Wpływ wybranych leków przeciwpadaczkowych na jakość życia dzieci
i młodzieży z padaczką
The impact of selected anti-epileptic drugs on the quality of life of children
and adolescents with epilepsy
Dorota Talarska
1,2, Barbara Steinborn
1 1Katedra Neurologii Wieku Dziecięcego2Katedra Profilaktyki Zdrowotnej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
STRESZCZENIE
Jakość życia dzieci i młodzieży chorych przewlekle zależy m.in. od przebiegu procesu chorobowego. W przypadku padaczki zna-czący wpływ ma częstość napadów oraz objawy niepożądane przyjmowanych leków. Celem pracy było poznanie wpływu leków przeciwpadaczkowych na jakość życia dzieci i młodzieży z padaczką. Materiał i metoda. Badaniem objęto grupę 156 dzieci z padaczką w wieku 7–18 lat, leczonych w Klinice Neu-rologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu i w Przyklinicznej Poradni. Narzędziem badawczym był kwestionariusz „Młodzi ludzie i padaczka” oraz kwestionariusz do oceny jakości życia QOLCE.
Wyniki. Uwzględniając wpływ leków przeciwpadaczkowych na
jakość życia dzieci i młodzieży, dokonano podziału całej grupy na cztery 4 podgrupy: I – dzieci leczone karbamazepiną (CBZ), II – kwasem walproinowym (VPA), III – pozostałymi lekami w monoterapii – klonazepam (CZP) oraz nowymi lekami przeciw-padaczkowymi: okskarbazepina (OXC), topiramat (TPM), wiga-batryna (VGB), lamotrygina (LTG), tiagabina (TGB), IV grupa – politerapia. Określając wpływ leku na jakość życia młodych pacjentów uwzględniono siedem obszarów (16 dziedzin). W końcowym wyniku kwestionariusza dotyczącego ogólnej oceny jakości życia rodzice najlepiej ocenili dzieci leczone CBZ, a naj-gorzej politerapią. Ogólną jakość życia najlepiej ocenili rodzice u dzieci leczonych CBZ, a najgorzej politerapią. Różnice istotne statystycznie między grupą I (CBZ) i IV wykazano za pomocą testu Kruskala-Wallisa (p=0,0068). Wnioski. W badanej grupie wykazano negatywny wpływ leków przeciwpadaczkowych na analizowane obszary jakości życia: depresję, samopoczucie, stygmatyzację, ogólną jakość życia. Najwięcej objawów niepo-żądanych rodzice zaobserwowali u dzieci i młodzieży podczas stosowania politerapii oraz monoterapii kwasem walproino-wym.
Słowa kluczowe: dzieci, padaczka, farmakoterapia, jakość
życia
ABSTRACT
The quality of life of children and adolescents with chronic diseases depends among others on the course of the disease process. In case of epilepsy the frequency of seizures and side effects of used drugs have a significant influence. The aim of
the paper was to learn about the influence the anti-epileptic
drugs have on the quality of life of children and adolescents with epilepsy. Material and method. The research was con-ducted on a group of 156 children with epilepsy ages 7-18 treated at the Clinic of Developmental Age Neurology of Karol Marcinkowski University of Medical Sciences in Poznan as well as in the outpatient clinic. The research tool was a question-naire called “Young people and epilepsy” and a questionquestion-naire evaluating the quality of life (QOLCE). Results. Considering the impact of anti-epileptic drugs on the quality of life of children and adolescents the whole group was divided into 4 sub-groups: I – children treated with carbamazepine (CBZ), II – with Valporic acid (VPA), III – other monotherapy drugs – clonazepam (CZP) and new anti-epileptic drugs: oxcarbazepine (OXC), topiramat (TPM), vigabatrin (VGB), lamotrygine (LTG), tiagabine (TGB), IV group – polytherapy. 7 areas (16 domains) were taken into account while determining the influence of the drug on the qual-ity of life of young patients. The general evaluation of the qualqual-ity of life, was eveluated the best by the parents of children treated with CBZ and the worst of those treated with polytherapy. In the final result of the questionnaire regarding the general evaluation of the quality of life, parents evaluated the best the quality of life of children treated with CBZ and the worst of those treated with polytherapy. Statistically significant differences between the I (CBZ) and IV group were shown using the Kruskal-Wallis test (p=0.0068). Conclusions. In the studied group a negative influence of anti-epileptic drugs was shown on analyzed areas of life: depression, mood, stigmatization, general quality of life. The highest number of side effects was noticed by parents in children and adolescents during polytherapy and monotherapy with Valporic acid.
