Nr 9 SS. 21-30 2019
ISSN 2083-5485
© Copyright by Institute of Modern Languages of the Pomeranian University in Słupsk
Original research paper Received: 31.06.2019
Accepted: 8.10.2019
Epoka Iwana GroźnEGo
w powIEścI Książę KurbsKi Borisa Fiodorowa
Joanna Nowakowska-Ozdoba ORCID: 0000-0003-4881-0187
Uniwersytet Jana Kochanowskiego Kielce, Polska
jozdoba1@op.pl
Słowa kluczowe: Iwan Groźny, Andriej Kurbski, Rosja w wieku XVI, gotycyzm, elementy frenetyczne
Iwan IV Wasiliewicz Groźny (1530-1584) jest jednym z najbardziej znanych władców rosyjskich, zajmującym w panteonie carów miejsce obok Piotra Wielkiego. Postać Iwana IV i epoka jego panowania do dnia dzisiejszego wywołują spory historyków, którzy niejednoznacznie oceniają miejsce tego władcy w procesie dziejowym. Autor Historii państwa rosyjskiego (История государства Российского, 1803-1826), Nikołaj Karamzin, przedstawił panowanie Iwana Groźnego jako czasy krwawego terroru. Ten punkt widzenia podzieliło wielu późniejszych badaczy. W latach czterdziestych XX wieku pojawiło się nowe spojrzenie na Iwana Groźnego – historycy radzieccy przedstawiali go jako władcę postępowego, wprawdzie surowego, lecz sprawiedliwego. Ocena taka była zapewne podyktowana chęcią dogodzenia gustom Józefa Stalina, który odrzucał model rządów cara Piotra I [Heller 2000: 143].
Na temat życia i osobowości Iwana IV zebranych zostało bardzo dużo informacji. Wiele pochodzi od odwiedzających Moskwę w XVI wieku przybyszów z zagranicy. Niezwykle ciekawym źródłem jest Historia księcia wielkiego moskiewskiego (История великого князя московского), napisana przez księcia Andrzeja Kurbskiego, przyjaciela i współpracownika cara, a później jego zawziętego wroga. Powstała ona w latach sześćdziesiątych-siedemdziesiątych na Litwie, gdzie Kurbski schronił się przed gniewem władcy. W pracy tej znalazły się listy pisane przez Groźnego do księcia Andrzeja, w których car przedstawia swoje poglądy polityczne, filozoficzne, a także kreśli unikalną w historii carów rosyjskich autobiografię.
Postać Iwana Groźnego pojawia się w wielu utworach literackich. Do najbardziej znanych należą: poemat Pieśń o carze Iwanie Wasylewiczu, o młodym opryczniku
i o udałym kupcu Kałasznikowie (Песня про царя Ивана Васильевича, молодого опричника и удалого купца Калашникова, 1838) Michaiła Lermontowa, Książę Srebrny (Князь Серебряный, 1862) Aleksego Tołstoja, sztuka Iwan Wasiljewicz (Иван Васильевич,1936) Michaiła Bułhakowa, trylogia Iwan Groźny (Иван Грозный, 1943-1947) Walentina Kostyliewa.
Niezwykle interesującym, chociaż mniej znanym utworem o czasach panowania cara Iwana Groźnego jest powieść historyczna Borisa Fiodorowa Książę Kurbski (Князь Курбский). Pracę nad utworem pisarz rozpoczął na początku lat dwudziestych XIX wieku. Pierwsze rozdziały były opublikowane w 1825 roku w czasopiśmie „Otieczestwiennyje zapiski”. Z całą powieścią czytelnicy mogli zapoznać się dopiero po jej ukończeniu w 1843 roku. Nie spotkała się ona wówczas z przychylnym przyjęciem, gdyż po prawie dwudziestu latach stała się już swego rodzaju literackim anachronizmem.
