż o u w a g i p o ś w i ę c i ł o ś w i a c i e , j a k o c u r a t u s l o c a l i s p r o w a d z ą c s p r a w y k a s o w e w s z y s t k i c h b r a n i e w s k i c h s z k ó ł ś r e d n i c h . 28 C o r n e l i u s B u r g u n d u r o d z i ł s i ę w 1777 r . w e W r o c ł a w i u , o t r z y m a ł w 1795 r . ś w i ę c e n i a k a p ł a ń s k i e , l e c z w k r ó t c e w y s t ą p i ł z z a k o n u n o r b e r t a n ó w i o d 1801 r . s t u d i o w a ł w B e r l i n i e . W l a t a c h 1804— 1806 b y ł d y r e k t o r e m p r u s k i e g o s e m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i e g o w Ł o w i c z u , s k ą d p r z y b y ł d o B r a n i e w a , g d z i e z o s t a ł p r o f e s o r e m m i e j s c o w e g o g i m n a z j u m . W 1808 r . b y ł g ł ó w n y m d z i a ł a c z e m Z w i ą z k u C n o t y ( T u g e n d b u n g ) , z o r g a n i z o w a ł s z k o ł ę d l a d z i e w c z ą t , t a k ż e s z k o ł ę g i m n a s t y k i i r y s u n k ó w . P r z e z p ó ł t o r a r o k u r e d a g o w a ł i w y d a w a ł p i s m o „ B r a u n s b e r g e r W o c h e n p o s t ” . O p r ó c z m o w y i n a u g u r a c y j n e j w y d r u k o w a ł t a k ż e j a k o p o z y c j e z w a r t e W a s 1 s t v o n d e r P e s t a l o z z i s c h e n M e t h o d e z u e r w a r t e n i D e r h e i l l i g e V a t e r P i u s V I I , 1814, J a k o d y r e k t o r s e m i n a r i u m b r a n i e w s k i e g o n a w i ą z y w a ł d o s w y c h d o ś w i a d c z e ń z o k r e s u p o b y t u w Ł o w i c z u : Z S T A M e r s e b u r g , R e p 76 V I I , n e u S e k t . 2 С - I , N r . 1, B d . 3, D a s k a t h o l i s c h e S c h u U e h r e r - - N o r m a l - I n s t i t u t , e x p o s t d a s S e m i n a r u n d E r z i e h u n g s - I n s t i t u t z u B r a u n s b e r g J a n u a r 1817 — F e b r u a r 1825, k . 90. E t a t s P r o j e c t f ü r d a s k ö n i g l i c h e S e m i n a r i u m z u L o w i c z p r o 1806/7. 30 S c h a n d a u , o p . c i t . , s s . 19— 21. 31 A . R o g a l s k i , K o ś c i ó ł k a t o l i c k i n a W a r m i i i M a z u r a c h , W a r s z a w a 1956, s s . 292— 294: „ N a s t ę p c a b i s k u p a K a r o l a H o h e n z o l l e r n a , J ó z e f v o n H o h e n z o l l e r n , c h o ć b y ł j e g o k r e w n i a k i e m i c h o ć u j e g o b o k u z a p r a w i a ł s i ę w O l i w i e d o s t a n u d u c h o w n e g o i d o p r z y s z ł y c h w y s o k i c h u r z ę d ó w k o ś c i e l n y c h , o k a z a ł s i ę j e d n a k z g r u n t u b a r d z i e j i n t e r e s u j ą c ą p o s t a c i ą j a k o k a p ł a n o r a z j a k o b i s k u p . B e z s p r z e c z n i e n a l e ż y d o w y b i t n i e j s z y c h i b a r d z i e j z a s ł u ż o n y c h d l a K o ś c i o ł a b i s k u p ó w w a r m i ń s k i c h . T y m c i e k a w i e j i d o b i t n i e j w y s t ę p u j e n a t l e p o c z y n a ń t e j o s o b i s t o ś c i p r z y m i e r z e „ o ł t a r z a i t r o n u ” . L i s t y k s . b i s k u p a J ó z e f a H o h e n z o l l e r n a ---p e ł n e s ą s k a r g i ż a l ó w n a s z y k a n y , j a k i e d o z n a j e k a t o l i c y z m z k o r z y ś c i ą d l a r e l i g i i u r z ę d o w e j — p r o t e s t a n t y z m u . T o j e d n a k n i e z a c h w i a ł o j e g o w i e r n o ś c i d l a w ł a d c y ” . 