Padaczka jest jedną z najczęstszych chorób społecznych. W zależności od jej przebiegu oraz efektów terapeutycznych w różnym stopniu może upośledzać takie dziedziny aktywności człowieka, jak: edukacja, praca zawodowa, życie rodzinne, czynności życia codziennego, kontakty towarzyskie i przy-jaźnie oraz spędzanie wolnego czasu [1]. Czynnikami naj-częściej ograniczającymi codzienne funkcjonowanie dzieci i młodzieży z padaczką są częste napady oraz objawy niepo-żądane leków. Najbardziej dotkliwie odczuwany jest jednak brak akceptacji ze strony rówieśników oraz utrzymujące się trudności w nauce [2,3]. Z myślą o poprawie jakości życia chorych z padaczką podejmowane są działania zmierzające do wyprodukowania leku przeciwpadaczkowego (LPP) o jak największej skuteczności terapeutycznej i małym ryzyku występowania objawów niepożądanych.
Efekty leczenia padaczek wieku dziecięcego zależą od specyfiki zespołów padaczkowych, odrębności działania leków w różnych grupach wiekowych oraz wpływu cho-roby i stosowanych leków na jakość życia dzieci, zwłasz-cza na procesy poznawcze [4].
Podstawą leczenia padaczki jest monoterapia lekiem dobranym do typu napadów i dobrze tolerowanym przez pacjenta. Monoterapia zapewnia u ok. 70% pacjentów kontrolę napadów oraz umożliwia zminimalizowanie działań niepożądanych i wykluczenie interakcji między lekami[5,6]. Skutki działania leków przeciwpadaczkowych u dzieci zależą od specyficznej dla wieku farmakokinetyki leków, wynikającej z różnic we wchłanianiu, wiązaniu z białkami, dystrybucji w tkankach, metabolizmie i wydala-niu leków [4,7].
Celem pracy było poznanie wpływu leków przeciwpa-daczkowych na jakość życia dzieci i młodzieży z padaczką.
MATERIAł I METODA
Badaniem objęto grupę 164 dzieci z padaczką w wieku 7–18 lat, leczonych w Klinice Neurologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu i w Przyklinicznej Poradni. W badanej grupie 116 (70,7%) pacjentów leczonych było za pomocą jednego lpp, u 40 (24,4%) zastosowano politerapię dwoma lub trzema lpp. U 8 (4,9%), ze względu na ustąpienie napadów odsta-wiono leki. Dzieci te zostały wyłączone z dalszej analizy. Ostatecznie badana grupa dzieci i młodzieży wynosiła 156 respondentów.
Narzędziem badawczym był kwestionariusz „Młodzi ludzie i padaczka” oraz kwestionariusz do oceny jakości życia QOLCE [8]. Kwestionariusz Quality of Life in Child-hood Epilepsy (QOLCE) przeznaczony jest dla rodziców. Za pomocą tego kwestionariusza analizowano siedem obszarów (16 dziedzin): aktywność fizyczną dziecka, samopoczucie, procesy poznawcze, aktywność społeczną dziecka, zachowanie, ogólne zdrowie, ogólną ocenę jako-ści życia [8,9]. Kwestionariusz wypełniany przez dzieci: „Młodzi ludzie i padaczka” umożliwiał zebranie informacji klinicznych (np. kiedy wystąpił pierwszy napad, jak często występują napady, jakie są przyjmowane leki). Kwestio-nariusz QOLCE podlegał adaptacji kulturowej narzędzia. Rzetelność kwestionariusza (wersja polska) zweryfiko-wano za pomocą współczynnika Alfa Cronbacha, który
dla całości wyniósł 0,93 a dla analizowanych obszarów: aktywność społeczna dziecka – 0,79; zachowanie – 0,71; procesy poznawcze – 0,84; samopoczucie – 0,71[3].