Fiodorow szeroko wykorzystywał w swej powieści materiał historyczny zaczerpnięty z dokumentów, szczegóły bytowe i etnograficzne tworzące wiarygodny obraz przeszłości. Szczególną uwagę czytelnika przyciągają sceny rozgrywające się w pałacu carskim – uczty, przyjęcie posłów, zabawy. Pisarz przedstawia wnętrza pałacowe, klasztorne, bogate domy bojarskie. Duża dbałość o wierność dokumentom historycznym z pewnością wynikała z bliskiej znajomości pisarza z Nikołajem Karamzinem. Fiodorow przy pracy nad utworem korzystał bowiem z zebranego przez autora Historii państwa rosyjskiego bogatego materiału faktograficznego i dokumentarnego. Między innymi włączył do tekstu powieści obszerne fragmenty korespondencji księcia Andrieja Kurbskiego z Iwanem Groźnym.
Pisarz zadbał o przedstawienie w utworze najważniejszych wydarzeń historycznych i konfliktów politycznych epoki. Jego uwagę przyciągnęła zwłaszcza ekspansja państwa moskiewskiego w stronę wybrzeża północnego. Celem Iwana Groźnego było nie tylko uzyskanie dostępu do wybrzeża Bałtyku, ale i zdobycie jak największej części Inflant. Wojna liwońska wprowadziła Moskwę po raz pierwszy na arenę polityki europejskiej. Podkreślić tu należy, że w sprawach dotyczących działań wojennych w Inflantach car postępował wbrew opiniom swoich doradców, którzy preferowali południowy kierunek podbojów terytorialnych.
Wydarzenia związane z wojną liwońską rozpoczynają powieść Fiodorowa. Pisarz przedstawia zwycięski pochód wojsk rosyjskich pod dowództwem księcia Andrieja Kurbskiego, zdobycie zamku Fegerfejer, wkroczenie do Dorpatu, zajęcie miast Ermis i Fellin. Fiodorow podkreśla wyjątkowe umiejętności księcia Kurbskiego jako dowódcy armii:
Еще были битвы и еще победы. Тщетно Фюрстенберг и ландмаршал Филипп Бель
хотели поставить преграды Курбскому. Однако его имя уже было грозою Ливонии. Никто не мог устоять против его порыва, никто не удержал его [Федоров 1995: 23].
Niezwykle pozytywnie ocenia również postawę w czasie kampanii liwońskiej jednego z najbliższych doradców cara Iwana, Aleksieja Adaszewa. Podkreśla jego oddanie swojemu władcy i współczujący stosunek do ludności podbijanych terenów:
[…] с тем же усердием подвизался для Иоанновой славы […] он не однажды отвращал пламенник войны от замков и хижин, отдалял полки всадников от нив сельских, облегчал участь пленников [Федоров 1995: 36].
Mówiąc o wiernej służbie Adaszewa Fiodorow rozminął się jednakże z prawdą
historyczną. To właśnie decyzje Aleksieja Adaszewa powstrzymały, wbrew planom cara, natarcie armii rosyjskiej w Kurlandii. Adaszew od dłuższego już czasu uważał, iż wojna z „bisurmanami” (muzułmanami) ważniejsza jest niż zmagania z chrześcijańskim Zachodem. Dlatego też uznał za konieczne, o czym Fiodorow nie wspomina, przerwanie wojny w Inflantach i skierowanie wszystkich sił na wyprawę przeciwko Tatarom krymskim.Fiodorow nie pisze również o przyczynach, dla których Adaszew i carski spowiednik, pop Sylwester, popadli w niełaskę władcy. Początek kryzysu miał miejsce w 1553 roku w czasie poważnej choroby cara, zagrażającej jego życiu. Sylwester, Fiodor Adaszew, ojciec Aleksieja, i ich zwolennicy chcieli w razie śmierci Iwana wprowadzić na tron rosyjski księcia Włodzimierza Starickiego, a nie carskiego syna, małoletniego Dymitra. Późniejsza zaś różnica zdań co do polityki zagranicznej, przypieczętowana decyzją Adaszewa w sprawie działań wojennych w Inflantach, doprowadziła do jego dymisji i aresztowania obu doradców. Wszystkie te powody konfliktu Fiodorow pominął w powieści, tworząc wrażenie, iż represje, które dosięgły Adaszewa i popa Sylwestra nie mają określonej przyczyny, będąc jedynie przejawem nieuzasadnionego gniewu Iwana Groźnego.
