Literatura i teatr pod presją cenzury
w pierwszej połowie XIX wieku : na
przykładzie życia kulturalnego
Lublina
Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 15, 141-158
2009
Literatura i teatr pod presją cenzury
w pierwszej połowie XIX wieku — na przykładzie
życia kulturalnego Lublina
P
atrząc na dzieje literatury, m ożna dostrzec, że i książki. Bartłom iej Szyndler podaje, że „już w V w. p.n.e. filozo f grecki, P ro leitmotiv stanowiła cenzura pism a tagoras z Abdery, przyjaciel Peryklesa, m usiał uchodzić z Aten, a dzieła jego spalono, gdyż w jed n y m ze sw oich traktatów powątpiewał o istnieniu bogów na O lim p ie”1. Jest to klasyczny przykład działania cenzury represyjnej.P rzedm iotem refleksji w niniejszym stu d iu m są zagadnienia dotyczące cenzury ro syjskiej w obec literatury i teatru w pierwszej połow ie X IX w. na przykładzie Lublina, który od 1815 roku znajdował się w Królestwie K ongresowym , a od 1837 roku stał się stolicą G uberni Lubelskiej. M ateriał egzem plifikacyjny stanow ić będą m . in. d o k u m en ty archiwalne, zarządzenia cenzury, teatralia itp. Pokażę — na w ybranych przykładach — działania Warszawskiego K om itetu C en zu ry (W KC) w obec arcydzieł literatury, o d niosę je do cenzury książki w W ojew ództwie Lubelskim , a p o tem G uberni Lubelskiej. P rzedm iotem m ojej uwagi będą także dram aty w ielkich rom antyków, które z uwagi na „вредное направление” (szkodliwy kierunek), jaki dostrzegła w nich cenzura rosyj ska, długo czekały, by m ogły pojawić się na afiszach i scenach ojczystych teatrów.
Instrukcja rządu austriackiego z roku 1803, jak podaje Tadeusz Gutkowski: określała za zakazane sztuki, w których by w najdrobniejszych choćby rozm iarach ganiono czy też ośm ieszano rząd, książąt czy urzędników,
podobnie sztuki o satyrycznych ustępach, skierow anych na poszcze gólne stany, zwłaszcza na w ojsko i szlachtę, na koniec i takie, gdzie zbrodnia nie byłaby wyraźnie potępioną lub cierpiany byłby sw obod niejszy stosunek m iędzy władcą a poddanym i2.
C elem polityki W ielkiego Księcia K onstantego w Królestwie Polskim , w granicach którego po kongresie w iedeńskim (1815) znalazł się Lublin, było m . in. ukrócenie sw obód Polaków, a sprawą priorytetow ą stały się zarządzenia dotyczące ograniczenia w olności słowa i druku. Korzystając z przyzw olenia Aleksandra I, Wielki Książę K on stanty w raz z senatorem N ikołajem N ow osilcow em prowadzili działalność zm ierzają cą do ograniczenia sw obód obywatelskich w Królestw ie3.
Terminus a quo do niniejszych rozw ażań stanowią przepisy wykonaw cze dotyczą ce cenzury opracow ane przez Komisję W yznań Religijnych i O św iecenia Publicznego w roku 1819. Stanowiły one:
1. W szelkie gazety i pism a periodyczne w kraju wychodzące, przed w ydaniem na w idok publiczny, mają być poddane pod roztrząsanie cenzora od rządu ustanow ionego.
2. Z danie cenzora, na piśm ie w yrażone, jest obowiązujące dla autora, redaktora i drukarza.
3. G dyby autor, redaktor lub drukarz nie chciał przestać na zdaniu cenzora, w olno m u będzie żądać, ażeby pism o jego niezw łocznie było przysłane pod rozpoznanie i rozstrzygnięcie Komisji Rządowej Wy znań Religijnych i O św iecenia Publicznego [.. .]4.
P u n k t 5. zawierał instrukcje dla cenzorów, aby:
nie drukow ano zdań: a) znieważających religię [panującego — dop. E. S.], b) każących m oralność i dobre obyczaje, c) dążących do za chw iania lub obalenia porządku społecznego, d) znieważających pa nującego, rząd i praw a krajowe lub odw odzących od należytego im posłuszeństwa, e) szkalujących w yraźnie czyjekolwiek im ię i sławę5.
2 T. G utkow ski, Cenzura w Wolnym Mieście Krakowie, 1832-1846, K raków 1914, s. 78, 79. 3 Z ob. B. Szyndler, Dzieje cenzury w Polsce..., op. cit., s. 63.
4 Ibidem, s. 67. 5 Ibidem.
W ydany w 1826 roku rosyjski kodeks cenzury precyzował, „jakiego rodzaju dzieła należało zaliczać do liczby zabronionych”6. Feldm arszałek Iw an paskiewicz „świadom y roli d ru k u i sceny, jako środków przekazu myśli oraz kształtowania nastrojów politycz nych w zdobytym kraju — w ocenie Franciszki R am otow skiej — przede w szystkim zatroszczył się o nałożenie kagańca zarów no na słowo pisane, jak i m ów ione. U czynił to na m ocy swojej w ładzy dyskrecjonalnej, zanim uzyskał odpow iednie pełno m ocn ic two, związane z późniejszą nieco nom inacją na nam iestnika”7.
Działający w Warszawie od 11 lutego 1832 roku K om itet Cenzury, jako organ cen tralny, uw ażnie kontrolow ał teksty literackie oraz repertuar teatralny grany w K róle stwie polskim . W spółpracował w zakresie cenzury z prezesam i Komisji W ojew ódzkich oraz naczelnikam i w ojennym i, pełniącymi nadzór na lokalną policją8.
Zdzisław Szeląg, pisząc na tem at literatury zabronionej w okresie m iędzypow sta- niow ym , zauważył, że:
cenzura spełniała nie tylko funkcję prewencyjną, ale propagandow ą i prohibicyjną. R ezultatem jej działalności był m . in. indeks utw orów zakazanych do czytania, przechow yw ania i rozpow szechniania. N ie m niej groźne dla kultury polskiej były psychologiczne skutki cenzury. C hodzi o to, że zasady kontroli tekstów zniechęcały do publikow ania m niej odporne, ale znaczące jednostki i przyciągały m iern o ty godzące się z reglam entacją słowa9.
Badacz dokonał klasyfikacji zabronionych w ydaw nictw z pierwszej połow y X IX w., które ujęto poniżej w form ie tabeli.
6 M . Inglot, Carska cenzura w latach 1831-1850 wobec arcydzieł literatury polskiej, „Ze skarbca k u ltu ry ” 1965, z. 17, s. 100.
7 F. R am otow ska, Warszawskie Komitety Cenzury 1832-1915, w: „Studia W arszawskie” 1971, t. 9: War
szawa X I X w., 1795-1918, z. 2, s. 268.
8 Z ob. B. Szyndler, Dzieje cenzury w P o lsce., op. cit., s. 119.
KLASYFIKACJA ZABRONIONYCH W YDAW NICTW Z PIERWSZEJ POŁ. X IX W IEKU10 I. Utwory wydane tajnie, poza cenzurą, w tym i opublikowane kiedyś legalnie, a wznawiane bez kontroli
Modlitewniki, bowiem znajdowały się w nich „zwroty przypominające wolną ojczyznę oraz zwycięskie bitwy znajdujące się w suplikacjach do M atki Boskiej, Królowej Korony Polskiej, Stanisława Kostki, Jana Kantego, Jana N epom ucena i innych świętych”11. Utwory niedopuszczone do druku przez cenzurę wewnętrzną
Według przybliżonych danych Karola Estreichera co czwarta książka nie uzyskiwała pozwolenia na druk. Ponadto zgody na druk nie uzyskały inne publikacje, np. almanachy: „Pierwiosnek za rok 1825”, „Zorza”.