Analizę statystyczną wykonano za pomocą programu ANOVA i testu Kruskala-Wallisa oraz testu Fishera.
WYNIKI BADAŃ
Badaną grupę stanowiło 79 (50,6%) dziewcząt i 77 (49,4%) chłopców. Napady częściowe proste stwierdzono u 14 (9%) dzieci, częściowe złożone u 28 (17,9%), uogólnione u 77 (49,4%), wtórnie uogólnione u 37 (23,7%). W czasie prze-prowadzanych badań codziennie napady występowały u 9 (9%) pacjentów, raz w miesiącu u 40 (25,6%), raz na sześć miesięcy u 30 (19,2%), raz w roku u 31 (19,9%). Czas od ostatniego napadu wynosił powyżej roku u 41 (26,3%) dzieci.
Uwzględniając wpływ LPP na jakość życia dzieci dokonano podziału całej grupy na cztery podgrupy: I – dzieci leczone karbamazepiną (CBZ), II – kwasem walpro-inowym (VPA), III – pozostałymi lekami w monoterapii – klonazepam (CZP) oraz nowymi lekami przeciwpadacz-kowymi : okskarbazepina (OXC), topiramat (TPM), wiga-batryna (VGB), lamotrygina (LTG), tiagabina (TGB), IV grupa – politerapia.
Określając wpływ leku na jakość życia młodych pacjen-tów uwzględniono zgodnie z kluczem narzędzia siedem obszarów [8]. Wykazano wpływ stosowanej farmakote-rapii na wszystkie wymiary poza aktywnością fizyczną i ogólnym zdrowiem. Różnicę istotną statystycznie stwier-dzono m.in. w obszarze oceniającym koncentrację u dzieci (test Kruskala-Wallisa p= 0,0226). Rodzice najgorzej oce-nili dzieci leczone za pomocą VPA, natomiast najlepiej za pomocą CBZ (test Kruskala-Wallisa p=0,0136).
Dziedzina VII dotyczyła obniżonego nastroju – depre-sji. Wykazano istotną statystycznie różnicę za pomocą testu Kruskala-Wallisa (p= 0,0008) między rodzajem przyjmowanego leku a depresją. Najlepiej funkcjonowa-nie respondentów ocenili rodzice dzieci leczonych CBZ, najgorzej – z grupy IV (politerapia). Różnicę istotną staty-stycznie wykazano między grupą I (CBZ) a drugą (VPA) – p= 0,0064 i IV (politerapia) – p= 0,0007.
W dziedzinie analizującej samopoczucie respondentów wykazano różnicę istotną statystycznie za pomocą testu Kruskala-Wallisa (p= 0,0128) między samopoczuciem dzieci i młodzieży a przyjmowanymi przez nie lekami. Rodzice najlepiej ocenili w tym obszarze funkcjonowanie podopiecznych leczonych CBZ, a najgorzej za pomocą politerapii (p= 0,0021). W dziedzinie odnoszącej się do stygmatyzacji chorych na padaczkę wykazano różnicę istotną statystycznie (p= 0,0200) za pomocą testu Kru-skala-Wallisa między rodzajem przyjmowanego leku a negatywnym odbiorem społecznym.
Najlepiej zostały ocenione dzieci leczone CBZ, a naj-gorzej z grupy III i IV. Biorąc pod uwagę wynik końcowy kwestionariusza, dotyczący ogólnej oceny jakości życia, rodzice najlepiej ocenili dzieci leczone CBZ, a najgorzej politerapią. Różnice istotne statystycznie między grupą I (CBZ) i IV wykazano za pomocą testu Kruskala-Wallisa (p= 0,0068).