Znaczące miejsce w utworze Fiodorowa zajmuje przedstawienie stosunków Moskwy z Polską. Pisarz ukazuje walki toczone z królem Zygmuntem Augustem o Połock: zdobycie miasta przez cara, a następnie obleganie go przez wojska polskie, audiencję dla posłów polskich w pałacu Kremlowskim, wkroczenie wojsk polskich do Wielkich Łuk, zniszczenie i rozgrabienie miasta wraz z okolicznymi terenami, przyjęcie posłów moskiewskich przez króla polskiego w Grodnie. Nie pominął też Fiodorow tak ważnego wydarzenia, jakim była śmierć ostatniego króla polskiego z rodu Jagiellonów. Pisarz przypomniał, iż Iwan Groźny przez pewien czas wiązał duże nadzieje ze zbliżającą się w Polsce elekcją, sądząc, że może być jednym z kandydatów do polskiego tronu.
W powieści przywołane również zostało jedno z tragiczniejszych wydarzeń z czasów panowania Iwana IV, jakim było spalenie Nowogrodu. Podejrzewając jego mieszkańców o spisek i chęć poddania miasta Zygmuntowi Augustowi car skierował przeciwko nowogrodzianom straszliwe represje: „Страшное полчище, оставляя за собою гибель и опустошение, как туча остановилось у Волхова. Разгром новгородский продолжался шесть недель. Каждый день казался днем страшного суда” [Федоров 1995: 208].
Przedstawione w powieści wydarzenia historyczne Fiodorow ściśle powiązał z jej fabułą. Większość bohaterów utworu to postaci realne, uczestnicy wypadków rozgrywających się w Rosji w XVI wieku: książę Andriej Kurbski, car Iwan Groźny, wspomniani już Aleksiej Adaszew i pop Sylwester, metropolita Makar, bojarzy
z najbliższego otoczenia cara, sługa Kurbskiego Wasilij Szybanow. Fiodorow przypomniał jego rolę w kontaktach księcia z carem po ucieczce Kurbskiego na Litwę. Według legendy Szybanow osobiście dostarczył Groźnemu list od swego pana, zapoczątkowujący ich korespondencję. Za wykonanie tego zadania został z rozkazu cara torturowany i stracony, zachowując do końca milczenie na temat osób współpracujących z księciem. W scenie śmierci Szybanowa przedstawiony jest on jako męczennik bez sprzeciwu poddający się woli okrutnego władcy:
Твоя надо мною царская воля явить гнев или милосердие […] Василий перекрестился и с твердостью праведника отдался во власть мучителей. Тело его терзали, но душа его, обращенная к Богу, скрепилась силой веры. Под ударами он благословлял имя Божие. Не исторгли никаких жалоб из уст, не слышали никакого ропота. Тщетно думали узнать от него тайные намерения и связи Курбского [Федоров 1995: 171-172].
Postać tytułowego bohatera, księcia Andrieja Kurbskiego, od ponad czterystu lat przyciąga uwagę historyków. Nie ustają spory na temat osobowości księcia, motywów jego ucieczki na Litwę, analizowane są poglądy Kurbskiego i rozpatrywana słuszność oskarżeń kierowanych przezeń pod adresem cara. Autor Historii imperium rosyjskiego, Michaił Heller, stwierdza, że:
Opinie historyków różnią się diametralnie. Przeważa pogląd, że książę Kurbski był zdrajcą, przeciwnikiem samodzierżawia, wyrazicielem interesów bojarów, przeciwnych utworzeniu silnego, scentralizowanego państwa. […] Inni widzieli w Andrzeju
Kurbskim uczciwego, szczerego człowieka, walczącego z tyranią, światłego publicystę,
pierwszego rosyjskiego historyka [Heller 2000: 160-161].