Utwory zdelegalizowane
przez cenzurę
Dzieła wydane w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, np. pamiętniki, mowy patriotyczne, zbiory kazań, druki z okresu Sejmu Wielkiego, powstania kościuszkowskiego. W grupie tej znalazły się teksty Adama Wawrzyńca Rzewuskiego O formie rządu republikańskiego, Stanisława Staszica, H ugona Kołłątaja, Juliana Ursyna Niemcewicza (Powrót posła) czy Kazania niedzielne
i świąteczne (1793) Józefa Wojciecha Męcińskiego.
U tw ory ogłoszone legalnie za zgodą cezury zaborczej po 1795 r., a następnie zdelegalizowane, np. Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza.
U tw ory opublikowane podczas walk o niepodległość i wystąpień rewolucyjnych, np. wydane w czasie kampanii napoleońskiej, Księstwa Warszawskiego, powstania listopadowego (Pieśni ojczyste z 1830 r.), Wiosny Ludów. II. Utwory zakazane przez cenzurę zewnętrzną (zagraniczną)
U tw ory wydane w pozostałych zaborach, np. Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza.
U tw ory ogłoszone staraniem polskich emigrantów politycznych (np. Dziady cz. III, Kordian, z uwagi na szkodliwy kierunek polityczny czy rewolucyjny
(Nie-Boska komedia).
U tw ory wydane przez niepolskie emigracje polityczne.
Oficjalne publikacje narodów europejskich, np. utwory publicystyczne, naukowe, literackie zawierające problematykę rewolucyjną, propagujące radykalne teorie, np. prace ks. Lamennais’go Les paroles d'un croyant (Słowa
człowieka wierzącego) czy polonofila Richarda O ttona Spaziera, dramaty np.:
Fryderyka Schillera, Wiktora Hugo.
III. Utwory nieprzeznaczone do druku ze względu na ich „niecenzuralność”
N p. polityczne wiersze okolicznościowe.
N p. artykuły programowo-agitacyjne m. in.: księdza Piotra Ściegiennego, Franciszka Sawicza, Szymona Konarskiego.
Publikacje twórców emigracyjnych — Adama Mickiewicza, Maurycego M ochnac kiego, Juliusza Słowackiego, Zygm unta Krasińskiego i innych długo musiały czekać, by mogły być drukowane w kraju czy znaleźć się na afiszach i scenach polskich teatrów, prze
10 Ibidem, s. 43-55. 11 Ibidem, s. 44.
szły swoistą „«drogę krzyżową» zakazów, rozkazów i paragrafów carskiej cenzury”12. Wy kreślano całe utw ory lub passusy, w których pojawiały się słowa-klucze: „ojczyzna”, „lud”, „mścić się”, „tyran”, „okowy”, „Polak”, „Moskal”13, czy też „Wisła”, „przyszłość”, najeźdź cy”, „patriota”, „wolność”, „demokracja”. Poza „podejrzanym słownictwem ” wychwytywa no aluzje, skupiano uwagę na nastroju utworu, jego tonacji itd14. Sporządzano listy sztuk, które po uzyskaniu odpowiedniej oceny kwalifikacyjnej (typu: „позволено цензурою”, „позволено c исключениями”, „запрещено для публики”, „запрещено безусловно”15) docierały w odpisach lub poprzez stosowne okólniki do ośrodków poza stolicą, w tym do Prezesa Komisji Województwa Lubelskiego, a od 1837 do Kancelarii Gubernatora Lu belskiego. Kontrolowano także egzemplarze teatralne, afisze, inseraty prasowe.
W L ublinie, ja k i w innych m iastach Polski, o g ro m ną rolę w popularyzacji k u l tu ry w okresie zaborów oraz ro zpow szechnianiu zakazanych publikacji odgrywali księgarze, i to oni stali się obiektem obserw acji policji. Jan R iabinin, archiw ista i h i storyk dziejów Lublina, w trakcie kw erendy archiw aliów zwracał uwagę na zarządze nia cen zu ry dotyczące d ru k ó w w ydanych podczas pow stania listopadow ego. U stalił, że w ro k u 1832 księgarze lubelscy m usieli złożyć deklarację, że nie będą sprzedaw ać
Historii Polski (tj. Historii Powstania N arodu Polskiego w roku 1830 i 1831, czerpanej z au tentycznych dokumentów, sejmowych akt, pamiętników, dzienników, piśmiennych i ustnych podań najznamienitszych uczestników tegoż powstania) autorstw a R icharda O tto n a Spa- ziera16. Książka została w ydana w Lipsku i u znano ją za „napisaną w d u c h u rew o lu
-' TT 17 cyjnym .
Szczególnie ciekawe dla badacza są lata 1833-1834 ze w zględu na zachowane archi walia. Acta specialia tyczące się dzieł zakazanych inform ują, że na liście ksiąg zakazanych na Lubelszczyźnie w latach 1833-1834 znalazły się publikacje:
- Wybór pieśni, nucących tajemnice Chrystusa Pana, Najświętszej M atki Jego i niektórych świętych (książka ukazała się w C zęstochow ie w 1832 roku), - Książeczka do pacierzy, nabożeństwa dla dzieci [wiejskich podczas m szy świętej — dop. E. S .]18.
12 M . Inglot, Carska cenzura..., op. cit., s. 103. 13 Ibidem, s. 130.
14 Z ob. Z . Szeląg, Literatura zabroniona. , op. cit., s. 40. 15 Z ob. ibidem, s. 42.
16 Tytuł podaję zgodnie z kartą tytułow ą książki (w ydanie paryskie, 1833). R ichard O tto n Spazier, do k to r filozofii był także au to rem pierw szego tłum aczenia Pana Tadeusza na język niem iecki.
17 J. R iabinin, Fragmenty z dziejów cenzury lubelskiej 1831-1864 r., odbitka z „Pam iętnika L ubelskiego”, Lublin 1929, s. 9.
M ieczysław Inglot w sw oich badaniach zwracał uwagę na „specjalne przepisy skierow ane przeciw ko u tw o ro m i osobie A dam a M ickiew icza”19. C zęść III D ziadów
to dram at, którego losy m ogą być przykładem stosunku cenzury do polskiej literatury em igracyjnej. 13 w rześnia 1833 roku z inicjatyw y nam iestnika K rólestw a polskiego feldm arszałka paskiew icza petersburski m in ister ośw iaty Sergiusz U w a ro w zabronił p rzed ru k u utw o ró w M ickiew icza i przyw ożenia jego dzieł z zagranicy. U kaz ten o b o wiązywał do 1858 ro k u 20. M ickiew icz uw ażany był przez w ładze rosyjskie za b u n to w nika, „za m oralnego w spółtw órcę insurekcji”, tj. pow stania listopadow ego, a końcow y passus O d y do młodości: „Witaj, ju trz e n k o swobody, / zbaw ienia za tobą słońce!” był „sztandarow ym u tw o rem walczącej W arszawy”21.
Archiwalia lubelskie — Acta specialia tyczące się dzieł zakazanych dowodzą, że działa nia prew encyjne w odniesieniu do dzieł M ickiewicza na Lubelszczyźnie zaczęto podej m ow ać ju ż w m arcu 1833 roku. prezes Komisji W ojewództwa Lubelskiego otrzym ał bow iem pism o z kancelarii Komisji Rządowej Spraw W ew nętrznych D uchow nych i O św iecenia publicznego (datowane na 6 marca 1833 roku), mówiące, że do władz dotarła w iadom ość, iż „do Krakowa przysłano kilka egzem plarzy drukow anej w paryżu w polskim języku książki, pod tytułem : Poezje Mickiewicza, tom 4 -ty”. pism o zawierało polecenie „ażeby [prezes KW L-u - dop. E. S.] zarządził pilną baczność nad książką w spom nianą, iżby nigdzie sprzedawaną nie była”, a w przypadku znalezienia publikacji nakazywał jej konfiskow anie22. Trzeba przypom nieć, że w spom niany tom Poezji M ickie wicza zawierał właśnie III cz. D ziadów, Ustęp i D o przyjaciół Moskali.
Inglot opublikow ał treść listu hrabiego Lewaczowa, generała-gubernatora kijow skiego z 2 w rześnia 1833 roku, który inform ow ał hrabiego Aleksandra C hristoforow i- cza B enkendorfa (szefa policji), że:
D rogą pryw atną doszło do m ojej w iadom ości, że przed nied aw n ym czasem poeta polski, A dam M ickiew icz, wydał za granicą dalszy ciąg swego u tw o ru pod ty tu łem D ziady, zawierający w rogie i zuchw ałe w yrażenia przeciw rządow i rosyjskiem u [ . .. ] 23.
C en zo r D ukszyński z K om itetu C en zu ry Zagranicznej (K C Z) tak zrecenzował
D ziadów część III:
19 M . Inglot, Carska cenzura..., op. cit., s. 104. Zob. też przypis n r 21 w cytow anym studium . Zob. K. Kopczyński, Mickiewicz i jego czytelnicy. O recepcji wieszcza w zaborze rosyjskim w latach 1831-1855, Warszawa 1994.
20 Z ob. Z . Szeląg, Romantyzm i polityka. Materiały i szkice, G rójec 1996, s. 78. 21 Ibidem, s. 6.
22 Z ob. A U , KWL, Acta specialia tyczące się dzieł zakazanych, sygn. 133, s. 6.
Treść m ożna śmiało określić jako wylew jadowitej żółci przeciw rządowi rosyjskiemu i cesarskiej rodzinie. Jego tem atem jest śledztwo, prow adzo ne na uniwersytecie wileńskim przez opiekuna tegoż, rz[eczywistego] t[ajnego] r[adcę] Nowosilcowa [...]. A utor przytacza i opisuje wszystkie zachodzące wydarzenia w formie dram atu historycznego; Nowosilcowa przedstawia w najbardziej czarnych barwach, zmyśla niepraw dopodob ne sceny straszliwych znęcań, popełnionych rzekom o nad małoletnimi dziećmi, rozpościera przed czytelnikiem obraz klęsk narodu polskiego i wszystkie krzywdy, jakie na naród spadają, kładzie na rachunek im pera tora; zasypuje go zarzutami, obelgami oraz przekleństwami [...].
N ie m a prawie ani jed nej stronicy, która by nie dyszała nienawiścią do Rosji, dlatego uw ażam y za zbyteczne powiększać nasz rapo rt ich fragm entam i, gdyż karygodność (предосудительность) tej książki nie ulega najm niejszej wątpliwości24.
W obec takiej opinii na egzem plarzu D ziadów drezdeńskich 19 grudnia 1833 roku znalazła się nota K C Z -u : „zabronić bezw arunkow o”, która na w iele lat zam knęła dra m atow i M ickiewicza drogę na scenę.
31 lipca [12 sierpnia] 1834 roku D yrektor G łów ny Prezydujący w Komisji R ządo wej Spraw W ew nętrznych, D uchow ny ch i O św iecenia Publicznego, gen erał-lejtnant E ugeniusz G ołow in, wystosował pism o do JW Prezesa Komisji W ojew ództw a Lubel skiego, w którym określał szczegółowe zasady postępow ania w trakcie rewizji księgarń. zam ieszczo ny poniżej obszerny fragm ent zarządzenia daje pełny ogląd zjawiska oraz odsłania stru kturę retoryczną tekstu:
G dy p o m im o n iejed n o k ro tn e ostrzeżenia właścicieli dru k arn i i księ garni oraz k upców handlujących rycinam i i n u tam i m uzycznym i, aby nie m ieli w sw ych składach i nie przedaw ali zabron io nych ksiąg, estam pów i n u t, dają się spostrzegać w handlach, a naw et z księgar ni w arszaw skich r o z c h o d z ą s i ę p o p r o w i n c j a c h s z k o d l i w e k s i ą ż k i i w i e r s z e , w c z a s i e r o k o s z u [pow stania listopadow e go — dop. E. S.] d r u k o w a n e l u b p ó ź n i e j o t r z y m a n e z z a g r a n i c y [w yróżn. E. S.], przeto dla zatam ow ania nadal podobnego nadużycia zarządzoną zostaje na m ocy wyższego rozkazu w całym K rólestw ie Polskim najściślejsza rew izja w szelkich księgarni, d r u karni, sztycharni, litografii i składów h andlow ych p o d ob ne p rz ed m ioty utrzym ujących.
D o uskutecznienia takowej rewizji w pow ierzonym JW -u prezesowi województwie, polecam m u po skom unikow aniu się z w ojennym na czelnikiem województwa i za wspólnym zgodzeniem się użyć osoby znane z dobrego sposobu myślenia i przychylności do Prawa rządu; delegowanym poruczyć, aby przejrzeli wszelkie książki, estam py i nu ty m uzyczne w handlach i drukarniach znajdujące się i oddzieliwszy podej rzane, spisali katalogi onych. Włożyć także na delegowanych obowiązek, iżby wyśledzili, czy nie zostały gdziekolwiek jeszcze ukrytymi takowe zabronione książki i estampy, a to przez skonfrontowanie katalogów księ garskich, ksiąg kupieckich i faktur oraz przez pociągnienie do protoko larnych zeznań sług przy handlach i drukarniach znajdujących się. G dy tym sposobem dochodzenie z największą ścisłością uskutecz niony m zostanie, JW Prezes zażąda od kupców książkami, rycinam i i nu tam i oraz od właścicieli druk arń rewersów, że nadal ani zapisywać bez w iedzy rządu z zagranicy, ani trzym ać u siebie ani też drukow ać lub sprzedawać nie będą niedozw olonych ksiąg, rycin i n u t po d obawą najsurow szej odpow iedzialności [ ...] 25.
W zakończeniu generał-lejtnant G ołow in dodawał, że spodziew a się, „iż rząd nie będzie miał więcej potrzeby rew idow ania handlujących książkami i drukujących dzieła, którzy przekonaw szy się o ścisłości, z jaką dopełnia się rewizja i o środkach przedsięw ziętych do zatam ow ania niepozw olonego handlu, utracą zapewne ochotę do zabronionej spekulacji, gdy ta więcej straty i niebezpieczeństw a aniżeli zysku przed stawiać będzie”26.