Ryc. 1. Podział badanej grupy z uwzględnieniem stosowanych leków przeciwpadaczkowych Distribution of the studied group
considering used anti-epileptic drugs
Ryc. 2. Różnice w ocenie funkcjonowania dzieci i młodzieży
w obszarze „depresja”, w zależności od stosowanej terapii
Differences in the evaluation of functioning of children and adolescents in the area „depression” depending on the the-rapy used
Ryc. 3. Różnice w ocenie funkcjonowania dzieci i młodzieży w
obszarze „stygmatyzacja”, w zależności od stosowanej tera-pii Differences in the evaluation of functioning of children and
adolescents in the area „stigmatization” depending on the the-rapy used
Ryc. 4. Różnice w ocenie funkcjonowania dzieci i młodzieży
w obszarze „ogólna jakość życia”, w zależności od stosowanej terapii Differences in the evaluation of functioning of children
and adolescents in the area „general quality of life” depending on the therapy used
Analizując objawy niepożądane leków (ryc. 5) najczęś-ciej stwierdzano: obniżoną koncentrację uwagi (44,87%), zwłaszcza u dzieci leczonych nowymi LPP (53,3%) oraz VPA (55,6%). Zaburzenia pamięci występowały u 53 (30,1%) pacjentów. Najczęściej u dzieci leczonych VPA (41,3%), następnie CBZ (32,4%). Nadpobudliwość zgła-szało 51 (30,0%) respondentów, u których najczęściej sto-sowano politerapię (33,3%) oraz VPA (39,7%). Bóle głowy występowały u 50 (28,4%) pacjentów, najczęściej u dzieci leczonych nowymi LPP (40,0%) oraz VPA (38,1%). Uczu-cie senności zgłosiło 41(23%) respondentów, najczęśUczu-ciej leczonych nowymi LPP (33,3%) oraz politerapią (33,3%). Znaczny przyrost masy ciała stwierdzono u 28 (15,9%) dzieci, najczęściej ze stosowaną politerapią (28,2%). Spadek masy ciała odnotowano tylko u 10 (5,7%) dzieci, występował niezależnie od rodzaju przyjmowanego leku. Bóle mięśni zgłosiło tylko 3 (4,8%) respondentów leczo-nych VPA. Trudności w nauce sygnalizowało 44 (39,6%) respondentów, zwłaszcza leczonych politerapią (64,1%) oraz VPA (57,1%). Analizując zależność statystyczną między działaniem niepożądanym leków a rodzajem far-makoterapii, za pomocą testu Fishera wykazano zależność między przyrostem masy ciała a politerapią (p= 0,0054) oraz bólami głowy a lekami zastosowanymi w monoterapii (p=0,0434).
OMóWIENIE WYNIKóW I DYSKUSJA
Jakość życia najczęściej jest definiowana jako własna ocena życia jednostki w stosunku do jej osobistych oczekiwań. Mcewan i wsp. [10] analizując prace badawcze dotyczące jakości życia dzieci odnotowali najczęściej zamieszczane w nich spostrzeżenia autorów: padaczka opóźnia osiągnięcie samodzielności, utrudnia funkcjonowanie społeczne oraz relacje z rówieśnikami, pogarsza także samoocenę, nastrój oraz procesy poznawcze. Elementy te mają znaczący wpływ
na osobniczy rozwój dzieci i młodzieży, dlatego powinny podlegać systematycznej ocenie w trakcie terapii.
Poprawa jakości życia chorych na padaczkę jest jednym z podstawowych celów leczenia [11]. Istotne jest ustale-nie czynników wpływających na ocenę jakości życia. Do najczęściej wymienianych należą: częstość napadów, dzia-łania niepożądane leków, akceptacja przez rówieśników i trudności w nauce [2,12]. Montanaro i wsp. [13] stwier-dzili, że osoby u których napady padaczkowe występowały rzadko, lepiej oceniały jakość życia w obszarach: „relacje z innymi”, „aktywność społeczna” oraz „szkoła”.