Fiodorow zdaje się nie podzielać do końca żadnej z przedstawionych opinii. Powodem, dla którego Kurbski opuszcza Rosję, jest w powieści konieczność schronienia się przed gniewem cara. Książę otrzymuje wiadomość, że wysłano za nim straż z poleceniem niezwłocznego zatrzymania go. Dlatego też w pośpiechu ucieka na Litwę, sądząc, że uzyska tam opiekę Zygmunta Augusta. Uniknąwszy w ostatniej chwili aresztowania, Kurbski znalazł się w sytuacji wymagającej od niego podjęcia służby na rzecz króla polskiego. Alternatywą dla tej decyzji był powrót do Rosji i oddanie się w ręce cara, co było równoznaczne z przyjęciem wyroku śmierci. Tak więc przejście na stronę Polaków jest podyktowane szukaniem wyjścia z zagrażającej życiu sytuacji, a nie świadomą, z rozmysłem dokonaną zdradą. Jednakże znalazłszy się w obozie polskim, Kurbski zaczyna czynnie współpracować z Zygmuntem Augustem. Postawa ta podyktowana jest narastającą w księciu żądzą zemsty za osobistą krzywdę doznaną od cara: „Иоанн почувствует силу моих советов” [Федоров 1995: 201]. Po potyczce z Polakami Kurbski spogląda ze wzgórza na pole walki „мрачный, грозный, подобно вестнику смерти, духу мщения” [Федоров 1995: 185]. Pomimo to bohater Fiodorowa próbuje powstrzymywać podległych sobie żołnierzy polskich wojsk przed łupieżczymi grabieżami na zajmowanych terenach
i ma wyrzuty sumienia z powodu podjętej decyzji. W rozmowie z polskim królem mówi: „здесь для меня нет полного счастия; не найду его в почестях и в богатстве, не находя спокойствия в душе” [Федоров 1995: 197]. W końcowej scenie powieści Kurbski umiera na wieść o bohaterskiej śmierci swego syna na polu walki, traktując ją jako oczyszczającą ofiarę za swe winy wobec ojczyzny: „Свершилось! […] Жертва принесена; он исполнил завет мой!” [Федоров 1995: 272].
Fiodorow przedstawia postać Kurbskiego jako przeciwnika politycznego cara Iwana, widzącego nim bezwzględnego i despotycznego władcę. Postępowanie księcia określają jednak motywy osobiste, nie jest on wyrazicielem interesów większej grupy ani obrońcą okrutnie gnębionych carskich poddanych.
Wykreowana w powieści postać Iwana Groźnego nie odbiega od powszechnie funkcjonującego obrazu [Andrusiewicz 2006; Troyat 2006]. Przez historyków car ten uważany jest za władcę najokrutniejszego. Jego fanatyczne przekonanie o swoich racjach i ślepy gniew wobec przeciwników czyniły z niego despotę, budzącego grozę swymi poczynaniami. On sam zdawał sobie sprawę z popełnianych przestępstw i swych nieposkromionych zachcianek. W liście do klasztoru Kiriłło-Biełozierskiego pisał o sobie: „Byłem wiecznie sam wśród pijaństwa, rozpusty, cudzołóstwa, nieprawości, morderstw, grabieży, sprzeniewierzeń i nienawiści, pośród wszelkich nikczemności…” [Heller 2000: 171] .
Fiodorow ukazuje Iwana nie tylko jako władcę absolutnego, lecz także okrutnego tyrana. Przeświadczony o swoim niczym nieograniczonym prawie do sprawowania władzy nad poddanymi, car zmusza ludzi ze swego najbliższego otoczenia do postępowania zgodnie ze swoją wolą, wbrew ich przekonaniom, sumieniu i godności, do zaspokajania wszystkich jego obłąkanych zachcianek. Pisarz przytoczył w powieści często cytowany przez historyków aforyzm, wyrażający istotę samodzierżawnej władzy – do upominającego go metropolity Makara car zwrócił się z następującymi słowami: „Земля правится нами, а не боярами и воеводами; жаловать своих рабов мы властны и казнить также” [Федоров 1995: 76]. Iwan nie cofa się przed niczym aby osiągnąć zamierzone cele, bez skrupułów stosuje krwawe represje zarówno wobec bojarów mogących utrudniać jego działania, jak i ich rodzin, a także niewinnej ludności. Car osobiście uczestniczy w wielu kaźniach, siejąc wokół zgubę niczym demon śmierci: […] воины Иоанна захватывали всех, кого могли; влекли старцев, жен и детей без разбора пред лицо судьи, столь же немилостивого к невинным, как и к виновным. Он стоял, окруженный опричниками, среди моста над Волховом; на его глазах пробивали застывающий лед реки и, связывая матерей с младенцами и отцов с сыновьями, бросали с высокого моста в холодную глубину. Страшные стоны слышал Иоанн; алою кровью обрызган был снег на окраинах прорубей; несчастные жертвы бились и, отражаемые баграми, исчезали под ледяною корою реки [Федоров 1995: 208].
W kreacji postaci cara Iwana Groźnego widoczny jest pewien ślad inspiracji gotyckich. Cechy bohatera upodabniają go bowiem do frenetycznych postaci łotrów
z powieści horror gothic [Varma 1987: 215-216]. Krwawy tyran nie ponosi jednak, tak jak gotyccy zbrodniarze, kary za zło, które uczynił – odchodzi, złożywszy na łożu śmierci śluby zakonne. Nie nadają one wszakże jego śmierci oczyszczającego charakteru. Zgon bowiem Iwana poprzedza ukazanie się na niebie krwawej komety, a w mękach agonii prześladuje go wspomnienie zamordowanego syna. Zapowiedzią sprawiedliwości, która dosięgnie cara po śmierci, są oskarżycielskie słowa księcia Kurbskiego, które mogą powtórzyć rzesze ofiar Iwana:
Я призываю тебя на суд пред Богом; в шуме грома, при блеске молнии, вопию, вопию на тебя к небесному мстителю! Иоанн, ты навел мрак на жизнь мою, ты умертвил ближних моих, ты разлучил меня с семейством моим, ты опозорил славу мою, ты погубил душу мою!.. [Федоров 1995: 268]
Bardzo wyraźne oddziaływanie gotyckich wzorców widoczne jest w obrazach fikcyjnych bohaterów powieści. Typ diabolicznego gotyckiego łotra uosabia inflancki rycerz von Tonnenberg. Jest on figurą dość tajemniczą, pojawia się w różnych miastach Rosji i Inflant, pośrednicząc między swymi rodakami a wojewodami moskiewskimi. Pod maską prostoduszności skrywa on swoją prawdziwą, nikczemną naturę. Ujawniają ją w chwilach wzburzenia niektóre cechy jego wyglądu i sposób zachowania: straszliwy śmiech, przewrotne spojrzenie, wybuchy złości. Celem wszystkich poczynań Tonnenberga jest panowanie nad ludźmi, bogactwo i nieograniczone korzystanie z uciech życia. Okrutny i bezwzględny w swych działaniach, budzi strach nawet w najbliższym otoczeniu: „у тебя нет ни совести, ни отечества […] мне страшно с тобою, вокруг тебя исе мне чудятся сатанинские головы” [Федоров 1995: 142] – stwierdza jeden z kompanów rycerza. Zamek Tonnenberga jest siedliskiem występku i zbrodni. Rycerz często gości w jego murach zabijaków, z którymi dokonuje rozbójniczych napadów, przetrzymuje, wbrew ich woli, sprowadzone siłą lub podstępem kobiety, więzi niewygodne dla siebie osoby. Tonnenberga spotyka kara za popełnione przestępstwa – ginie w czasie straszliwej powodzi, pochłonięty przez morskie fale. Tryumf pogwałconych przez występnego rycerza cnót moralnych (więzione w zamku niewinne ofiary odzyskują wolność) i kara za zbrodnie zgodne są z ukazywaną w powieściach gotyckich sprawiedliwością. Z tradycją gotycką związana jest również postać mnicha Lewkija, archimandryty klasztoru czudowskiego. Można w nim dostrzec podobieństwo do bohaterów Ann Radcliffe (Schedoni w Italczyku) i Matthew G. Lewisa (Ambrozjo w Mnichu). Jest to bowiem typ obłudnego mnicha, owładniętego żądzą władzy i zaszczytów, bez skrupułów zaspokajającego własne ambicje. Lewkij, kierowany nienawiścią do carskich doradców: Aleksieja Adaszewa i popa Sylwestra, knuje przeciw nim i ich stronnikom intrygi, doprowadzając do wielu okrutnych egzekucji. Jego celem jest osiągnięcie pozycji umożliwiającej wywieranie nieograniczonego wpływu na cara. Niczym zły duch mnich towarzyszy Iwanowi, skrywając pod maską szczerości swe prawdziwe oblicze oszczercy i donosiciela, odgrywając rolę kusiciela, nakłaniającego cara do oddawania się hulaszczym rozrywkom. Jego też pomysłem jest utworzenie drużyny opryczników, którzy pozostając na wyłącznej służbie władcy, staliby się
posłusznym narzędziem w jego ręku. Lewkij proponuje zorganizowanie opryczniny na wzór hierarchii klasztornej, jako swego rodaju antyklasztor, z mnisimi ubiorami opryczników jako antyubiorami, pijaństwem jako antypostem i błazeńską liturgią [Лихачев, Панченко 1976: 61]. Uczynienie Lewkija inicjatorem tej bluźnierczej parodii podkreśla jego diaboliczny charakter.
W utworze Fiodorowa pojawiają się także typowe dla powieści gotyckich postaci prześladowanych kobiet. Jest to porwana i więziona przez Tonnenberga córka bogatego mieszczanina z Dorpatu, Minna Rydel i żona księcia Kurbskiego, Glikeria. Ze względu na brak w materiałach źródłowych informacji o losach rodziny księcia Kurbskiego, Fiodorow rozwija historię księżnej Glikerii i jej syna w całkowitej zgodności z gotyckim kanonem [Nowakowska-Ozdoba 2011: 197-198]. W obrazie księżny łączą się rysy charakterystyczne dla dwóch typów bohaterki gotyckiej: biernej, poddającej się swojemu gnębicielowi ofiary, jak i kobiety działającej, próbującej aktywnie wpłynąć na sytuację, w jakiej się znajduje. Glikeria ma liczne cechy właściwe bohaterce sentymentalnej powieści grozy: dobroć, szczerość, czułe serce, łagodność, stałość uczuć. Ogromną miłością darzy najbliższych, męża i syna, ze współczuciem odnosi się do ofiar terroru carskiego. Księżna otacza opieką rodziny zgładzonych przez cara bojarów i podtrzymuje na duchu swego męża, rozumiejąc jego trudną sytuację. Jednocześnie powstrzymuje go przed zbrojnym wystąpieniem przeciw Iwanowi, uważając, że zdrada i wewnętrzne walki nie przyniosą nikomu korzyści i zaszkodzą krajowi. We wszystkich przeciwnościach Glikeria, podobnie jak bohaterki romansów gotyckich, ufa bożej opatrzności, co pozwala jej ze spokojem znosić wszelkie udręczenia [Nowakowska-Ozdoba 2011: 77-78].
Postacią, która zdaje się wykazywać pewien związek z bohaterami gotyckimi, jest także Sałos – tajemniczy pomylony włóczęga. Jego zaniedbany wygląd, zmęczona, blada twarz i dziwaczne zachowanie przypominają kreacje gotyckich szaleńców. Osoba Sałosa wywołuje współczucie lub żarty otoczenia, ale także budzi lęk, gdyż potrafi on przewidzieć przyszłość, a jego przepowiednie dotyczą tragicznych sytuacji: „Гремящий голос его поразил страхом сердца […]. Он качал головою, руки его дрожали, и, казалось, он видел пред собою будущее” [Федоров 1995: 115]. Nawet car czuje się niepewnie w obecności Sałosa, wieszczącego karę niebios za uczynione zło: „Иоанн побледнел и, видя вокруг себя трепет на лицах бояр и воинов, поспешил удалиться из кельи [Салоса] с такою поспешностью, что даже забыл свой посох” [Федоров 1995: 211]. Wydaje się jednak, że tworząc obraz Sałosa, Fiodorow przede wszystkim sięgnął do rodzimej tradycji. W kulturze średniowiecznej Rusi częstym zjawiskiem obyczajowym było „jurodstwo” – pozorne szaleństwo, prowadzące, według powszechnego przekonania, poprzez poniżenie, wyrzeczenia, ubóstwo do prawdziwej świętości. „Jurodiwyj” to człowiek błogosławiony, skrywający pod maską obłąkania swoje prawdziwe oblicze mędrca, przewodnika, jasnowidza, to prorok głoszący prawdy Boże, nauczyciel wskazujący właściwą drogę. W takiej właśnie roli występuje Sałos w powieści Fiodorowa – poucza, przestrzega, staje się opiekunem i duchowym przewodnikiem młodego księcia Jurija Kurbskiego.
Elementy gotyckie Fiodorow wykorzystał w budowaniu przestrzeni swojego utworu. Wprowadził jakże typowe dla powieści gotyckich motywy zamku i „domu ze zjawą”. Zamek występuje w powieści dwukrotnie, za każdym razem przybierając inne znaczenie. Pierwszy raz jest to ukryte w niedostępnym lesie zamczysko rycerza Tonnenberga, wznoszące się na urwistym brzegu Bałtyku. W opisie tej budowli pojawiają się elementy podkreślające jej ponury charakter: poczerniałe wieże, porośnięte mchem zębate mury, broniąca dostępu brama z żelazną kratą, mroczny dziedziniec. Tworzą one atmosferę nieznanego, budzącego niepokój miejsca. Dla bohaterek, które podstępem zostały tu zwabione, zamek staje się więzieniem. Wprowadzenie motywu uwięzienia i prześladowania sprawia, że przestrzeń zamku jest „obca”, nieprzyjazna, kryje w sobie śmiertelne zagrożenie. Mroczne zamczysko ukrywa przed światem zbrodnie feudała, jest siedliskiem zła i występku.
Odmienne skojarzenia wywołuje zamek księcia Kurbskiego w Kowlu, który stał się dla niego bezpiecznym schronieniem, miejscem, w którym może spędzić ostatnie lata życia. Z biegiem czasu książęca siedziba powoli chyli się ku upadkowi; „Время начинало разрушать стены […]. Широкий двор перед замком порос густою травою” [Федоров 1995: 270]. Motyw niszczenia kowelskiego zamku w symboliczny sposób podkreśla malejącą pozycję starzejącego się księcia Kurbskiego na arenie politycznej [Nowakowska-Ozdoba 2011: 132-134].
Motyw „domu ze zjawą” również dwukrotnie pojawia się w powieści Fiodorowa. Po raz pierwszy jest to dom księcia Włodzimierza Starickiego, straconego z rozkazu cara. Iwan Groźny zatrzymuje się tu w czasie polowania. Martwa cisza opuszczonego domostwa wzbudza w nim lęk, a rozgorączkowana wyobraźnia podsuwa straszne obrazy. Carowi wydaje się, że widzi dziwne światło i biało odziane postaci oraz słyszy jęki. Złudzenia te są dla niego równie straszne jak prawdziwe zjawy, gdyż budzą w nim wyrzuty sumienia. Dom, w którym straszy, pojawia się ponownie w końcowej części utworu. Tym razem jest to karczma, w której nocuje książę Kurbski. Nawiedza go tu widmo Iwana Groźnego, a jego ukazaniu się towarzyszy typowo gotycki nastrój: mroczna noc i wyjący za oknem wiatr, nie pozwalający bohaterowi zasnąć. Przerażenie wywołane widokiem zjawy ustępuje, gdy książę zdaje sobie sprawę, że ma do czynienia ze zręczną mistyfikacją. Nie zmienia to jednak niepokojącego nastroju tego miejsca.
Gotyckie elementy w znacznym stopniu biorą udział w tworzeniu atmosfery epoki. Niejednokrotnie pojawia się złowieszcza sceneria przypominająca gotyckie pejzaże. Nierzadko jest to ponura, budząca niepokój noc, jak w scenie pogrzebu niewinnie straconych z rozkazu Iwana ofiar. Noc w Moskwie po straszliwej egzekucji przeraża ciszą i pustką ulic, a zamknięci w swych domach mieszkańcy na próżno oczekują zapomnienia we śnie. Innym charakterystycznym dla gotyckiej przestrzeni elementem wykorzystanym przez Fiodorowa jest burza. Obrazy rozszalałego żywiołu tworzą atmosferę grozy, podkreślają niesamowitość sytuacji. Przykładem może być scena, w której na wieść o śmierci Iwana książę Kurbski rzuca pod jego adresem straszliwe oskarżenie. Wówczas: „Молния змеилась по небу, рассыпаясь стрелами; гром потрясал древние башни замка” [Федоров 1995: 268]. Aby
wywołać niepokojący nastrój, Fiodorow wprowadza groźne lub tajemnicze pejzaże, częstokroć przypominające gotyckie obrazy: opis pustkowia, wodospadu, budzącego uczucie wzniosłej grozy, mrocznego lasu, wyludnionego miasta.
W powieści Fiodorowa można też odnaleźć scenerię wykazującą cechy frenetyczne. Są to obrazy pożarów Pskowa i Moskwy, przedstawiające apokaliptyczną wizję całkowitej zagłady, a także opisy okrutnych egzekucji dokonywanych z rozkazu Iwana: На торговой площади, близ Кремлевского рва, железные когти, разженные клещи лежали на сковородах под строем виселиц; площадь озарялась ярким пламенем костра. Над ним поднимался на железных цепях огромный чугунный чан с кипящею водою. Москва онемела безмолвием; осужденных влекли на пир смерти [Федоров 1995: 214].
Sceny prześladowań i egzekucji bardzo często pojawiają się w powieści. Fiodorow nie unika drastycznych szczegółów, ukazujących przemoc, śmierć i cierpienie, opisuje przeżycia skazańców i reakcje świadków. Poddani cara Iwana nieustannie obawiają się o swoje życie. Każdemu może grozić aresztowanie na podstawie fałszywych oskarżeń i spreparowanych dowodów. Częste były zwłaszcza w owym czasie oskarżenia o czary. Wystarczającym powodem było posiadanie łacińskiej książki lub ziół. Ofiarą takiego posądzenia pada bojar Turow, z powodu posiadania podejrzanego ziela, które znaleziono w komnacie cara. Największy postrach wśród moskwian budzili carscy oprycznicy, bezkarnie dokonujący grabieży i napaści: „Опричники стали ужасом царства: не было пределов и меры их дерзости и самовластию” [Федоров 1995: 199].
Przedstawiony w powieści Fiodorowa obraz szesnastowiecznej Rusi, ukazany na tle prawdziwych, realnych wydarzeń historycznych, zgodny jest z powszechnie funkcjonującym wyobrażeniem tego okresu. Sceny przemocy, nierzadko bardzo drastyczne, związane są z działaniami cara Iwana i mają potwierdzenie w historii. Pisarzowi nie udało się jednakże stworzyć charakterów zgodnych z duchem epoki. W kreacjach postaci powieściowych wykorzystywał dość szeroko wzorce gotyckie, realizując cel dydaktyczny, jakim było pokazanie czytelnikom, że uczynione zło zawsze obraca się przeciw swemu sprawcy, dobro zaś prędzej czy później jest wynagradzane. Rysy frenetyczne w obrazie Rusi czasów Iwana Groźnego wprowadzają do przestrzeni powieściowej grozę przerażającą, mającą źródło w bestialstwie i zdziczeniu. Nadaje ona przedstawianej epoce okrutny, bezduszny, brutalny charakter.
Bibliografia Heller M., 2000, Historia imperium rosyjskiego, Warszawa.
Nowakowska-Ozdoba J., 2011, Inspiracje gotyckie w powieści historycznej okresu romantyzmu, Kielce.
Лихачев Д.С., Панченко А.М., 1976, «Смеховой мир» Древней Руси, Ленинград. Федоров Б., 1995, Князь Курбский, Москва.
Transliteration
Lihačev D.S., Pančenko A.M., 1976, «Smehovoj mir» Drevnej Rusi, Leningrad. Fedorov B., 1995, Knâzʹ Kurbskij, Moskva.
summary
The epoch of ivan the Terrible in Boris Fedorov’s novel Prince Kurbsky
The article is devted to the depiction of the epoch of Ivan the Terrible in Boris Fedorov’s novel Prince Kurbsky. While working on the novel, the writer used documentary material, drawing on real-life and ethnographic detail, which enabled him to create a reliable image of the past. It corresponds to the common perceptron of 16th century Russia. The novel contains many drastic scenes associated with the activities of Ivan the Terrible. In his creation of the characters, the writer made extensive use of Gothic elements. The novel’s representation of the era also relies on some aspects of insane literature, which gives this time period an air of cruelty, lack of feeling and terror.
Key words: Ivan the Terrible, Andrew Kurbsky, Russia in XVI century, Gothic fiction phrenetic