D w a dni po tym piśmie, 2 [14] sierpnia 1834 roku przychodzi z W arszawy kolejne, skierow ane przeciw ko osobie Adama M ickiewicza, podpisane przez generała-lejtnan- ta Gołowina, adresow ane do Prezesa Komisji W ojew ództwa Lubelskiego, które miało na celu walkę z popularyzacją Pana Tadeusza. C zytam y w nim :
Z nany poeta polski Mickiewicz wydał niedawno nowe w buntow niczym duchu poem a pod tytułem Pan Tadeusz (Tadeus) w zamiarze puszczenia w cyrkulację pom iędzy mieszkańców Królestwa Polskiego i Galicji [...]. Aby więc wyżej w spom niane poema, zbyt szkodliwy mogące wywierać wpływ na umysły m ieszkańców Królestwa i zakłócać ich spokojność, nie
25 APL, KWL, Acta specialia tyczące się przedmiotów sekretnych Wydziału Służby Ogólnej, sygn. n r 39, s. 120. Por. J. Seruga, Z działalności cenzury rosyjskiej w Polsce (wyjątki z aktów sekretnych gubernatora rosyjskiego
w Lublinie z lat 30-tych ubiegłego [XIX] wieku), odbitka z „Roku Polskiego” 1917, n r 9 i 1918, n r 1, K ra
k ów 1918, s. 14. 26 Ibidem.
wcisnęło się do kraju jakąkolwiek drogą, polecam JW -u prezesowi zw ró cić szczególną uwagę na ich baczność i w ładzom podrzędnym wydać stosowne w tym przedmiocie rozkazy. Gdyby zaś takowe dzieło u kogo kolwiek to w księgarniach bądź u osób prywatnych dostrzeżone [było] m a JW -n y prezes natychmiast one odebrać i m nie przedstawić27.
W krótce, 19 sierpnia 1834 roku prezes Komisji W ojew ództwa Lubelskiego otrzym ał pism o od prezydenta M iasta W ojewódzkiego — odpow iedź na reskrypt, z in fo rm a cją, że dopełniono rewizji księgarń Kazimierza Szczepańskiego28 i Stanisława Sam uela Streibla29, ale nie znaleziono Pana Tadeusza.
W śród archiw aliów zachowały się deklaracje ww. księgarzy datow ane na 1 w rze śnia 1834 roku. Streibel podpisał, że nie m a tej książki, „a gdybym wiedział, że takowe dzieła kto ma, obow iązuję się natychm iast w ładzy miejscowej donieść”30. Identyczną deklarację tego samego dnia złożył rów nież Szczepański.
G ołow in 28 października 1834 roku wystosował do w ładz Lublina kolejny reskrypt dotyczący m . in. Pana Tadeusza, w którym czytamy:
27 ApL, KWL, Acta specialia tyczące się przedmiotów sekretnych., op. cit., sygn. n r 28, s. 124. Zob. też: J. Seruga, Z działalności cenzury rosyjskiej w P o lsce., op. cit.; K. K opczyński, Mickiewicz i jego c zy te ln ic y .,
op. cit., s. 44-45.
28 Kazim ierz Szczepański (1771-1855) w 1806 roku nabył w L ublinie kam ienicę na R ynku (nr 19), gdzie działała księgarnia so rtym entow o-nakładow a oraz — co należy podkreślić — wypożyczalnia książek. posiadał także drukarnię, która m ieściła się początkow o w budynku księgarni, a od 1840 roku na ulicy N o w ej 119. W księgarni znajdow ały się publikacje dotyczące różnych dziedzin w iedzy W K a
talogu książek polskich znajdujących się w księgarni Szczepańskiego w Lublinie (z 1821; d o k u m en ty cytuję za
badaczam i dziejów książki w Lublinie) um ieszczonych było 1468 tytułów, w śród n ich literatura pięk na, literatura antyczna i zachodnioeuropejska w oryginale oraz w przekładach, teatralia, książki szkolne i elem entarze. O d rę b n y dział stanow iła literatura religijna (Biblie, kazania, żyw oty św iętych, książeczki do nabożeństw a, kantyczki, brew iarze, dzieła teologiczne). Znaleźć tam m ożna było książki z historii polski, literaturę praw niczą w postaci konstytucji, zbiorów praw, m ó w sądowych, ponadto publika cje z zakresu medycyny, geografii, budow nictw a czy książki kucharskie. Księgarnia Szczepańskiego była jedyną placówką o takim charakterze w Lublinie do roku 1828, tj. pow stania księgarni Stanisła w a Streibla. Jej uniw ersalizm był charakterystyczny dla inn y ch księgarń polskich tego okresu. Zob. M . A drianek, Szczepański K azim ierz, biogram w: Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Treichel, W arszaw a-Łódź 1972, s. 871. por. M . Szajdecka, Firma wydawniczo-księgarska Kazimierza Szczepańskiego
1800-1855, w: Studia z dziejów drukarstwa i księgarstwa w Lublinie w X I X i X X wieku, red. B. Szyndler,
Lublin 1988, s. 73-74.
29 Stanisław Sam uel Streibel (zm . 1878) prow adził w Lublinie od roku 1828 księgarnię i skład n u t (Krakowskie przedm ieście 136). M ieczysław A drianek podaje, że trzo n jego księgarni stanow ił sorty m e n t od k u p io n y od Lubelskiego Towarzystwa przyjaciół N auk. W 1830 roku ogłosił Katalog książek
p o ls k ic h . (w edług Słownika pracowników k s i ą ż k i ., op. cit.), który zawierał tysiąc pozycji. Zob. M . A d
rianek, Streibel Stanisław Samuel, biogram w: Słownik pracowników k s i ą ż k i ., op. cit., s. 860. 30 ApL, KWL, Acta specialia tyczące się przedmiotów sekretn ych ., op. cit., sygn. n r 28, s. 151.
doszło do w iadom ości Księcia N am iestnika Królewskiego, że trzy dzie ła w ydane w d u ch u najbardziej rew olucyjnym wysłane zostały z Paryża do Polski, a m ianowicie 1) Powstanie narodu polskiego 1830/31 M aury cego M ochnackiego w Paryżu 1834 roku, 2) Pan Tadeusz przez Adama M ickiewicza w Paryżu 1834, 3) Słowa wieszcze31 Księdza Lam ennaise32 w Paryżu 1834 r. tłum aczone na język polski przez Jełowieckiego33.
5 listopada 1834 roku Prezes K W L-u rozesłał zarządzenie do podległych m u urzę dów. W śród archiw aliów zachowało się pism o z Janow a z 15 grudnia m ów iące o tym, że nie znaleziono Pana Tadeusza i wyżej w ym ienionych książek34.
D rugie miejsce po M ickiew iczu w zarządzeniach cenzury z roku 1834 — w św ie tle archiw aliów lubelskich — zajmował M aurycy M ochnacki z uwagi na inform acje o rew olucyjnym charakterze jego tekstów. 14 m aja 1834 roku w ydano zakaz dotyczący tekstu M ochnackiego O rewolucji w Niemczech, tłum aczonego na francuski przez C hą- dawskiego (C hłędow skiego). 4 czerwca 1834 roku rew izor w ojew ódzki z Krzeszowa pisał, jakie podjął działania prewencyjne:
Po odebraniu reskryptu Jaśnie w ielm ożnego R adcy stanu prezesa ko misji w ojew ództw a z daty 14 m aja r.b. N r 35 dotyczącego uw iadom ie nia, że znana partia książek zakazanych za pośrednictw em obywateli i żydów przez granicę w kraj Królestw a Polskiego w prow adzoną zo stała, natychm iast rozkaz do kom ór pogranicznych celnych wydałem, aby pod najsurow szą odpow iedzialnością zza granicy do kraju przyby wających ściśle rewidując, zarazem dostrzegali, czyli książek zakaza nych nie wiozą. N adstrażn ikom granicznym rów nież dopilnow anie, aby punktam i zakazanymi w m ow ie będące książki nie wciskały się i w straży granicznej nadzwyczajną pilność w zbudzić w w ykryw aniu przewożących dzieła zakazane nakazawszy, każdem u w szczególności do książki patrolow ej w ydany rozkaz zapisać sam w obow iązku pole
31 A leksander Jełow iecki nadał książce L am ennais’go Les paroles d ‘un croyant (Słowa człowieka wierzącego) tytuł Słowa wieszcze. W arto uzupełnić, że książka ukazała się w kw ietniu 1834 roku, natom iastjuż 25 czerw ca 1834 roku papież G rzegorz XVI wydał encyklikę Singulari nos affecerant gaudio skierow aną do biskupów K rólestw a Francuskiego, która zawierała potępienie L am ennais’go. Papież nie tylko potępił ostatnią jego książkę, dziełko „małej objętości, ale olbrzym iejprzew rotności i bezbożności”, ale też wystąpił w niej ener- gicznieprzeciw kofilozofiiuniw ersalnegorozum u,którystanow iłfilarcałegosystem u Lam ennais’go.Z ob. h ttp ://w w w .ro d z in a k a to lic k a .p l/in d e x .p h p /k o m p e n d iu m /3 7 -k o m p e n d iu m /6 1 2 7 -la m e n n a is — p ro ro k -n o w o czesn y ch -w o ln o ci (stan z 15 m aja 2009 roku).
32 W cytatach zachow ano fonetyczną pisow nię tego nazwiska. 33 APL, KWL, Acta specialia tyczące się dzieł zakazanych, sygn. 133, s. 22. 34 Z ob. ibidem, sygn. 134, s. 142.
ciłem. Sam zaś w skutku z daty cytowanego rozporządzenia dołożę największej usilności starając się wyszukać dzieło na francuski język przetłum aczone O rewolucji w Niemczech, a w przypadku dostrzeżenia postąpić w edle rozkazu [ . ] 35.
Jan Seruga zwraca uwagę, że raporty na tem at poszukiw ań książki M ochnackiego nadchodziły „powoli i niedbale”, dlatego „11 VI 1834 r. wysłano urgens do zalegają cych z raportem . N a to pism o następuje szereg odpow iedzi negatyw nych”. I w tym przypadku księgarze lubelscy złożyli deklaracje, że nie posiadają książki O rewolucji w Niemczech36.
Spośród tw órców znajdujących się na indeksie rządow ym znalazła się Klem entyna z Tańskich-H offm anow a (1798-1845), która w swojej twórczości m. in. kładła nacisk na budzenie uczuć patriotycznych poprzez odw ołanie do tradycji narodowej. Autorka książek Pamiątka po dobrej matce, czyli ostatnie jej rady dla córki. P rzez młodą Polkę oraz Wią zania Helenki, twórczyni Rozrywek dla dzieci przebywała po upadku powstania listopado wego na emigracji. W 1833 roku pisarka opublikowała u W ilhelm a Bogum iła Korna we W rocławiu Opisy różnych okolic Królestwa Polskiego w 6 tom ach (znalazły się tu także opisy dotyczące Lubelszczyzny, zatytułowane Puławy czy Przejażdżka w Lubelskie ( z 1826 r.).
D o Lublina w 1834 roku dotarło „sekretne” zarządzenie następującej treści: Z pow odu otrzymanej wiadom ości, że dzieła K lem entyny z Tańskich H offm anow ej przedrukow ane zostały w Wrocławiu i mają zawierać w sobie myśli, wyrażenia i now e dodatki szkodliwe i niezgodne z zamia rami rządu oraz że na te dzieła zbierana była prenum erata w Królestwie Polskim — polecam JW Prezesowi m ieć czują baczność, aby takowe dzieła w ydrukow ane w Wrocławiu, nie przechodziły przez granicę taj nym sposobem i nie rozszerzały się w publiczności bez dozw olenia te raźniejszej cenzury, która otrzymała w tym przedm iocie polecenie37.
Z arządzenie to podpisał cytowany ju ż generał-lejtnan t G ołow in. W odpow iedzi na nie Prezes Komisji W ojewódzkiej wystosował dnia 3 czerwca 1834 roku okólnik „do podległych m u organów, by śledzono dzieła H offm ano w ej”. Inform acje o rew i zjach w płynęły z obw odu zamojskiego i janow skiego, ale bez rezultatów 38.
35 Cyt. za: J. Seruga, Z działalności cenzury rosyjskiej w Polsce..., op. cit., s. 6-7. 36 Z ob. ibidem, s. 7.
37 Ibidem, s. 9. 38 Cyt. za: ibidem.
Seruga odnotow ał rów nież, że przedm iotem uwagi cenzury stały się krążące po Pol sce „ulotne wierszyki satyryczne” o treści patriotycznej. G ołow in jako D y rekto r G łów ny Prezydujący w Komisji Rządowej Spaw W ew nętrznych, D u ch ow ny ch i O św iecenia Publicznego w Warszawie pisał 14 [26] lipca 1834 roku do w ładz Lublina:
od daw na istnieje zwyczaj, iż po m iastach i m iasteczkach w dni świąteczne i targow e bywają sprzedaw ane w budach różnego rodza ju książki drukow ane bez pozw olenia cenzury i zawierające w sobie w spom nienia rew olucyjne lub w tym podobne, i taką jed n ą pod ty tu łem N ow e Krakowiaki dostrzeżono, przeto w zyw am JW. Prezesa o za rządzenie środków, aby podobne pism a i książki w yprow adzone były z c y r k u la c ji.39.
Tym razem w w yniku rewizji u kram arza o nazw isku Zdybicki znaleziono „jeden egzem plarz w ierszy pod tytułem Zbiór piosenek rozmaitych w raz z krakowiakami o śp. Księciu Józefie Poniatowskim w r. 1823, co odnotow ano w piśm ie z 8 sierpnia 1834 ro ku40. Seruga stwierdzał, że poszukiw any utw ór liczył zaledwie 14 stron, datow any był na 1823 rok. Zaw ierał „prócz Śpiewów historycznych N iem cew icza, naturalnie bez podania autora, także satyry na urzędników, kobiety i osobistości w spółczesne”. O w e „krakowiaki” w ocenie badacza „nie były ani zbyt «buntownicze», ani też nie posiadały cechy specjalnie patriotycznej”41.
D yrektorzy gim nazjum wojew ódzkiego w L ublinie (Ignacy N e u b u rg w 1833 roku, a D aniel Truskolaski w 1834 roku) zawiadom ili Komisję W ojewódzką, że w zbiorach bibliotecznych ani w kancelarii szkoły nie znajdują się pism a i druki w ydane podczas pow stania listopadow ego42. W śród d ruków dobrow olnie zgłoszonych przez inspekto ra szkoły obw odow ej w H rubieszow ie były broszury: Postanowienie rządu tymczasowe go Królestwa Polskiego z 4 X I I I 1830 (n r 30), zawierające odezw ę rządu rewolucyjnego
do żołnierzy i oficerów oraz O dezw a Lelewela do stanu nauczycielskiego43. Z O pola zaś nadesłano Katalog uczniów Królewsko-Warszawskiego Uniwersytetu za r. 1830ĄĄ.
P o m im o zarządzeń carskich zakazane książki krążyły po kraju, co d o p ro w ad zi ło do w zm o żo n ej k o n tro li księgarń. S eruga podaje także, że 31 lipca [12 sierpnia]
39 Cyt. za: ibidem, s. 9-10. 40 Z ob. ibidem, s. 9.
41 Ibidem, s. 11. C zęść II D wu-śpiew zaczynała się od słów „O d rana praw ie / Całej Warszawie / Daje supliki / A drze trzewiki. / Jak strzała bystra / W padł do m inistra, / O funkcję prosi, / Swe czyny głosi, / Ż e z pola sławy / Wrócił kulawy, / Ż e dzidą p ch n ięty / W sam środek p i ę t y . ”.
42 Z ob. J. R iabinin, op. cit., s. 8. 43 z o b . ibidem.
1834 ro k u D y re k to r G łó w n y Prezydujący K om isji R ządow ej S praw W ew nętrznych, D u c h o w n y ch i O św iecenia P u b liczneg o w ystosow ał pism o do w ładz lokalnych. W szczegółow ym spraw ozdaniu z 30 listopada z L u blina relacjonow ano, że o so
by w ytypow ane do przep ro w ad zen ia rew izji, „jako zaufanie w rządzie posiadające”, uzyskały także specjalną zgodę generała naczelnego w ojenn eg o. R ew izje te m iały m iejsce od 28 sierpnia do 1 w rześn ia w Józefow ie o rd y n a c k im , w d ru k a rn i p ry w atnej na teren ie O rdynacji Z am ojskiej i w L ublinie. Te ostatnie (m . in. księgarnię S zczepańskiego) rew idow ał ad iu n k t Czapski. D o łączo no także u zu p e łn io n y ra p o rt rew izji księgarni Streibla „de dato 15 w rześn ia r. b. przez kom isarza w ojen nego skonfiskow anych”, które „w up ły n io n y ch trze ch latach spro w adzo ne były”. Książ ki te opieczętow ano i złożono w depozycie u rz ęd u m iejskiego. S eruga ubolew ał, że nie m a katalogu tych publikacji45.
Mieczysława Adrianek, prowadząc badania w latach siedem dziesiątych X X w ie ku, odnotowała, że podczas kontroli księgarni Kazimierza Szczepańskiego w grudniu (?) 1834 roku skonfiskowano „110 tytułów książek i czasopism polskich i francuskich w 453 w olum inach, a w tym m. in. Dzieła poetyczne Adam a N aruszew icza (Wrocław 1826), Dzieła Stanisława O rzechow skiego (Wrocław 1826), Dzieła Jana Kochanowskie go (Wrocław 1825), Dzieje Polski [potocznym sposobem opowiedziane — dop. E. S.] Joachi m a Lelewela w ydane w 1830 roku, Poezje Adama M ickiewicza, które ukazały się w 1833 roku oraz czasopisma: «Momus», «Wanda. Tygodnik Nadwiślański», «Orzeł Biały»46.
A utorka w odniesieniu zaś do rewizji księgarni Streibla, podaje, że znaleziono i skonfiskowano »znaczną część korespondencji oraz 45 tytułów książek polskich i fran cuskich», m. in. Piękności literatury polskiej (właściwie Piękności historyi polskiej czyli zbiór zdarzeń najważniejszych i najbardziej interesujących, wyjętych z roczników tego narodu, z kawał kami ciekawymi o ich obyczajach i zwyczajach; zacząwszy od wieku VI-ego włącznie a ż do pa nowania Stanisława Augusta). D zieło przeznaczone do oświecenia m łodzieży ozdobione kopersztychem dobrze sztychow anym przez P ierre’a Jeana Baptiste’a N ougareta (Wro cław 1816), Dzieje Polski Lelewela (z 1829 roku), czasopisma: „Dekada Polska”, „Wan da”, „Tygodnik Warszawski”47.
Seruga w spom ina, że „Streibel w idocznie doprow adzony do ostateczności tą re wizją i niezasłużoną konfiskatą, wystąpił z projektem , «by rząd nabył jego księgarnię, co najlepszą będzie kontrolą»”48.
45 Z o b . J. Seruga, Z działalności cenzury rosyjskiej w Polsce..., op. cit., s. 18-20.
46 M . A drianek, Szczepański Kazimierz, biogram w: Słownik pracowników k s i ą ż k i ., op. cit., s. 871; Zob. Z. Szeląg, Literatura za b ro n io n a ., op. cit., s. 132.
47 Zob. M . A drianek, Streibel Stanisław Samuel , biogram w: Słownik pracowników k s i ą ż k i ., op. cit., s.860-861; Z. Szeląg, Literatura zabroniona. , op. cit., s. 133. Por. J. Seruga, Z działalności cenzury rosyjskiej
w Polsce , op. cit., s. 6-9.
W 1836 roku księgarnię sortymentową otworzył w Lublinie Stanisław Arct, a jego miesz kanie „w latach 1840-45 było miejscem literackich spotkań młodzieży konspirującej”49.
W arto w spom nieć, że 23 kw ietnia [5 maja] 1849 roku ukazał się reskrypt K om i sji Rządowej Spraw W ew nętrznych podpisany przez radcę stanu Biernackiego, zarzą dzający, że „bez pozw olenia cenzury m ogą być drukow ane tylko bilety inwitacyjne, obw ieszczenia pryw atne, karty w izytow e i tym podobne ogłoszenia «nie zawierające w sobie ani myśli, ani żadnych rozbiorów [wyróżn. E. S.]»”50.
W tym sam ym roku zarządzono, aby drukarze, litografowie i sztycharze podpisów zobowiązali się, że nie będą odbijać na biletach, w ezw aniach i ogłoszeniach „ozdób sym bolicznych”51.
Jako m ateriał egzem plifikacyjny w arto przywołać inform acje zebrane przez Jana Riabinina. C enzura d ruków zagranicznych w latach 1853-1854 spośród publikacji polskich zabraniała przede w szystkim sprzedaw ania dzieł o treści teologicznej, za wierających nauki, kazania i książki do nabożeństw a. Zakazem objęte były w ybrane podręczniki szkolne, książki z zakresu historii i geografii, przyrodoznaw stw a itp., co obrazuje zam ieszczona poniżej tabela.
PRZYKŁADOW E POLSKIE PUBLIKACJE ZAKAZANE PRZEZ CENZURĘ DRUKÓW ZAGRANICZNYCH W LATACH 1853-185452
DZIEŁA O TREŚCI TEOLOGICZNEJ, NAUKI,
KAZANIA I KSIĄŻKI D O NABOŻEŃSTW A
Np.: Rozmyślania o męce Chrystusa Pana podług Pisma św., ojców i pisarzów
kościelnych, Berlin 1852;
Miesiąc Marii, czyli rozmyślanie na każdy dzień miesiąca o Jej życia chwale i opiece,
Berlin 1852;
Wujek Jakub x., Pośylla katolicka mniejsza, tj. krótkie kazania czyli wykłady św.
Ewangelii na niedziele i święta całego roku. Napisane w r. 1579, Wrocław 1853; List pasterski, wzywający do modłów publicznych i ogłaszający odpust zupełny na czas 30-dniowy z uroczystością Zwiastowania Najświętszej Marii Panny rozpocząć się mający, poznań 1852;
Ulanowski Leon x., Obraz Najświętszej Marii Panny w kościele Bożego Ciała
xx. Dominikanów we Lwowie łaskami i cudami słynący, Lwów 1853;
Bellarmini Robert kardynał, Katechizm większy czyli wykład nauki
chrześcijańskiej, ułożony z rozkazu Klemensa VIII papieża, na polski język przez x. A. I. przetłumaczony, Berlin 1850;
Tomicki J. x, Książka do nabożeńśwa dla młodzieży katolickiej, Leszno 1851;
Ołtarzyk mały albo ćwiczenia się w nabożeństwie dla młodzieży katolickiej,
Kraków 1851;
Złoty ołtarzyk wonnego kadzidła przed stolicą Bożą, tj. modlitwy rozmaite, które duch gorący na wolność Panu Bogu słodkości chwały Jego ofiarować może, Lwów
1853.
PODRĘCZNIKI SZKOLNE N p.: G. I., Nowe abecadło polskie z obrazkami, Rzeszów-Lwów b.d.;
Estkowski Ewaryst, Metoda pisania i czytania, poznań 1851.
49 Z . Szeląg, Literatura za b ro n io n a ., op. cit., s. 133. 50 Cyt. za J. R iabinin, Fragmenty z dziejów c e n z u r y ., s. 7. 51 Ibidem.
AUTORZY KLASYKI POLSKIEJ
N p.: Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Dziady; N orw id Cyprian Kamil, Nie-Boska komedia, Irydion; Ujejski Kornel;
Siemieński Lucjan53.
UTW ORY Z ZAKRESU HISTO RII I GEOGRAFII
N p.: Błociszewski Kazimierz, Historia powszechna dla uczącej się młodzieży, Poznań 1852;
Kalinka Walerian x., Żywot Tadeusza Tyszkiewicza, Poznań 1853; Mierosławski Louis, Histoire de la revolution de Pologne, Paris 1838; Moraczewski Jędrzej, Dzieje Rzeczypospolitej Polskiej, Poznań 1852; Raczyński Edward (wydawca), Obraz Polaków i Polski w wieku XVIII; Szyc Joachim, Geografia dawnej Polski dla użytku młodzieży, Poznań 1852.
PUBLIKACJE Z ZAKRESU PRZYRODOZNAWSTWA
Kwiaty, czyli wykład znaczeń blisko tysiąca roślin krajowych i zagranicznych w języku polskim, łacińskim i niemieckim spisane, Leszno 1851.
DZIEŁA Z ZAKRESU FILOZOFII
Libelt Karol, Umnictwo [Estetyka czyli umnictwo piękne — dop. E. S.], Poznań [?] 1852.
N ależy podkreślić, że teatr w okresie niewoli „stał się jednym z nielicznych miejsc, w którym rozbrzmiewało słowo ojczyste i gdzie dawna Polska istniała na prawach bytu in tencjonalnego w inscenizacjach kom ediooper Wojciecha Bogusławskiego i Jana N ep o m u cena Kamińskiego oraz komedii Aleksandra Fredry i Józefa Korzeniowskiego”54. Ale utwór zakazany do druku i rozpowszechniania, nie mógł być także wystawiany na scenie.
W edług Tadeusza G utkow skiego, który badał cenzurę w W olnym M ieście Krakowie w latach 1832-1846 „cenzura teatralna była jeszcze surow sza od cen zury d ru k ó w ”, a jej działanie m ożna podzielić na dwa etapy: „1) cenzurow anie tekstu sztuk przedłożonych do aprobaty, 2) dozorow anie w ystaw y sztuk przez cenzurę dozw olonych”55.
N a afiszach teatralnych znajdowała się form uła „za pozw oleniem zw ierzchności”. W idom ym znakiem działania cenzury są zachowane do naszych czasów protokoły War
szawskiego K om itetu C en zu ry oraz egzem plarze sztuk dozw olonych i zakazanych. W arto przywołać zapisy aktora teatralnego Stanisława Krzesińskiego z okresu p o w stania listopadowego. W spom ina on, że w ow ym czasie towarzystwo teatralne Ka jetan a N ow ińskiego56 wystawiało w Lublinie, np. Orła Białego, czyli powstanie Polaków57
(prem iera 1 stycznia 1830 roku), poem at sceniczny w dw óch odsłonach, autorstw a
53 N ie podano tytułów utw orów , poniew aż tw órczość tych autorów była zakazana bezw arunkow o. W 1866 roku cenzura zakw estionow ała w całości Poezje U jejskiego, a w 1870 roku Legenda liryczna o św.
Stanisławie biskupie i męczenniku Siem ieńskiego, została dopuszczona do obiegu w arunkow o. M ożna
sądzić, że te sam e teksty były zakazane w latach pięćdziesiątych X IX w ieku. 54 S. K ruk, Życie teatralne w Lublinie (1782-1918), L ublin 1982, s. 239. 55 T. G utkow ski, C e n z u r a ., op. cit., s. 80, 81.
56 Kajetan N ow iński (1795-1857) — aktor, dyrektor teatru. D o historii sceny lubelskiej przeszła ry walizacja o scenę i publiczność, pom iędzy w ęd ro w n y m tow arzystw em teatralnym Kajetana N o w iń skiego i Tomasza A ndrzeja C hełchow skiego, którzy w tym sam ym czasie gościli w Lublinie. A ktor zm arł w Lublinie 22 kw ietnia 1857 roku.
57 O repertuarze granym wówczas w L ublinie pisałam szerzej w tekście: Twarze i maski. Repertuar
dyrektora trupy. N a w ieść o zbliżaniu się Rosjan do Lublina (2 lutego 1831 roku) Ka je ta n N ow iński, „obawiając się złych skutków za swój utwór, skrył się w grobach d o m inikańskich i tam przebywał tydzień cały. Ja tylko kazałem jak najstaranniej wycofać wszystkie afisze. Zresztą jako aktor i poeta żyjąc z tego jedynie, m uszę to robić, co się której publiczności podoba!”58.
Rosyjski generał K reutz wydał m anifest, w którym chciał uśpić czujność m ieszkań ców Lublina; ogłosił, że:
oni [R osjanie — dop. E. S.] przybyw ają walczyć z w ojskiem i uśm ierzyć pow stańców , a nie robić krzyw dy spo ko jn ym ludziom , że w szelkie mowy, pism a patriotyczne d otąd w ydaw ane i głoszone, nie ściągają na siebie żadnej odpow iedzialności. G dyby się teraz cóś pojaw iło, od w ejścia w o jsk rosyjskich, to do p iero będzie surow o poszukiw ane i tw órca takich rzeczy jako podżegacz będzie surow o karany!59
Stanisław Krzesiński odnotow ał też szczególną rozm ow ę pom iędzy K reutzem a N ow ińskim . Aktor, upew niw szy się, że nic m u nie grozi, opuścił schronienie i posta now ił w znow ić działalność teatralną,
a gdy przyszedł do kancelarii jenerała K reutza o podpisanie pierw sze go afisza, sam jenerał zapytał go, czy nie zagra Orła Białego, pragnąłby bow iem ujrzeć to arcydzieło. Przeląkł się N ow iński i drżącym gło sem odpowiedział, że spalił rękopism . „To wielka szkoda — odrzekł jenerał. — Ale m ój dyrektorze, nie obawiaj się niczego, bo m y z akto
ram i ani poetam i nie przybyliśm y toczyć wojny. Tamci potrzebow ali tej zabawy, jaką im dawałeś, m y potrzebujem y innej. Więc nas baw!”. W stąpił d u ch w biednego N ow ińskiego, który był pew ien, że go spo tka co gorszego!60
Z historii cenzury w arto przypom nieć, że „w 1839 r. na indeksie znalazła się N i e - Boska komedia”61, a 23 m arca 1842 roku cenzor Jan Waszkiewicz w prow adził na listę utw orów zakazanych Irydiona, ponieważ:
58 S. Krzesiński, Koleje życia, czyli materiały do historii teatrów prowincjonalnych, oprac. S. D ąbrow ski, War szawa 1957, s. 128.
59 Ibidem, s. 129. 60 Ibidem.
61 H . Secomska, Warszawska cenzura teatralna 1863-1890, w: Dzieje teatru polskiego, red. T. Sivert, E. H eise, t. 3, Warszawa 1982, s. 292.
ukazując czytelnikowi tylko tajne schadzki oraz skryte zam achy na ży cie N ajjaśniejszego Pana (Государа) w odw et za osobistą obrazę wpaja b u n t przeciw gnębiącej zw ierzchności (Ш чальству) i na wszystkie strony wychwala zemstę, wyżej ceniąc w olność narodu niż posłuszeń stwo dla władzy; utw ór ten jak wynika z powyższego, przez swoją ideę m oże być szkodliw y i w edług m nie zasługuje na zakaz62.
9 lipca 1842 roku W K C zatw ierdził w niosek Waszkiewicza w obec Irydiona i tym sa m ym dram at Z ygm unta Krasińskiego zaliczony został do dram atycznych pro hibitów 63. M ieczysław Inglot spośród arcydzieł literatury polskiej za teksty najsurow iej ocen zu ro w ane uznał D ziadów część III, III tom Poezji Juliusza Słowackiego oraz Irydiona64.
Po upadku pow stania listopadowego na listach utw orów zakazanych przez W KC znalazły się także dzieła uw ażane za klasykę światową — „dram aty starożytnej Grecji i R zym u, Szekspira, C orneille’a, R acine’a, G oethego, Schillera i większości ro m anty ków. Zakazam i objęty był rów nież dram at rosyjski”65. N iek tó re z tekstów zostały bar dzo pocięte przez cenzorów. Tadeusz G utkow ski pisał np., że z tekstu Hamleta w ykre ślono najsłynniejszy m onolo g B yć albo nie być, brakowało sceny, w której „H am let uczy aktorów [...], a z dialogu H am leta z m atką zostało zaledwie kilka wierszy, resztę prze- m azano, na końcu zaś dram atu poczyniono całe szeregi popraw ek i dopisków [.. .] ”66.
W świetle danych zebranych przez M ieczysława Inglota w roku 1843 na scenach teatralnych Królestwa Polskiego nie m ożna było wystawiać 52 dram atów 67, np.: Kra kowiaków i górali W ojciecha Bogusławskiego, Powrótu posła Juliana U rsy na N iem cew i cza, Alchemisty Aleksandra D um asa-ojca, Wilhelma Tella oraz Intrygi i miłości Fryderyka Schillera, Honoru kobiet i Prawa gościnności Friedricha W ilhelm a Zieglera. W śród nich były teksty klasyczne, ale i takie, które dziś znane są tylko specjalistom albo uległy zapom nieniu. Inglot, analizując spisy utw oró w dram atycznych dozw olonych oraz zakazanych w Królestw ie w 1843 roku, stwierdził, że „oba zestawienia świadczyły, że w świadom ości organizatorów życia teatralnego w Królestwie brak było takich n a zwisk jak Szekspir, Alfred de M usset czy Alfred de Vigny”68. W edług Zbigniew a R a
62 M . Inglot, Carska c e n z u r a ., op. cit., s. 117.
63 D op iero 29 listopada 1902 roku Jó z e f K otarbiński w K rakowie przygotow ał praprem ierę N ie-B o -
s k i e j . , a 20 listopada 1908 roku w Łodzi odbyła się praprem iera Irydiona.
64 M . Inglot, Carska c e n z u r a ., op. cit., s. 117-119. 65 H . Secomska, Warszawska c e n z u r a ., op. cit., s. 285. 66 T. G utkow ski, C e n z u r a ., op. cit., s. 81.
67 M . Inglot, Repertuar teatrów warszawskich świetle raportu carskiej cenzury z 1843 roku, „Pam iętnik Lite racki R. 71: 1980, z. 3, s. 248-251. Por. Z. Szeląg, Literatura za b ro n io n a ., op. cit., s. 52.
szewskiego bezpośrednią przyczyną były zawarte w nich m otywy: „spiski” i „zbrodnie popełniane na osobach panujących” 69.
W arto przypom nieć, że ocenzurow ano tytuł Zem sty Fredry i w związku z w ydanym 11 lipca 1845 roku zarządzeniem cenzury, inscenizow ano ją z dodatkiem w tytule „za m u r graniczny”70, by nie pow odow ać skojarzeń z M ickiew iczow skim m otyw em „ze m sty na w roga”. Analiza teatraliów lubelskich pokazuje, że kom edię Fredry jako Zemstę za m ur graniczny wystawiano aż do 1914 ro k u 71.
Po pow staniu styczniow ym cenzura rosyjska zaktywizowała swoją działalność i za ostrzyła przepisy, zawęziły się „granice w olności słowa”72, co eksponują wykazy p u bli kacji zakw estionow anych w całości przez cenzorów. W konsekw encji dram aty tw órców em igracyjnych z uwagi na tzw. „вредное направление” długo m usiały czekać na swoje prem iery73.
69 Z . Raszewski, Krótka historia teatru polskiego, Warszawa 1990, s. 116.
70 M ieczysław Inglot podaje, że w 1839 roku cenzor paw eł K ukolnik badał „lwowskie w ydanie Zemsty z r. 1838, a w ro k później cenzura oceniała pięciotom ow e w ydanie Komedii. W obu w ypadkach w ydano opinię całkowicie pozytyw ną”. C e n z o r nie m iał zastrzeżeń w ówczas do tytułu sztuki. „To «niedopa trzenie» nadrobi w roku 1845 jego w arszawski kolega, zaopatrując w ybitną kom edię w nowy, posze rzo n y tytuł: Zemsta za mur graniczny”. Z ob. M . Inglot, Carska cenzura w latach 1831-1850 wobec arcydzieł
literatury polskiej, „Ze skarbca k u ltu ry ” 1965, z. 17, s.119.
71 O inscenizacjach klasyki pisałam szczegółow o w rozpraw ie: E. Stoch, Dzieje klasyki polskiej i obcej
na scenach lubelskich od 1864 do 1997 (L ublin 2002, m ps).
72 Zob. J. Kostecki, M . Rowicka, Granice wolności słowa w zaborze rosyjskim w latach 1865-1904. W ykaz
publikacji polskojęzycznych zakwestionowanych oraz dopuszczonych do obiegu przez carską cenzurę zagraniczną,
t. 1-3, Warszawa 2006.
73 Jako post scriptum należy dodać, że fragm enty II części Dziadów jako Widma Stanisława M oniuszki um ieścił w repertuarze teatru lubelskiego paw eł Ratajewicz w sezonie 1868/69. N ato m iast D ziady w 4 odsłonach, w edług inscenizacji Stanisława D obrzańskiego, z m uzyką M oniuszki, zostały w ystaw ione dopiero 8 grudnia 1897 roku. Mazepa Słowackiego był pierw szą sztuką rom antyczną graną w L ublinie (prem iera w 1858 roku) przez tow arzystw o Tomasza A ndrzeja C hełchow skiego. 14 lat później d o czekała się inscenizacji Maria Stuart (prem iera 12 grudnia 1872 roku). W 1898 roku Felicjan Feliński w ystawił dw ie osłony z Balladyny, ale w Warszawie ani w 1896, ani w 1899 roku cenzorzy nie dopuścili sztuki na scenę, m im o zm iany tytułu na Goplanę czy D zbanek malin (H . Secomska, Wielki repertuar