Celem obiektywizacji oceny formułowanej przez dzieci lub rodziców zaleca się stosowanie narzędzi pomiaru – wystandaryzowanych kwestionariuszy np. QOLCE, QOLIE –AD-48, QOLIE – 89 [8,10,14]. Umożliwiają one określenie najniżej ocenianego obszaru jakości życia oraz porównanie wyników po ponownym pomiarze. W bada-niach własnych najgorzej zostało ocenione funkcjonowa-nie dzieci leczonych za pomocą jednego leku w obszarach „stygmatyzacja” i „ogólna jakość życia”, natomiast u dzieci leczonych politerapią obszary: „stygmatyzacja”, „ogólny stan zdrowia” i „depresja”. Sabaz [8] zaobserwował ujemną korelację między liczbą przyjmowanych leków a obszarem w QOLCE „pamięć” i „mowa” oraz między płcią, wie-kiem, wiekiem wystąpienia choroby, ciężkością napadów a wszystkimi obszarami QOLCE z wyjątkiem obszarów: depresja, samopoczucie, uwaga, zachowanie. Mathiak i wsp. [9] wykazali ujemną korelację między ogólną oceną jakości życia a czasem trwania choroby, okresem leczenia, liczbą hospitalizacji.
Rodzaj przyjmowanego leku w badaniach własnych miał wpływ przede wszystkim na obszary związane z funkcjo-nowaniem psychicznym dzieci, tj.: depresja, samopoczu-cie, uczucie stygmatyzacji i ogólna jakość życia. Rodzice najlepiej oceniali funkcjonowanie dzieci leczonych CBZ a najgorzej z grupy IV czyli leczonych za pomocą 2–3
leków. Podobne wyniki uzyskali Montanaro i wsp. [13]. Respondenci, u których zastosowano monoterapię, osią-gali lepsze wyniki w obszarach „relacje z innymi” oraz „szkoła”. W badaniach przeprowadzonych przez Cramer i wsp. [15] wśród pacjentów w wieku 16–70 lat wpływ na poprawę jakości życia miał levetiracetam [LEV].
Na ocenę funkcjonowania dzieci i młodzieży mogły mieć wpływ obserwowane przez rodziców i pacjentów objawy niepożądane leków. W grupie dzieci leczonych CBZ rodzice zgłaszali tylko wpływ leku na pogorszenie pamięci. W grupie I, czyli dzieci i młodzieży leczonych VPA, oprócz zaburzeń pamięci rodzice wymieniali także obniżoną koncentrację, nadpobudliwość, bóle głowy, trud-ności w nauce. U dzieci i młodzieży leczonych nowymi LPP najczęściej opiekunowie obserwowali obniżoną kon-centrację, bóle głowy, senność. Fröscher i Trinka [16] uważają, że nowe LPP nie wykazują większej skutecz-ności, ale większą tolerancję, ponieważ w większości nie indukują enzymów wątrobowych. Dlatego powodują mniej interakcji lekowych oraz w mniejszym stopniu wywołują hormonalno-metaboliczne zaburzenia, a także wywierają mniejszy wpływ na procesy poznawcze. Marcenkowski i wsp. [17] dodają, że nowe LPP wykazują lepszy wpływ na funkcje poznawcze niż stosowane leki konwencjonalne, przy czym sole kwasu walproinowego mają przewagę nad CBZ. Spośród nowych LPP najmniejsze działanie nega-tywne wykazuje lamotrygina [LTG].
Najwięcej objawów niepożądanych w badaniach włas-nych rodzice zaobserwowali u dzieci i młodzieży z grupy IV (politerapia), sygnalizowali: nadpobudliwość, senność, przyrost masy ciała oraz trudności w nauce. Utrzymujące się objawy niepożądane miały wpływ również na ocenę jakości życia [3]. Johnson i wsp. [14] wykazali zależność istotną statystycznie między oceną jakości życia a depresją i niepokojem. Pacjenci, u których stwierdzono niepokój oraz depresję, uzyskiwali niższą punktację w kwestio-nariuszu QOLCE – 89. Zaobserwowane przez rodziców objawy niepożądane u dzieci i młodzieży w badaniach własnych zgadzają się z najczęściej wymienianymi przez autorów prac naukowych [5,6,18–21]. Mula i Trimble [22] dodatkowo podkreślają, że politerapia oraz większe dawki LPP mają także negatywny wpływ na procesy poznawcze. Dlatego podczas planowania farmakoterapii powinniśmy zawsze dokładnie przeanalizować korzyści proponowa-nego leczenia [7].
