Nowak, Zenon
"Probleme um Friedrich II.", hrsg.
von Josef Fleckenstein, Sigmaringen
1974 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 313-315
R
E
C
E
N
Z
J
E
i
O
M
Ó
W
I
E
N
I
A
P r o b l e m e u m F r i e d r i c h I I . , h e r a u s g e g e b e n v o n J o s e f F l e c f c e n s t e i n ( V o r t r ä g e u n d F o r s c h u n
g e n , X V I . H e r a u s g e g e b e n v o m K o n s t a n z e r A r b e i t s k r e i s f ü r m i t t e l a l t e r l i c h e G e s c h i c h t e ) , S i g r a a r i n g e n 1974, J a n T h o r b e c k e V e r l a g , s s . 383.
W znanej serii h istorycznej „W ykłady i B a d an ia ” , w y d a w a n ej w RFN przez K rą g Roboczy dla H istorii Ś redniow iecznej w K o n stan cji (nad Jezio re m Bodeńskim), ukazał się o b szerny 16 tom pt. P ro b lem y w o k ó ł F r y d e r y k a II. .Jest to p raca zbiorow a, na k tó rą sk łada się dw anaście arty k u łó w a u to rstw a w y b itn y ch h isto ry k ó w od d aw n a zajm ujących się epoką Sztaufów . Z im ie n iem cesarza rzym sk ieg o F ry d e ry k a II z te j n iem ieckiej d y nastii ściśle w ią zały się początki dziejów Z akonu Krzyżackiego. D w a a rty k u ły z powyższego tom u zasłu g u ją szczególnie na bliższe zain teresow anie polskiego histo ry k a.
A rty k u ł P a u la Z insm aiera pt. Kancelaria R zeszy za F r y d e r y k a II (ss. 135— 166) om aw ia rozw ój kan celarii Rzeszy w lata ch 1212— 1250. W o k re sie 1212—1220 nie m iała ona jeszcze u k ształto w an ej organizacji, gdyż jej dzia łalność o p ierała się głów nie na urzęd n ik ach z k an celarii sycylijskiej. D opiero po 1222 ro k u n a stąp ił w łaściw y jej rozwój, choć i w te d y nie dorów n y w ała ona k a n celarii papieskiej. A u to r tego a rty k u łu z w raca zwłaszcza u w ag ę na zatru d n io n y ch w k a n celarii notariu szy i na zagadnienie d y k ta tu d okum entu. P rz y okazji tych s p ra w zajął się on także w y d a n ą w R im ini Z łotą B ullą
z 1226 roku, k tó ra legła u podstaw p a ń stw a krzyżackiego w P ru sach . Zins-
m aie r dochodzi do w niosku, iż tego w ażnego d o k u m en tu nie m ożna z a k w a lifikow ać do ż ad n ej ze znanych g ru p doku m en tó w i d y k tató w (form ularzy) kan celarii cesarskiej z około 1226 roku. Z tego w zględu Z ło ta Bulla zajm uje zupełnie w y jątk o w e m iejsce w k a n ce larii F ry d e ry k a II. Te w ątpliw ości mogą — zdaniem a u to ra — w istocie podw ażyć jej praw dziw ość. P rz y p a trz m y się bliżej a rg u m e n tac ji Z insm aiera. Otóż m ów i on, że do ro k u 1945 istn iały dw a o ry g inalne egzem plarze Z ło tej B u lli: tzw . k ró lew iecki (K) i w a r szaw ski (W). W edług a u to ra te n o statn i egzem plarz m iał rzekom o zaginąć w czasie II w o jny św iatow ej, dlatego też jego c h a ra k te ry s ty k ę op arł on na p ra cy H ansa G ru m b lata (Ü ber einige U r k u n d e n Friedrich II. fü r den D e u t
schen Orden, M itteilu n g en des In s titu ts f ü r österreichische G eschichtsfor
schung, Bd. 29, 1908, ss. 385— 422). D yplom (W) w y g o to w an y został w 1234 ro k u (między lipcem a wrześniem ), a (K), o p a rty zresztą na tam ty m , w latach 1236—1239. N ato m iast E rich C asp ar był innego zdania, d a tu ją c dyplom (K) na 1226 ro k *. A u to r om aw ianego a rty k u łu nie godzi się z ty m stanow iskiem , bo analiza p rzeprow adzonych przezeń 14 dyplomów , któ re w ygotow ane zo stały przez k a n celarię cesarską w lata ch 1232— 1245, w skazu je na p o k re w ień stw o z nim i d o k u m en tu królew ieckiego. Z tego w yciąga on wniosek, że do k u m en t (K), k tó ry ze w zględu na zaginięcie d o k u m en tu (W) jest przede w szystkim podstaw ą analizy, p ow stał dopiero po 1226 roku, co w ięcej — w edług a u to ra — jest to bezspornie nowo w y g o tow any d o k u m en t Z ło tej Bulli przez k ancelarię, a nie odpis ze wcześniejszego. N a poparcie tego poglądu
1 E . C a s p a r , H e r m a n n v o n S a l z a u n d d i e G r ü n d u n g d e s D e u t s c h o r d e n s t a a t s , T ü b i n g e n , 1924.
3 1 4 R ec en z je i o m ó w ie n ia
przytacza on jeszcze in n y argum ent, m ianow icie w dokum encie (K) imię ce sarskiego w ystaw cy zostało zaznaczone w sposób, k tó ry nie był p ra k ty k o w an y w 1226 ro k u i w n astęp n y ch latach trzeciego dziesięciolecia X III stulecia. Z insm aier' w yraził jed n ak sw ój pogląd (jak w y k azał h isto ry k zachodnio- niem iecki Udo A r n o l d 2) bez w y k o rzystania d o k u m en tu (W), k tó ry m iał rz e komo zaginąć podczas ostatniej wojny. D okum ent ten w cale nie zaginął. Obec nie zn ajd u je się on w A rchiw um K rzyżackim w Getyndze, n ato m iast do roku 1940, zanim nie został zrab ow any przez niem ieckie w ładze okupacyjne, p rz e chow yw any był w A rch iw u m G łów nym A k t D aw nych w W arszawie. W roku 1967 szerzej o nim pisał E rich Weise 3. N adto a u to r zapom ina o tym , że d y plom y wychodzące z kan celarii cesarskiej F ry d e ry k a II, któ re były ta m spo rządzane w kilk u egzem plarzach, choć nie zawsze jednocześnie, uznać należy za oryginały. Pogląd zaś Z insm aiera, że d y k ta t d o k u m en tu Z ło tej B ulli z R i m ini różni się od innych dokum entów , któ re opuściły kan celarię F ry d e ry k a II, w zm acnia n iew ątpliw ie tw ierdzenie, co p o dkreślała już lite ra tu ra przedm iotu, iż przy w y g o tow yw aniu tego dyplom u cesarskiego w spółudział w ielkiego m i strza H erm an a von Salzy był zapew ne znaczny.
D rugim arty k u łe m , k tó ry zasługuje na omówienie, jest stu d iu m D ietera Wojteckiego, ucznia znanego badacza zachodnioniemieckiego, M an fred a Hell- m anna, o Zakonie K rzyżackim w czasach F ry d e ry k a II (ss. 187—224). P rz e d staw ia on dążenia Z akonu do rozszerzenia posiadłości na teren ie Rzeszy N ie m ieckiej — Alemanii, z n ajd u jąc w ty m poparcie Sztaufów , by uzyskać eko nomiczne i k a d ro w e zaplecze dla P ru s i Inflan t, jak i dla jego p row incji nad M orzem Śródziem nym . Nasze zainteresow anie budzą nade w szystko uw agi pośw ięcone — jak a u to r nazyw a — historii o so b o w ej4. Wiadomo, że w ielki m istrz H erm an von Salza pochodził z T uryngii. Po jego śm ierci (1239 r.) g ru p a rządząca Zakonem K rzyżackim re k ru to w ała się z T u ry n g ii i Frankonii, głów nie z rodzin m inisteriałów . W ojtecki w skazuje na w ażny problem , k tó ry pojaw ia się w Zakonie. W pierw szej połowie X III stulecia dochodzi w Z a konie w śród jego członków do polaryzacji, ry su je się bow iem w nim linia po lityczna „anty sztau fo w sk a”, do k tó rej należał np. m istrz k ra jo w y w P ru s ac h i In flan tach , D ietrich von G rüningen. Istnienie s tro n n ictw „papieskiego” i „Sztaufów ” , a także czas ich pow stania, to te m a t przyszłych studiów . Należy się zgodzić z autorem , że rozw ój polityczny Z akonu w epoce S ztaufów docze kał się większego u znania badaczy niż jego „w e w n ętrz n e ” dzieje, w y k s zta ł canie się s tr u k tu r y a d m in istrac y jn ej i jej m echanizm ów oraz zw iązki osobowe K rzyżaków o ch ara k te rz e duchow ym i politycznym z g ru p a m i społecznymi, z któ ry ch re k ru to w ali się.
H istoryka polskiego zainteresu je rów nież a rty k u ł H ansa M a rtin a
Schalle-2 U . A r n o l d , P r o b l e m e u m F r i e d r i c h I I , w : D e r D e u t s c h e O r d e n u n d d i e G o l d b u l l e v o n R i m i n i 1226, P r e u s s e n l a n d . M i t t e i l u n g e n d e r H i s t o r i s c h e n K o m m i s s i o n f ü r O s t - u n d W e s t p r e u s - s i s c h e L a n d e s f o r s c h u n g u n d a u s d e n A r c h i v e n d e r S t i f t u n g P r e u s s i s c h e r K u l t u r b e s i t z , J g . 14, 1976, N r 3/4, s s . 44—ł s . 3 E . W e i s e , I n t e r p r e t a t i o n d e r G o l d e n e n B u l l e v o n R i m i n i ( M ä r z 1226) n a c h d e m k a n o n i s c h e n R e c h t , w : A c h t J a h r h u n d e r t e D e u t s c h e r O r d e n i n E i n z e l d a r s t e l l u n g e n , Q u e l l e n u n d S t u d i e n z u r G e s c h i c h t e d e s D e u t s c h e n O r d e n s , B a d G o d e s b e r g 1967, s . 23. 4 D . W o j t e c k i j e s t a u t o r e m o b s z e r n e j p r a c y n a t e n t e m a t — S t u d i e n z u r P e r s o n e n g e s c h i c h t e d e s D e u t s c h e n O r d e n s i m 13. J a h r h u n d e r t , Q u e l l e n u n d S t u d i e n z u r G e s c h i c h t e d e s ö s t l i c h e n E u r o p a , h r s g . v o n M . H e l l m a n n , J g . 3, W i e s b a d e n 1971.
R e c e n z je i o m ó w ie n ia 3 1 5
ra o idei cesarskiej F ry d e ry k a II, gdyż Złota Bulla z 1226 ro k u jest w łaśnie jej w yrazem . Na rozw ój te j idei m iały w p ły w różne tradycje: rzym ska, b izan ty jsk a, norm ańsko-sycylijska, fran k o ń sk a, niem iecka i chrześcijańsko-kościel- na. W edług a u to ra jest ona jed n ak tylko w te d y zrozum iała, jeśli tra k tu je się ją jako o statnie u form ow anie się p ierw o tn e j idei w ład cy św iata i króla bożego. Idea F ry d e ry k a II o p ierała się z jed n ej stro n y na n ies łychanej s a k ra lizacji w ład cy i p ań stw a, a z dru g iej — na dążeniach do oddzielenia Kościoła od państw a. W ypada zgodzić się ze słow am i auto ra, kończącym i to w nikliw e studium , że długa w a lk a przeciw św ieckim roszczeniom Kościoła, w k tó rej idea cesarska F ry d e ry k a II zajm ow ała w ażne miejsce, przyczyniła się do zw ycięstw a now ożytnej idei państw a.
Inne a rty k u ły , zamieszczone w om aw ian y m tomie, zasługują p rz y n a j m n iej na tyle, by w ym ienić ich au to ró w i ty tu ły (w przekładzie polskim): F lo ren tin e M iitherich, R ęk o p isy z k rę g u F r y d e r y k a II; H e rm an Dilcher,
S y c y lijs k ie p ra w o d a w s tw o F r y d er yk a II, synteza tra d ycji i odnowienia; N o r
b e r t K am p, A b camerario ad secretum . R e fo rm y gospodarcze i adm inistracja
fin a n so w a w królestw ie S y cy lii za S z ta u fó w ; R udolf B aehr, S y cy lijs k a szkoła poetów a F r y d e r y k II; Heinz A ngem eier, P o lityk a p o k o ju ziem skiego i u sta w o d a w stw o p o koju ziem skiego za S ztaufów ; F rie d ric h H ausm ann, Cesarz F r y d e r y k II i Austria; K u rt-V ic to r Selge, P o lityk a F ry d er yk a II w obec h e r e ty k ó w ; F rie d ric h K em pf S. J., Detronizacja F r y d er yk a II w św ietle ka n o n is ty k i
oraz Jósef Deér, Grób F r y d e r y k a II. P ro b le m a ty k a p o ruszana w ty c h a r ty kułach w praw d zie dotyczy obszarów odległych od nas, m im o tego jednak w a r ta jest poznania, gdyż zaznajam ia czytelnika z różnym i a sp ek tam i d y n a stii Sztaufów , k tó ra odegrała n iezm iernie w ażną rolę w dziejach Z akonu K rzyżackiego.
Z e n o n N o w a k
E u g e n i u s z I w a n i e c , Z d z i e j ó w s t a r o o b r z ę d o w c ó w n a z i e m i a c h p o l s k i c h X V i i — X X w . , W a r s z a w a 1977, P a ń s t w o w e W y d a w n i c t w o N a u k o w e , P r a c e B i a ł o s t o c k i e g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o n r 23, s s . 295, n l b , 1, f o t . 35.
O dm ienność w yznaniow a, językow a i k u ltu ro w a staroobrzędow ców ro syjskich osiedlonych na północno-w schodnich obszarach ziem polskich, tzn. na M azurach oraz Białostocczyźnie, powodow ała, że życiu ich tow arzyszyło stosunkow o duże zain teresow anie współczesnych. B y ły to zainteresow ania n iem al ty p u m uzealnego. Św iadczyły o nich u k a zu jące się różnego rodzaju zap isy w prasie, w y d aw n ictw ach etnograficznych czy też w doku m en tach archiw aln y ch . Je d n ak że niew ielk a liczebność ow ej grupy, stosunkow o duże odosobnienie od najbliższych sąsiadów powodow ało, że tra k tu ją c sta ro o b rzę dowców jako ciekaw ostkę etn ograficzną nie w yk azy w an o dostatecznie po głębionego zain teresow ania nim i w bad an iach nauko w y ch etnograficznych, historycznych, chociaż i tak ich nie brakow ało. J a k d o tąd studia n a d s ta ro obrzędow cam i nie m iały c h a ra k te ru w yczerpującego, nie o b ejm ow ały cało k sz tałtu w a ru n k ó w ich życia i działalności. Prow adzone były przez uczonych polskich, niem ieckich i rosyjskich. W ielokrotnie bad an ia czy też zain tereso w an ia dzien n ik arsk ie losami staroobrzędow ców rosyjskich na te re n ie M azur