32 A D W O A B I I S c h u l l e h r e r s e m i n a r 1, S e m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i e w B r a n i e w i e 1811— 1836, p i s m o m i n i s t r a v o n S c h u c k m a n n a d o b i s k u p a z 5 I 1811 r. 33 Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 V I I n e u S e k t . 2 С I , N r . 1 B d . 1, D a s k a t h o l i s c h e S c h u l - l e h r e r - N o r m a l - I n s t i t u t e x p o s t d a s S e m i n a r u n d E r z i e h u n g s - I n s t i t u t z u B r a u n s b e r g O c t o b e r 1810— 22 A u g u s t 1812, k . 32. P i s m o b i s k u p a z 24 I 1811 r . 34 A D W O A B I I S c h u l e h r e r s e m i n a r 3, U t w o i z e n i e n a W a r m i i k o m i s j i e g z a m i n u j ą c e j k a n d y d a t ó w n a n a u c z y c i e l i 1813— 1824, o d p o w i e d ź n a p i s m o v o n S c h u c k m a n n a z 8 I V i 22 V I I 1813 r . , w k t ó r e j p o w o ł u j e s i ę n a C o n s t i t u t i o n e s S y n o d a l e s R u d l c ł a n a z 1612 r . C a p . d e S c h o l i s e t S c h o l a e M a g i s t r i s , p a g . 298: „ D e n i q u e a d j u r i s d i c t i o n e m t a l i u m e t e t i a m a l i o r u m E c c l e s i a e m i n i s t r o r u m q u o d a t t i n e t , e a n o b i s e t P a r o c h i , c o r a m q u i b u s s o l i s c o n v e n i e n d i e t j u d i c a n d i s u n t , r e s e r v a m u s ” . 35 A D W O A B S c h u l l e h r e r s e m i n a r l , S e m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i e w B r a n i e w i e 1811— 1836, p i s m o b i s k u p a z 25 I V o r a z m i n i s t r a z 11 V 1811 r .
30
Ed w a r d
M
art uszewski
W późniejszym o k resie w ła d ze kościelne w ra c a ły jeszcze d w u k r o tn ie do
s p ra w y p rz en ies ien ia B u rg u n d a na in n e stanow isko, w y s u w a ją c pod jego
a d res e m ogólnikow e zastrzeżenia, za k a ż d y m r a z e m je d n a k bez s k u t k u al.
J e d n y m z p ierw szy c h z ad a ń o rg a n iz ato ró w szkoły stało się u zy sk an ie
d la niej siedziby. P rzezn aczo n o n a nią b r a n ie w s k i zam ek S7, z k tó reg o n a le
żało w y k w a te ro w a ć g e n era ln e g o dzierżaw cę d o m e n y b r a n ie w sk ie j (A m tm anna)
S c h ie le rd e c k e r a i k o m e n d a n ta g arn izo n u von Zielińskiego.
P rz e k az an ie g m ac h u B u rg u n d o w i n a stąp iło 19 lutego 1811 roku, n a to m ia s t
u ro c zy ste o tw a rcie I n s t y t u tu 2 lipca tegoż roku. R elację na te n te m a t z aw iera
K r o n i k a d o m u ,
czyli p r o w a d zo n a przez d y r e k to r a k r o n ik a In s ty tu tu :
„Po godzinie d ziesiątej p rz ed p o łu d n ie m zgrom adzili się zaproszeni, p r z y
noszący zaszczyt goście po to, a b y podnieść ra n g ę obchodzonego św ięta.
Miejscem zg ro m ad zen ia było m ieszk an ie d y r e k to r a . Zjaw i! się wiceprezes
k ró lew s k iej r e je n c ji p a n Nicolovius, p a n ra d c a k o n sy s to rz a ra d c a K ra u se ,
pa n g e n e r a ln y a d m in is tr a to r diecezji k a n o n ik Woelki, k a n o n ik le Febre,
członkow ie m a g is tr a tu i k o leg iu m ra d n y c h m iejskich, d u c h o w ień s tw o k a to
lickie i pi'otestanckie oraz w ielu życzliw ych s p r a w ie mężów.
Z g ro m a d ze n i u d a li się do sali w y k ła d o w e j n a gó rn ej ko n d y g n acji, gdzie
p a n k o m is arz O estreich otw orzył uroczystość stosow ną mow ą. Po n im p r z e
m ów ił p a n b isk u p (ewangelicki, L u d w ik von B o ro w s k i — E. M.) jak o d ru g i
k o m is arz i n aszkicow ał h isto rię ośw iaty w a rm iń s k ie j, a m ów ił też o n a d zie
jach p o k ła d a n y c h w przyszłości. P o n im p rz e m a w ia ł p a n n aczeln y ra d ca
szkolny Z e lle r na te m a t istoty N aczeln y ch I n s ty tu tó w a n a stęp n ie d y r e k to r
B u rg u n d o o bow iązkach d y r e k to r a i nauczyciela w ta k im insty tu cie. W y ch o
w a n ek S o m m e r (jeden z trze ch p rz y b y ły c h z k rólew ieckiego I n s t y t u tu w c h a
ra k te r z e pom ocników n auczyciela — U n t e r le h r e r — E. M.) p rz e p ro w a d z ił p a
r a le lę m iędzy s w y m do ty ch czaso w y m życiem a życiem w In sty tu cie . M ial
p o tem m iejsce pochód uczniów, k tó rzy p o d a n ie m rę k i zobow iązyw ali się do po
słu szeń stw a d y re k to ro w i, na co t e n o d p o w ia d ał im p o cału n k iem . P o te m
w im ie n iu r e je n c ji z ab ra ł głcs p a n ra d ca ko n sy sto rza d r K r a u s e i zakończył
sw ą u j m u ją c ą w y p o w ied ź m o d litw ą. Uroczystość z a m k n ą ł p a n O estreich
sło w am i podziękow ania.
T o w a rz y s tw o opuściło w ów czas salę w y k ła d o w ą, zwiedziło lo k ale za
k ła d u i u d ało się do d o m u p a n a O estreicha, gdzie w p rz y ja cie ls k ie j biesiadzie
dało chętnie W y ra z n a g ro m a d z o n y m w ciągu p rz ed p o łu d n ia w ra że n io m i m y
ślom. Dzieci o trz y m a ły w p o łu d n ie pod p rz e w o d n ic tw e m n auczyciela p.t.
P r e n g la pieczyste i ciasto, a z łaskaw ości pierw szego k o m is arz a
w
u m ia r k o
w an ej ilości wino. Wszyscy spędzili ten dzień radośnie, a uroczystość m iała
36 I b i d e m , p i s m o b i s k u p a d o m i n i s t r a z 29 I , p i s m a m i n i s t r a d o b i s k u p a z 21 V i 24 V I I 1820 r . , n a c z e l n e g o p r e z e s a p r o w i n c j i p r u s k i e j d o m i n i s t r a z 6 V I I 1820 r . , n a s t ę p n i e p i s m o b i s k u p a z 24 I V i m i n i s t r a z 2 V 1823 r . K w e s t i i t e j p o ł o ż y ł a k r e s ś m i e r ć B u r g u n d a , k t ó r y z m a r ł n a g l e И X 1825 r . 37 Z b u d o w a n y w 1279 r . b y ł s i e d z i b ą b i s k u p a w a r m i ń s k i e g o H e n r y k a F l e m i n g a (1278— 1300) i k i l k u j e g o n a s t ę p c ó w , z a n i m n i e p r z e n i e ś l i o n i s w e j s i e d z i b y d o O r n e t y a n a s t ę p n i e d o L i d z b a r k a W a r m i ń s k i e g o . D o 1772 r . w z a m k u b r a n i e w s k i m m i e ś c i ł a s i ę a d m i n i s t r a c j a s t a r o s t w a ( s i e d z i b a b u r g r a b i e g o ) : Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 V I I , S e k t . I G e n e r a l i a b b , N r . 63, H i s t o r i s c h - s t a t i s t i s c h e N a c h r i c h t e n ü b e r d i e L e h r e r b i l d u n g s - A n s t a l l t e n 1864-1865, k . 61, 62. S c h a n d a u , o p . c i t . , s s . 5— 6. m y l n i e o k r e ś l a z a m e k b r a n i e w s k i j a k o z a k o n n y . Z l y s t a n b u d y n k u p r z e k a z a n e g o s z k o l e p o g o r s z y ł s i ę w 1812 r . w w y n i k u k w a t e r u n k u w o j s k o w e g o . Z a m e k b r a n i e w s k i r o z e b r a n y z o s t a ł w 1873 г . , a n a j e g o m i e j s c u p o s t a w i o n o n o w e b u d y n k i s e m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i e g o . D o n a s z y c h c z a s ó w z a c h o w a ł a s i ę t y l k o j e d n a o b r o n n a b a s z t a z a m k o w a : L . C z u b i e l , T . D o m a g a ł a , Z a b y t k o w e o ś r o d k i m i e j s k i e W a r m i i i M a z u r , O l s z t y n 1969, s . 107.
Po w st a ni e s e m i n a r i u m n au cz y ci el s ki eg o w B r a ni e wi e
31
b e zb łęd n y p rzebieg. 4 lipca rozpoczęła się n a u k a zgodnie z p la n e m p o d a n y m
przez o rg a n iz a to r a ” 3e.
Od ro z w iąz ań o rg an izacy jn y ch , k t ó r e w ów czesnych w a r u n k a c h b y ły
w ielk im osiągnięciem
jeszcze większego w y siłk u , a z a p e w n e ró w n ież ry z y k a
w y m a g ało o p ra co w a n ie p r o g r a m u działalności now ej placów ki, k t ó r y u w zg lęd
n iałb y n o w e ten d e n c je pedagogiczne i szczególnie w r a ż liw ą n a ty m te re n ie
k a to lic k ą ortodoksję.
W p ro g r a m ie i w p la n a c h le k c y jn y ch na p ierw szy m m ie jsc u pozostała
n a u k a r e l i g i i 40. N astęp n ie u w z g lęd n ian o czytanie (z po d ziałem na m echaniczne
i z w iązan e z ćw iczeniam i pam ięciow ym i), po g ląd o w ą n a u k ę z n ak ó w języ
k o w y c h („czyli p ierw sze p rz y g o to w a n ia do k a lig r a f ii”), „słu ch o w ą n a u k ę
zn ak ó w ję z y k o w y c h ”, o rtografię, fleksję, g ra m a ty k ę , re to ry k ę , ry tm ik ę , r a
c h u n k i, g eom etrię, p las ty k ę, geografię, historię, przy ro d ę, łacinę, m u zy k ę
(melodykę), śpiew, g im n asty k ę, flek sję w ojskow ą, m a n e w ro w a n ie , g ry i z a
baw y, ogrodnictw o, zajęcia d o m o w e i k u c h en n e , k ra w iec tw o . Resztę czasu
przezn aczan o n a p o b y t w kościele, m o d litw y w dom u, posiłki, n a w olne
godziny pośw ięcone n au ce in d y w id u aln e j, na uroczystości szkolne, sp a c ery
itd 41.
T en b a rd zo r o z b u d o w an y p r o g r a m re aliz o w a n y b y l w o p a rciu o zasady
Pestalozziego, t r a k t o w a n e je d n a k nie d o gm atycznie, lecz a n alizo w a n e 42 i p o d
d a w a n e d y s k u s j i 43.
I n s t y t u t m ia ł w y k ształcić k a n d y d a tó w n a n auczycieli spośród 25 sierot
w w ieku nie p o trz e b u ją c y m już opieki m acierzy ń sk iej, ale jeszcze nie d o
ro sły ch (od 8 do 15 lat), s k ie r o w a n y c h przez w a r m iń s k ic h księży, a o d zn a
c zających się o d p o w ied n im i p r e d y s p o z y c j a m i 44. S fo rm u ło w a n ie „i w ten
sposób z do b rej szkoły e le m e n ta r n e j w y ło n i się do b re s e m in a r iu m ” 4S, każe
przypuszczać, że I n s t y t u t przez p rz y n a jm n ie j p a r ę la t b y ł jed y n ie e k s p e
r y m e n ta ln ą szkołą e le m e n ta rn ą , a jego p ie rw s i absolw en ci-n au czy ciele mogli
38 S c h a n d a u , o p . c i t . , s s . 24— 25; Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 V I I S e k t . I G e n e r a l i a b b , N r . 63, H i s t o r i s c h - s t a t i s t i s c h e N a c h r i c h t e n ü b e r d i e L e h r e r b i l d u n g s - A n s t a l l t e n 1864— 1865, k . 61, 62. W c o m i e s i ę c z n y c h s p r a w o z d a n i a c h p r z e s y ł a n y c h n a b i e ż ą c o p r z e z r e g e n c j ę d o B e r l i n a s e m i n a r i u m b r a n i e w s k i e m u p o ś w i ę c o n o s t o s u n k o w o d u ż o m i e j s c a : Z S T A M e r s e b u r g , G e h e i m S t a a t s - K a b i n e t t 2.2.1 N r . 15934, Z e i t u n g s b e r i c h t e d e r R e g i e r u n g z u K ö n i g s b e r g 1811, k . 6, 8. S p r a w o z d a n i a z a m a r z e c i k w i e c i e ń . . 39 I k t ó r y m b a r d z o d u ż o u w a g i p o ś w i ę c a p ó ź n i e j s z y h i s t o r y k s e m i n a r i u m S c h a n d a u , o g r a n i c z a j ą c s i ę j e d n a k i e t y l k o d o l a k o n i c z n e j w z m i a n k i o w p r o w a d z e n i u m e t o d y P e s t a l o z -z i e g o . 40 U c z y ł j e j d o 1813 r , J a n F u g e , w i k a r y p r z y b r a n i e w s k i m k o ś c i e l e n o w o m i e j s k i m . S t a n o w i s k o p i e r w s z e g o n a u c z y c i e l a z a j m o w a ł A n t o n i P r e n g e l ( u r o d z o n y w 1784 r . w B r a n i e w i e ) , k t ó r y w 1834 r . p r z e s z e d ł n a e m e r y t u r ę . L e k a r z e m b y ł m e d y k p o w i a t o w y d r S y d o w a w o ź n y m G e s c h k e : S c h a n a a u , o p . c i t . , s s . 70, 73, 76. 41 S c h a n d a u , o p . c i t . , s. 25. 42 Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 V I I , n e u S e k t 2, N r l . B d . l , D a s k a t h o l i s c h e S c h u l l e h r e r - N o r - m a l - I n s t i t u t e x p o s t d a s S e m i n a r u n d E r z i e h u n g s - I n s t i t u t z u B r a u n s b e r g O c t o b e r 1810-22 A u g u s t 1812, k . 89. E i n i g e F r a g e n ü b e r P e s t a l o z z i - M e t h o d e d e s U n t e r r i c h t s z u r s c h r i f t l i c h e n o d e r m ü n d l i c h e n B e a n t w o r t u n g v o r g e l e g t ( p y t a n i a ) : k . 91. W e l c h e s i n d d i e G r u n d p r i n z i p i e n ? ( o d p o w i e d z i ) . 43 i b i d e m , 1c. 145, r e l a c j a z d y s k u s j i p o d k o n i e c 1811 r . 44 S c h a n d a u , o p . c i t . , s . 23 Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 V I I , n e u S e k t . 2 С I, N 0 B d l , A l l g e m e i n e A n g e l e g e n h e i t e n u n d B e s t i m m u n g e n ü b e r d i e S c h u l l e h r e r - S e m i n a r i e n i m C o n s i s t o r i a l - B e z i r k K ö n i g s b e r g v o m J u n y 1823 b i s A p r i l 1844, k . 58. U e b e r s i c h t d e r j e n i g e n F o r t s c h r i t t e , w e l c h e O s t p r e u s s e n s S c h u l l e h r e r - S e m i n a r e i n d e n 20 J a h r e n v o n 1808— 1827 g e m a c h t h a b e n . B r a u n s b e r g — p o d a j e , ż e w i e k w y c h o w a n k ó w w a h a ł s i ę o d 10 d o 15 l a t . 45 A D W O A B I I S c h u l l e h r e r s e m i n a r 1, S e m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i e w B r a n i e w i e 1 8 П — 1836, p i s m o m i n i s t r a z 5 I 1811 r .
32
Ed w a r d Mar t us z ews k i
p rz y stąp ić do p ra c y w szkołach d o piero kilka la t po u tw o r z e n iu I n s t y t u tu 46.
P edagogiczne n o v u m w p ro w a d z a n o nie ty lk o w e w łasn y m , z a m k n ięty m
gronie, zasp o k ajan o też ży w e z ain tere s o w a n ie z zew n ątrz. Doszło więc do
w izytacji ra d c y k o n sy s to rz a W oidego 47 2 4 g ru d n ia 1811 roku, ra d c ó w re -
j e n c y jn y ch W eissa 48 i W utzkiego 30 sie rp n ia i 21 w rześnia, ra d c y ko n sy sto rza
R o e ck n e ra 3—4 p a źd z ie rn ik a, nauczyciela P r e u s s a 45, ra d c y re je n cy jn e g o
D e l b r ii c k a 50 i ra d c y k o n sy s to rz a W e d e k e g o 51 28 g ru d n ia 1811 roku, ra d cy
Z ellera 5 lutego i 27 sie rp n ia 1812 roku, K a w e r a u a 5S od 17 do 28 g ru d n ia
tegoż ro ku.
I n s t y t u t odw iedzili też: l a n d r a t von W illich i g e n e ra ln y dzierżaw ca do
m en y b ra n ie w s k ie j S c h iefe rd ec k er (już 3 lipca 1811 roku), ks. H a e b l e r 53
z M a lb o rk a 4 lipca, s u p e r in te n d e n t B ro sc h e it ze Św iętej S ie k ie rk i 18 lipca,
nauczyciele b ra n ie w s c y 5 sierp n ia, d y r e k to r są d u W an n o w s k i z K ró le w ca
24 sierp n ia, ks. ks. B e u e r t i W ölke ze Św iętej L ip k i 4 w rześnia, ks. W eier-
m iille r z H e n r y k o w a 10 w rześnia, b u r m is tr z H o rn i ra d ca W itu lsk i z K r ó l e w
ca 19 w rześnia, księża w a rm iń s c y G ru n w a ld , F uge, P h ilip s eh n , S c h ro e tter,
D e n in g er i W as serz ier 25 w rześnia, prof. Schütz z K ró le w ca 16 w rześnia, k się
ża z Szalm ii i W ie rzn a W ielkiego 30 w rześnia, s tu d e n t A r e n d t 2 października,
dw ó ch k a n d y d a tó w teologii z G n ie w u 7 p a źd z ie rn ik a, nauczyciele N o rm aln eg o
I n s t y t u tu z K ró le w ca G riel i L ie d tk e n n 14 p a źd z ie rn ik a, i n s p e k to r gospo
darczy N a n tk e 28 p a źd z ie rn ik a, ks. V o lk m an n z Wilczęt 31 paźd ziern ik a,
46 Z a r ó w n o w Z S T A M e r s e b u r g , j a k i w A D W O b r a k k o n k r e t n y c h i n f o r m a c j i n a t e m a t p i e r w s z y c h a b s o l w e n t ó w s e m i n a r i u m i i c h d a l s z y c h l o s ó w . 4? J a n T e o d o r W o i d e ( W o y d e ) (1774— 1838) p o c h o d z i ł z L e s z n a W i e l k o p o l s k i e g o , g d z i e p o s t u d i a c h w P o z n a n i u , F r a n k f u r c i e n a d O d r ą i B e r l i n i e b y ł n a u c z y c i e l e m p r y w a t n y m . O d 1806 r . b y ł w K r ó l e w c u p o l s k i m i n i e m i e c k i m k a z n o d z i e j ą g m i n y r e f o r m o w a n e j ( k a l w i ń s k i e j ) , i a d c ą s z k o l n y m , k t ó r e m u p o d l e g a ł y s p r a w y p o l s k i e s z k o l n i c t w a z a r ó w n o n a M a z u r a c h , j a k i n a W a r m i i . 48 J a n G o t t l i b W e i s s (1762— 1819) p o c h o d z i ł z e Ś l ą s k a , a l e t e o l o g i ę s t u d i o w a ł w K r ó l e w c u , g d z i e t e ż w 1797 r . z o s t a ł p r o b o s z c z e m p r z y k o ś c i e l e s t a r o m i e j s k i m ( p ó ź n i e j r ó w n i e ż s u p e r i n t e n d e n t e m ) . Z a ł o ż y ł s z k o ł ę d l a d z i e w c z ą t , b y ł a u t o r e m c z y t a n k i i k s i ą ż k i p r z y g o t o w u j ą c e j d o k o n f i r m a c j i . 49 N i e m ó g ł t o b y ć A u g u s t E d w a r d P r e u s s ( u r o d z o n y w 1801 r . ) . M o w a z a p e w n e o J a n i e W i l h e l m i e P r e u s s i e , n a u c z y c i e l u a n a s t ę p n i e d y r e k t o r z e s e m i n a r i u m K a r a l e n e : Z S T A M e r s e b u r g , R e p . 76 V I I , n e u S e k t . 3 С I , N r . 2 B d . 1, E r z i e h u n g s - H a u s u n d S c h u l l e h r e r - S e m i n a r i u m K a r a l e n e z u K û m e t s c h e n 1811— 1816, k . 102. P o d a n i e J . W . P r e u s s a z 2 V I I I 1812 r . 50 J a n F r y d e r y k F e r d y n a n d D e l b r ü c k (1772— 1848) p o s t u d i a c h w H a l l e z o s t a ł n a u c z y c i e l e m w s e m i n a r i u m G e d i k e g o w B e r l i n i e , o d 1809 r . b y ł p r o f e s o r e m u n i w e r s y t e t u , r a d c ą s z k o l n y m i c z ł o n k i e m d e p u t a c j i s z k o l n e j w K r ó l e w c u , z p o l e c e n i a v o n A u e r s w a l d a z a j m u j ą c s i ę o d 1811 r . s p r a w a m i u n i w e r s y t e c k i m i . P o 1816 r . w D u s s e l d o r f i e i B o n n n a s t a n o w i s k a c h r a d c y i p r o f e s o r a u n i w e r s y t e c k i e g o . 51 J a n K r z y s z t o f W e d e k e (1755— 1815) a k t y w n y p i s a r s k o t e o l o g e w a n g e l i c k i , p r z e c i w n i k p o d d a ń s t w a c h ł o p ó w , i n i c j a t o r o d b u d o w y z a m k u m a l b o r s k i e g o , o d 1806 r . k a z n o d z i e j a n a d w o r n y w k r ó l e w i e c k i m k o ś c i e l e z a m k o w y m , n a s t ę p n i e p r o f e s o r t e o l o g i i n a u n i w e r s y t e c i e . 52 P i o t r F r y d e r y k T e o d o r K a w e r a u (1789— 1844) p o u k o ń c z e n i u g i m n a z j u m w r o d z i n n y m E l b l ą g u s t u d i o w a ł d o 1808 r . t e o l o g i ę w K r ó l e w c u , p o , c z y m w y s ł a n y z o s t a ł p r z e z r a d c ę m i n i s t e r s t w a S ü v e r n a d o I f f e r t e n d l a z a p o z n a n i a s i ę z m e t o d ą P e s t a l o z z i e g o . W 1812 r . w r ó c i ł d o E l b l ą g a , g d z i e u c z y ł w s z k o l e e l e m e n t a r n e j . W 1815 r . z o s t a ł n a u c z y c i e l e m w s e m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i m w B o l e s ł a w c u n a Ś l ą s k u , w t r z y l a t a p o t e m d y r e k t o r e m z a k ł a d u w y c h o w a w c z e g o w J a n k o w i e p o d G d a ń s k i e m . O d 1825 r . b y ł d y r e k t o r e m D o m u S i e r o t w K r ó l e w c u , a o d 1828 r . d y r e k t o r e m s e m i n a r i u m w B o l e s ł a w c u . W 1837 r . z o s t a ł r a d c ą s z k o l n y m i r e j e n c y j n y m w K o s z a l i n i e . B y ł a u t o r e m l i c z n y c h p r a c p e d a g o g i c z n y c h i p o d r ę c z n i k ó w , z w ł a s z c z a d o n a u k i r a c h u n k ó w . 53 W i l h e l m L u d w i k H a e b l e r (1768— 1841) p o s t u d i a c h t e o l o g i c z n y c h w K r ó l e w c u z a j m o w a ł s z e r e g s t a n o w i s k w s z k o ł a c h M a l b o r k a , a o d 1810 r . b y ł d y r e k t o r e m p o w s t a ł e g o t a m w ó w c z a s e w a n g e l i c k i e g o s e m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i e g o .