Podział objawów niepożądanych w poszczególnych doniesieniach prowadzony jest w różny sposób. Najczęś-ciej stosowany jest podział na cztery grupy. Do pierwszej z nich zalicza się objawy niepożądane bezpośrednio zwią-zane z efektem farmakologicznym leku. Zwykle objawy te są łatwe do przewidzenia, zależne od wielkości dawki, od stanu pacjenta i ustępują po zmniejszeniu dawki. Przykła-dem może być efekt nadmiernej sadacji przy stosowaniu benzodiazepin (BZP). Drugi typ objawów niepożądanych nie jest związany z farmakologicznym efektem działania
leku, a zaliczane są tu objawy tzw. idiosynkratyczne, nie-zależne od wielkości dawki, które czasem mogą stanowić śmiertelne zagrożenie dla życia pacjenta (np. anemia apla-styczna przy stosowaniu felbamatu – FBM). Objawy te nie występują w czasie obserwacji przedklinicznych, prze-prowadzanych np. na zwierzętach. Kolejny typ objawów niepożądanych związany jest z długotrwałym podawa-niem leku. Wśród tych objawów szczególnie często wystę-pują zaburzenia w ośrodkowym układzie nerwowym: bóle głowy, zaburzenia świadomości, zaburzenia funkcji poznawczych, objawy psychiatryczne – lęk, objawy depre-sji, zmęczenie, psychozy, zaburzenia zachowania; zabu-rzenia funkcji ruchu – drżenia, objawy parkinsonowskie, pląsawicze czy też dystoniczne; zaburzenia o charakterze przedsionkowo-móżdżkowym – zawroty głowy, nudno-ści, ataksja, podwójne widzenie i oczopląs [21]. Poza tym wyróżnia się też objawy niepożądane, które dotyczą odle-głych efektów, związanych z działaniem teratogennym czy karcynogennym. Przykładem są wady cewy nerwowej u noworodków przy podawaniu VPA w ciąży. Klasyfikacje objawów niepożądanych mają przede wszystkim ułatwić sposób postępowania lekarskiego i ewentualnego monito-rowania klinicznego pacjentów. Oprócz znajomości klasy-fikacji tych symptomów istotna jest znajomość objawów niepożądanych, które mogą wystąpić podczas leczenia poszczególnymi LPP [6].
Leki przeciwpadaczkowe powinny być indywidualnie dobierane do pacjenta po uwzględnieniu specyfiki napa-dów. Na podstawie przeglądu piśmiennictwa Majkowski [20] podkreśla, że wiele nowych LPP, jak np.: gabapen-tyna (GBP), LTG, TPM i OXC może być stosowanych w monoterapii, w nowo rozpoznanej padaczce częściowej. Lamotrygina jest także skuteczna w napadach nieświado-mości u dzieci.
We wszystkich chorobach przewlekłych, także w padaczce, istotą leczenia jest nie tylko eliminacja dokuczli-wych objawów, ale także poprawa jakości życia pacjentów. W tym celu tworzone są narzędzia ułatwiające monitoro-wanie czynników wpływających na funkcjonomonitoro-wanie dzieci i młodzieży. Kwestionariusz QOLCE powstał z myślą o ocenie jakości życia pacjentów w wieku rozwojowym i powinien być okresowo stosowany dla określenia efek-tów terapii. Jedną z wad kwestionariusza jest obszerność pytań, natomiast podstawową zaletą jest możliwość szero-kiego zakresu oceny funkcjonowania psychospołecznego dziecka [9].
WNIOSKI
1. W badanej grupie wykazano istotną różnicę w funk-cjonowaniu dzieci i młodzieży w obszarach: depresja, samopoczucie, stygmatyzacja, ogólna jakość życia w zależ-ności od przyjmowanych leków przeciwpadaczkowych.
2. Najwięcej objawów niepożądanych rodzice zaobser-wowali u dzieci i młodzieży podczas stosowania politera-pii oraz monoterapolitera-pii kwasem walproinowym.
pIŚMIENNICTWO:
[1] Wolańczyk T.: Problemy dorastających chorych na padaczkę. Psych Psychol Klin Dziec Młodz 2001; 3: 209-219.
[2] Artemowicz B., Otapowicz D., Sobaniec W. et al.: Wyniki badania jakości życia dzieci z padaczką. Neur Dziec 2003; 12: 21-27.
[3] Talarska D.: Funkcjonowanie psychospołeczne dzieci i młodzieży z napadami kontrolowanymi i padaczką oporną na leki – analiza porównawcza. Epileptologia 2006;14: 35-43.
[4] Artemowicz B., Sobaniec W.: Optymalizacja farmakologicznego leczenia padaczki u dzieci. Epileptologia 2008; 16: 133-147.
[5] Marszał E.: Nowe standardy leczenia wybranych zespołów padaczkowych wieku dziecięcego. Neur Dziec 2005; 28: 69-74.
[6] Steinborn B.: Prowadzenie leczenia przeciwpadaczkowego z punktu widzenia objawów niepożądanych leków. [w] Postępy w diagnostyce i leczeniu chorób układu nerwowego u dzieci. Jóźwiak S.[red.], Wyd. Biofolium, Lublin 2004; 23-34.
[7] Steinborn B.: Znaczenie badań farmakokinetycznych leków przeciwpadaczkowych w leczeniu padaczki u dzieci i młodzieży. Neur Dziec 2006; 29: 7-15.
[8] Sabaz M., Cairns D.R, Lawson J.A. et al.: Validation of a New Quality of Life Measure for Children with Epilepsy. Epilepsia 2000; 41: 765-774. [9] Mathiak K.A., Karzel K., Mathiak K. et al.: Kwestionariusz jakości życia
w Padaczce Dziecięcej – polska adaptacja kwestionariusza. Neur Neurochir Pol 2007; 3: 203-214.
[10] Mcewan M.J, Espie C.A, Metcalfe J.: Quality of life and psychosocial development in adolescents with epilepsy: a qualitative investigation using focus group methods. Seizure 2004; 13: 15- 31.
[11] Kanner A.M.: Kompleksowa opieka nad pacjentem z padaczką. Neurologia dla Praktyka 2004; 3: 12-19.
[12] Talarska D.: Jakość życia dzieci z padaczką w oparciu o kwestionariusz Quality of Life in Childhood Epilepsy. Pol Med Rodz 2004; 6: 42-44. [13] Montanaro M., Battistella P.A., Boniver C. et al.: Quality of life in young
Italian patients with epilepsy. Neurol Sci 2004; 25: 264-273.
[14] Johnson E.K., Jones J.E, Seidenberg M. et al.: The Relative Impact of Anxiety, Depression, and Clinical Seizure Features on Health – related Quality of Life in Epilepsy. Epilepsia 2004; 45: 544-550.
[15] Cramer J.A., Arrigo C., Van Hammee G. et al.: Effect of Levetiracetam on Epilepsy- Related Quality of Life. Epilepsia 2000; 41: 868-874. [16] Fröscher W., Trinka E.: Current role of new antiepileptic drugs in the
scenario of medical treatment in juvenile and adult patients with epilepsy. Epileptologia 2006; 14:135-149.
[17] Marcenkowski I., Błażewicz J., Bikszajewa J. et al.; Wpływ terapii przeciwpadaczkowej na poziom zdolności poznawczych i funkcjonowanie chorych na padaczkę. Epileptologia 2003; 11: 17-26.
[18] Halczuk I.: Wpływ nowych leków przeciwpadaczkowych na funkcje poznawcze. FarmPsych Neurol 2005; 4: 363-370.
[19] Mazurkiewicz- Bełdzińska M., Olszewska A.: Wpływ karbamazepiny, fenytoiny i okskarbazepiny na funkcje poznawcze u dzieci chorych na padaczkę. Epileptologia2000; 8: 1.
[20] Majkowski J.: Monoterapia nowymi lekami przeciwpadaczkowymi w nowo diagnozowanej padaczce. Praca przeglądowa. Epileptologia 2004; 12: 337-350.
[21] Zaccara G., Gangemi P.F., Cincotta M.: Central nervous system adverse effects of new aniepileptic drugs. A meta- analysis of placebo- controlled studies. Seizure 2008; 17:405-421.
[22] Mula M., Trimble M.R.: Antiepileptic drug- induced cognitive adverse effects: potential mechanisms and contributing factors. Drugs 2009; 23: 121-37.
Adres do korespondencji:
