103
Zaburzenia wydzielania prolaktyny w trakcie stosowania leków
psychotropowych innych ni¿ leki przeciwpsychotyczne
Disturbances of prolactin secreting during treatment with psychotropic
drugs other than antipsychotics
1Centralny Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego w £odzi 2Katedra Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego w £odzi
Correspondence to: Zbigniew Barszcz, Centralny Szpital Kliniczny UM w £odzi, ul. Czechos³owacka 8/10, 92-216 £ódŸ, tel.: 042 675 73 42, e-mail: zbarszcz@yahoo.com
Source of financing: Department own sources
S
Sttrreesszzcczzeen
niiee
Celem pracy jest przedstawienie wiedzy na temat zaburzeñ wydzielania prolaktyny przez przysadkê w trakcie stosowania leków psychotropowych innych ni¿ leki przeciwpsychotyczne. Kwestia ta by³a dotychczas bardzo rzadko opisywana w literaturze. O ile zwi¹zki miêdzy wydzielaniem prolaktyny a stosowaniem leków prze-ciwpsychotycznych by³y przedmiotem licznych metodologicznie poprawnych badañ, o tyle wiedza na temat zwi¹zków miêdzy zaburzeniami wydzielania prolaktyny a stosowaniem leków przeciwdepresyjnych, normo-tymicznych czy uspokajaj¹cych pochodzi przede wszystkim z badañ prowadzonych na niewielkich grupach pacjentów lub z opisów pojedynczych przypadków. Niewielka liczba publikacji na ten temat mo¿e œwiadczyæ o tym, ¿e jest to problem rzadko spotykany w codziennej praktyce lekarskiej lub niedostatecznie rozpozna-wany przez lekarzy i badaczy. Wydaje siê, ¿e leki psychotropowe inne ni¿ leki przeciwpsychotyczne rzadko s¹ przyczyn¹ istotnych zaburzeñ wydzielania prolaktyny, rzadko te¿ powoduj¹ istotn¹ klinicznie hiperprolakty-nemiê. Jednak w trakcie stosowania wielu leków przeciwdepresyjnych (zarówno z grupy trójpierœcieniowych leków przeciwdepresyjnych, jak i z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny) oraz niektórych benzodiazepin mo¿e dochodziæ do zwiêkszania wydzielania PRL przez przysadkê, co mo¿e mani-festowaæ siê objawami klinicznymi hiperprolaktynemii. Z opublikowanych, choæ nielicznych badañ wynika, ¿e leki normotymiczne nie powoduj¹ hiperprolaktynemii, przeciwnie – w trakcie ich stosowania mo¿e docho-dziæ do zmniejszania wydzielania prolaktyny.
S
S³³oowwaa kklluucczzoowwee:: prolaktyna, hiperprolaktynemia, leki przeciwdepresyjne, leki normotymiczne, benzodiazepiny
S
Su
um
mm
maarryy
The aim of this paper is to present current views on disorders of pituitary prolactin secretion during treat-ment with psychotropic drugs other than antipsychotic preparations. This issue was hitherto only rarely addressed to in the literature. While association between prolactin secretion and use of antipsychotic drugs was the subject of several methodologically correct studies, our knowledge on correlations of prolactin secre-tion disorders and administrasecre-tion of antidepressants, normothymics or sedatives stems mainly from studies encompassing small groups of patients or from anecdotal case reports. Modest number of publications con-cerning this issue may indicate that this problem either rarely occurs in everyday clinical practice or is inad-equately diagnosed by clinicians and investigators. It appears, that psychotropic drugs other than antipsy-chotics rarely cause significant disorders of prolactin secretion and rarely lead to clinically significant hyperprolactinaemia. However, administration of many antidepressants (both tricyclic antidepressant and selective inhibitors of reuptake of serotonin) and some benzodiazepins, may induce increased pituitary pro-lactin secretion, which may result in clinical signs of hyperpropro-lactinaemia. Few published studies indicate that normothymic drugs not only do not cause hyperprolactinaemia, but may even decrease its secretion. K
104
i stê¿enie PRL mo¿e w warunkach fizjologicznych osi¹-gaæ zmienne wartoœci (najwy¿sza mo¿e byæ nawet czte-rokrotnie wiêksza od najni¿szej), zale¿nie od pory dnia czy nocy. Najwy¿sze stê¿enie we krwi wystêpuje w cztery godziny po zaœniêciu (oko³o 160% œredniego stê¿enia dobowego), najni¿sze zaœ oko³o szeœciu godzin po prze-budzeniu (oko³o 40% œredniego stê¿enia dobowego)(4).
W normalnych warunkach w ci¹gu nocy produkowa-ne jest oko³o 50% ca³kowitej iloœci PRL, która powstaje w ci¹gu doby(5). U kobiet stê¿enia PRL s¹ wy¿sze w
œrod-ku cyklu miesiêcznego i w jego drugiej po³owie. Podczas ci¹¿y i laktacji stê¿enia PRL wzrastaj¹ 10-20-krotnie. Ssanie piersi jest najsilniejszym bodŸcem dla wydziela-nia tego hormonu. Co ciekawe, odpowiedŸ przysadki na dra¿nienie brodawek gruczo³u piersiowego jest tak¿e zale¿na od wewnêtrznego rytmu dobowego wydzielania PRL. Tak wiêc taka sama intensywnoœæ pobudzania bro-dawek w ró¿nych porach doby wywo³uje wydzielanie PRL w ró¿nych iloœciach, zale¿ne w³aœnie od rytmu do-bowego(6). Je¿eli kobieta nie karmi piersi¹, stê¿enie PRL
normalizuje siê po oko³o trzech tygodniach po porodzie, u kobiet karmi¹cych – po kilku miesi¹cach(4).
Wydzielanie PRL podlega z³o¿onej kontroli zarówno przez neurotransmitery, jak i hormony. Najwa¿niejsz¹ rolê odgrywa tu dopamina. Jest ona produkowana przez neurony guzowo-lejkowe podwzgórza, uwalniana przez zakoñczenia tych neuronów w wynios³oœci poœrodkowej i nastêpnie przenoszona przysadkowym kr¹¿eniem wrot-nym do przysadki, gdzie wi¹¿e siê z receptorami D2 na komórkach laktotropowych. Dopamina, stymuluj¹c re-ceptory D2, wywiera wp³yw na transkrypcjê genu PRL, jej syntezê i uwalnianie.
W efekcie dopamina hamuje w sposób toniczny wydzie-lanie PRL. Jest uwa¿ana za najwa¿niejszy czynnik hamu-j¹cy uwalnianie PRL (prolactin inhibiting factor, PIF). Tak¿e somatostatyna i kwas γ-aminomas³owy (GABA) hamuj¹ w pewnym stopniu uwalnianie przez przysadkê mózgow¹ PRL, jednak ich znaczenie w tej kwestii nie jest do koñca rozpoznane. Uwa¿a siê te dwie substan-cje za kandyduj¹ce do miana PIF(2).
Nie znaleziono dot¹d specyficznego podwzgórzowego czynnika uwalniaj¹cego PRL (prolactin releasing factor, PRF). Jej wydzielanie jest prawdopodobnie pobudzane przez serotoninê, której przypisuje siê rolê w podwy¿-szaniu stê¿enia PRL w nocy i w okresie karmienia pier-si¹. Serotonina wykazuje swoje dzia³anie przez receptory 5-HT1A, 5-HT2Ai 5-HT2C
(7). Tyreoliberyna (TRH) i
wazo-aktywny polipeptyd jelitowy (VIP) stymuluj¹ równie¿ wydzielanie PRL. Zdaniem niektórych autorów to VIP jest wa¿nym stymulatorem syntezy i wydzielania PRL przez przysadkê, natomiast wp³yw TRH nie jest do koñ-ca wyjaœniony, poniewa¿ podczas laktacji, kiedy to stê-¿enie PRL jest wyraŸnie podwy¿szone, poziom tyre-otropiny (TSH), która jest uwalniana przez TRH, nie podnosi siê(8). Uwa¿a siê, ¿e kandydatami do miana
oœrodkowego PRF mog¹ byæ tak¿e wazopresyna,
oksy-P
PRROOLLAAKKTTYYNNAA
P
rolaktyna (PRL) jest polipeptydowym hormonem syntetyzowanym i wydzielanym g³ównie przez ko-mórki laktotropowe przedniego p³ata przysadki. Po raz pierwszy u cz³owieka hormon ten zosta³ wykry-ty na pocz¹tku lat siedemdziesi¹wykry-tych XX wieku(1).Sk³a-da siê ze 199 aminokwasów o ³¹cznej masie cz¹stecz-kowej ok. 23 000 daltonów i wystêpuje w postaci kilku izoform(2). PRL jest produkowana g³ównie przez
kwaso-ch³onne komórki laktotropowe przedniego p³ata przysad-ki, ale jest równie¿ syntetyzowana w œladowych iloœciach w ró¿nych obszarach mózgowia (m.in.: w podwzgó-rzu, korze mózgowej, hipokampie, ciele migda³owatym, mó¿d¿ku), w rdzeniu krêgowym, w komórkach gruczo-³u piersiowego, macicy, b³on p³odowych, ³o¿yska, gru-czo³u ³zowego, gruczo³ów potowych, grasicy, œledziony, w fibroblastach skóry, komórkach limfoidalnych szpiku kostnego oraz w limfocytach(3). Nie jest do koñca
zna-na rola PRL pozaprzysadkowej u cz³owieka.
Nazwa hormonu – „prolaktyna”, wprowadzona po raz pierwszy w 1933 roku(1), pochodzi od jego zasadniczej
funkcji w organizmie – promowania laktacji. U wszyst-kich ssaków PRL bierze udzia³ przede wszystkim w jej inicjacji i podtrzymywaniu. Oddzia³ywuj¹c na gruczo³ piersiowy, PRL wp³ywa na wzrost i rozwój tego gruczo-³u, syntezê mleka i podtrzymywanie jego wydzielania (mammogeneza, laktogeneza, galaktopoeza)(2).
W gonadach PRL wp³ywa na luteinizacjê i steroidoge-nezê; odgrywa wa¿n¹ rolê w produkcji i wydzielaniu progesteronu oraz w procesie spermatogenezy. Wywie-ra wp³yw na zachowania seksualne oWywie-raz na zachowania zwi¹zane z opiek¹ nad potomstwem. PRL pe³ni tak¿e wa¿n¹ funkcjê w utrzymaniu homeostazy wewnêtrznej, uczestnicz¹c w ró¿norakich procesach immunologicz-nych i gospodarce wodno-elektrolitowej. Bierze udzia³ w angiogenezie i w procesach proliferacyjnych ró¿nego rodzaju komórek (m.in.: skóry, w¹troby, p³uc, trzustki, jelit, prostaty). PRL uczestniczy równie¿ w metabolizmie lipidów i wêglowodanów. Przypisuje siê jej tak¿e dzia³a-nie analgetyczne, reguluj¹ce libido i rytm snu – czuwa-nia. Najprawdopodobniej wp³ywa stymuluj¹co na rozwój i przebieg niektórych nowotworów (m.in.: raka piersi, jelita grubego, niektórych bia³aczek) i chorób autoim-munologicznych (m.in.: tocznia rumieniowatego, reu-matoidalnego zapalenia stawów). Znaczenie PRL w or-ganizmie cz³owieka nadal pozostaje jednak w pewnej mierze niewyjaœnione.
Z powodu wielu funkcji, które PRL spe³nia w organi-zmie, w literaturze sugerowano zmianê nazwy tego hor-monu na omnipotyna (omnipotin)(2).
R
REEGGUULLAACCJJAA WWYYDDZZIIEELLAANNIIAA PPRRLL
Wydzielanie PRL jest uwarunkowane wieloma czynni-kami. Zachodzi ono w specyficznym rytmie dobowym
105
tocyna czy nawet dopamina, pochodz¹ca z tylnegop³a-ta przysadki, lub jakiœ peptyd z tylnego b¹dŸ œrodkowe-go p³ata przysadki(2).
Wydzielanie PRL jest tak¿e stymulowane przez estroge-ny. S¹ one najwa¿niejszym obwodowym regulatorem wy-dzielania tego hormonu. Poziom PRL jest bardzo czêsto podwy¿szony w stanach hiperestrogenizmu. Estrogeny, wi¹¿¹c siê ze specyficznymi receptorami w komórkach laktotropowych, wp³ywaj¹ na transkrypcjê genu PRL i jej syntezê oraz modyfikuj¹ wra¿liwoœæ tych komórek na fi-zjologiczne czynniki stymuluj¹ce i hamuj¹ce wydzielanie PRL. Wykazano, ¿e u zwierz¹t estrogeny mog¹ tak¿e zmniejszaæ gêstoœæ receptorów D2 w komórkach lakto-tropowych i przez to redukowaæ hamuj¹ce dzia³anie do-paminy na uwalnianie PRL. Na poziomie podwzgórza estrogeny modyfikuj¹ aktywnoœæ neuronów neuroendo-krynnych kontroluj¹cych wydzielanie PRL(9,10).
W procesie wydzielania PRL przez przysadkê mózgo-w¹ wa¿n¹ rolê odgrywa wewnêtrzna regulacja parakry-nowa i autokryparakry-nowa, która zachodzi poprzez wiele wy-dzielanych lokalnie peptydów i innych moleku³, w tym samej PRL(2).
Z
ZAABBUURRZZEENNIIAA WWYYDDZZIIEELLAANNIIAA PPRRLL
Zwiêkszanie wydzielania PRL mo¿e byæ skutkiem ró¿-norakich procesów zarówno fizjologicznych, jak i pato-logicznych zachodz¹cych w organizmie. Do stanów fizjo-logicznych zalicza siê m.in.: ci¹¿ê i laktacjê, sen, stres, æwiczenia fizyczne, stymulacjê œciany klatki piersiowej, stosunek seksualny. Do patologicznych procesów zwiêk-szaj¹cych wydzielanie PRL przez przysadkê nale¿¹ na-tomiast choroby podwzgórza (m.in.: guzy, zapalenie, choroby ziarnice), choroby przysadki (m.in.: mikro- i ma-krogruczolaki, akromegalia, guzy naciekaj¹ce przysadkê, zespó³ pustego siod³a) oraz inne choroby (m.in.: niedo-czynnoœæ tarczycy, przewlek³a niewydolnoœæ nerek czy w¹troby, schorzenia okolicy brodawek sutkowych, np. oparzenia czy pó³pasiec). Zwiêkszone wydzielanie PRL mo¿e byæ tak¿e skutkiem szkodliwego u¿ywania czy uzale¿nienia od niektórych substancji psychoaktywnych (opiaty, amfetamina, kokaina).
Przyjmowanie niektórych leków równie¿ mo¿e byæ przy-czyn¹ zwiêkszenia wydzielania PRL. Do tej grupy leków, poza lekami psychotropowymi, nale¿¹: leki przeciwwy-miotne i antyhistaminowe (m.in.: metoklopramid, cyza-pryd, cymetydyna, ranitydyna), leki przeciwnadciœnienio-we (m.in.: metyldopa, rezerpina, przeciwnadciœnienio-werapamil), hormony: estrogeny, TRH, opioidy.
L
LEEKKII PPSSYYCCHHOOTTRROOPPOOWWEE A
A WWYYDDZZIIEELLAANNIIEE PPRRLL
Spoœród leków psychotropowych zaburzenia wydziela-nia PRL powoduj¹ przede wszystkim leki przeciwpsy-chotyczne (LPP), zw³aszcza klasyczne neuroleptyki i
nie-które leki przeciwpsychotyczne II generacji (g³ównie rysperydon i amisulpryd). Zjawisko to zosta³o wielokrot-nie i gruntowwielokrot-nie opisane w literaturze(11-17). Znacznie mniej
uwagi badaczy zajmowa³a dotychczas kwestia zaburzeñ wydzielania PRL w trakcie stosowania innych ni¿ LPP leków psychotropowych – leków przeciwdepresyjnych (LPD), leków normotymicznych (LN), leków przeciwlê-kowych i uspokajaj¹cych, g³ównie z grupy benzodwuaze-pin (BZD). Dzieje siê tak najprawdopodobniej, dlatego ¿e inne ni¿ LPP leki psychotropowe znacznie rzadziej i w znacznie mniejszym stopniu zaburzaj¹ wydzielanie PRL. Na ten temat w literaturze istnieje niewiele prac, z czego zdecydowana wiêkszoœæ to opisy przypadków lub badania na bardzo ma³ych grupach pacjentów.
L LPPDD
LPD – w porównaniu z LPP powoduj¹ zwiêkszenie wy-dzielania PRL rzadziej i w mniejszym stopniu; ponadto rzadko stê¿enia PRL w trakcie stosowania tych leków przekraczaj¹ górn¹ granicê normy i powoduj¹ klinicz-ne objawy hiperprolaktyklinicz-nemii (HPRL)(18).
Opisano wyst¹pienie HPRL w trakcie przyjmowania nastêpuj¹cych trójpierœcieniowych leków przeciwdepre-syjnych (TLPD): klomipraminy, amitryptyliny, dezy-praminy, imipraminy i maprotyliny(18-22). Nie
stwierdzo-no natomiast wyst¹pienia HPRL w trakcie stosowania nortryptyliny(19).
Nieliczne badania ma³ych grup pacjentów i opisy poje-dynczych przypadków sugeruj¹ jako przyczynê HPRL stosowanie inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoni-ny (SSRI): citalopramu, fluoksetyserotoni-ny, fluwoksamiserotoni-ny, pa-roksetyny i sertraliny(23-27).
Nie ma badañ potwierdzaj¹cych w sposób metodologicz-nie poprawny powodowametodologicz-nie przez moklobemid (jedyny stosowany w Polsce lek z grupy RIMA – odwracalnych inhibitorów monoaminooksydazy) HPRL. Juruena i wsp. (1997) podawali moklobemid w dawce 350 mg/dobê przez 4 tygodnie zdrowym mê¿czyznom i stwierdzili, ¿e mo¿e on powodowaæ klinicznie istotn¹ HPRL(28).
Niewiele wiadomo o wp³ywie pozosta³ych LPD na wy-dzielania PRL (mianseryny, wenlafaksyny, trazodonu, nefazodonu i bupropionu). Molitch(19)podaje, ¿e nie
obserwowano zwiêkszenia wydzielania PRL w trakcie d³ugotrwa³ej terapii ww. lekami; inni autorzy donosz¹ jednak w pojedynczych publikacjach o wp³ywie wenlafak-syny na wydzielanie PRL (badanie tylko na szeœciu zdro-wych mê¿czyznach)(29), zwiêkszaniu jej wydzielania przez
trazodon(30)czy wystêpowaniu zaburzeñ miesi¹czkowania
w trakcie terapii bupropionem (brak danych na temat stê-¿eñ PRL w opublikowanym badaniu)(31). Misra i wsp.
twierdz¹ natomiast, ¿e nie obserwowano zwiêkszania wy-dzielania PRL w trakcie terapii tianeptyn¹ i mirtazapin¹(32).
Mechanizmy dzia³ania LPD powoduj¹ce zwiêkszanie wydzielania PRL nie s¹ dok³adnie poznane. Najwiêcej danych dotyczy leków z grupy SSRI, choæ wydaje siê,
106
¿e ze wzglêdu na pewne podobieñstwa w mechani-zmie dzia³ania (wzrost aktywnoœci serototoninergicz-nej w mózgu) tak¿e pozosta³e LPD mog¹ wywo³ywaæ HPRL na podobnej drodze. Serotonina stymuluje wy-dzielanie PRL poœrednio na poziomie podwzgórza, na drodze z³o¿onych oddzia³ywañ z innymi neurotransmi-terami (g³ównie VIP i oksytocyna), pobudzaj¹cymi ko-mórki laktotropowe przysadki, lub przez bezpoœrednie hamowanie uwalniania dopaminy przez komórki szla-ku guzowo-lejkowego(33).
Niewielka liczba publikacji dotycz¹cych HPRL po LPD mo¿e œwiadczyæ o tym, ¿e jest to problem rzadko spo-tykany w codziennej praktyce lekarskiej lub niedosta-tecznie rozpoznawany przez lekarzy i badaczy(18). Z
ca-³¹ pewnoœci¹ kwestia HPRL po LPD wymaga podjêcia dalszych dok³adnych badañ.
L
LNN,, BBZZDD
Zwi¹zki miêdzy stosowanym lekiem normotymicznym (LN) i zmianami wydzielania PRL badano przede wszyst-kim w przypadku wêglanu litu i kwasu walproinowego. Z opublikowanych, choæ nielicznych badañ wynika, ¿e nie powoduj¹ one HPRL, przeciwnie – w trakcie ich podawa-nia mo¿e dochodziæ do zmniejszapodawa-nia wydzielapodawa-nia PRL. Basturk i wsp. oceniali wp³yw krótkotrwa³ej (<6 miesiê-cy) i d³ugotrwa³ej (>6 miesiêmiesiê-cy) terapii wêglanem litu na wydzielanie PRL u pacjentów z chorob¹ afektywn¹ dwubiegunow¹ i stwierdzili, ¿e stê¿enia PRL w grupie pacjentów przyjmuj¹cych krótkotrwale lek nie ró¿ni³y siê statystycznie od stê¿eñ PRL w grupie kontrolnej (osoby zdrowe nieprzyjmuj¹ce wêglanu litu), natomiast w gru-pie pacjentów, u których d³ugotrwale stosowano lek, stê-¿enia PRL by³y istotnie ni¿sze w porównaniu ze stê¿e-niami PRL w grupie kontrolnej(33). Podobnie w badaniu
El Khoury i wsp. stê¿enia PRL u pacjentek z chorob¹ afektywn¹ dwubiegunow¹ d³ugotrwale przyjmuj¹cych wêglan litu (>12 miesiêcy) by³y istotnie statystycznie ni¿sze ni¿ stê¿enia PRL w grupie kontrolnej zdrowych kobiet(34). Autorzy ww. badañ uwa¿aj¹, ¿e wêglan litu
po-woduje zmniejszenie wydzielania PRL przez przysad-kê mózgow¹ poprzez uruchamianie z³o¿onych inter-akcji miêdzy dopamin¹, serotonin¹ i PRL. Lit pobudza w mózgu aktywnoœæ zarówno dopaminergiczn¹ (odpo-wiedzialn¹ za zmniejszanie wydzielania PRL), jak i se-rotoninergiczn¹ (odpowiedzialn¹ za zwiêkszanie wydzie-lania PRL). Poniewa¿ jednak to dopamina jest g³ównym czynnikiem reguluj¹cym wydzielanie PRL, a serotonina mo¿e w pewnym stopniu hamowaæ aktywnoœæ neuronów dopaminergicznych, to „efektem netto” tych z³o¿onych interakcji jest w³aœnie zmniejszanie wydzielania PRL. Kwas walproinowy i jego sole wydaj¹ siê, podobnie jak sole litu, zmniejszaæ wydzielanie PRL. Potwierdzono, ¿e sól sodowa kwasu walproinowego zmniejsza³a wydziela-nie PRL u pacjentów z normoprolaktynemi¹ i HPRL niepowodowan¹ guzem przysadki. Jest to
prawdopo-dobnie wynikiem hamowania przez ten lek transamina-zy GABA w prtransamina-zysadce i w rezultacie zwiêkszania tam ak-tywnoœci GABA-ergicznej, co prowadzi do zmniejszenia wydzielania PRL. Z kolei zwiêkszenie aktywnoœci GABA--ergicznej w podwzgórzu stymuluje jej wydzielanie. Zmiany w bardzo z³o¿onej aktywnoœci GABA-ergicznej w mózgu i w efekcie wydzielania PRL mog¹ wystêpo-waæ podczas stosowania leków uspokajaj¹cych i przeciw-lêkowych z grupy BZD. Opisano przypadki zarówno zwiêkszania (alprazolam; opisy stosowania leku u lu-dzi)(35), jak i zmniejszania (klonazepam, diazepam;
ba-danie na zwierzêtach)(36)wydzielania PRL.
P
POODDSSUUMMOOWWAANNIIEE
Leki psychotropowe inne ni¿ LPP rzadko s¹ przyczyn¹ istotnych zaburzeñ wydzielania PRL. Rzadko te¿ po-woduj¹ istotn¹ klinicznie HPRL. Nale¿y jednak pamiê-taæ, ¿e w trakcie stosowania LPD oraz niektórych BZD mo¿e dochodziæ do zwiêkszania wydzielania PRL przez przysadkê, co mo¿e manifestowaæ siê objawami klinicz-nymi HPRL, m.in.: zaburzeniami miesi¹czkowania lub mlekotokiem. Wiedza na ten temat z ca³¹ pewnoœci¹ u³atwi skuteczne diagnozowanie i nastêpnie postêpo-wanie w przypadku pojawienia siê objawów klinicznych HPRL u pacjentów przyjmuj¹cych ww. leki. Na podsta-wie dotychczas opublikowanych danych nie mo¿na na-tomiast wi¹zaæ zwiêkszonego wydzielania PRL ze sto-sowanym leczeniem LN.
PIŒMIENNICTWO: BIBLIOGRAPHY: 1
1.. Bole-Feysot C., Goffin V., Edery M. i wsp.: Prolactin (PRL) and its receptor: actions, signal transduction pathways and phenotypes observed in PRL receptor knockout mice. Endocr. Rev. 1998; 19: 225-268.
2
2.. Freeman M.E., Kanyicska B., Lerant A., Nagy G.: Pro-lactin: structure, function, and regulation of secretion. Physiol. Rev. 2000; 80: 1523-1631.
3
3.. Ben-Jonathan N., Mershon J.L., Allen D.L., Steinmetz R.W.: Extrapituitary prolactin: distribution, regulation, func-tions, and clinical aspects. Endocr. Rev. 1996; 17: 639-669. 4
4.. Haddad P.M., Wieck A.: Antipsychotic-induced hyperpro-lactinaemia. Drugs 2004; 64: 2291-2314.
5
5.. Linkowski P., Spiegel K., Kerkhofs M. i wsp.: Genetic and environmental influences on prolactin secretion during wake and during sleep. Am. J. Physiol. Endocrinol. Metab. 1998; 274: 909-919.
6
6.. Stern J.M., Reichlin S.: Prolactin circadian rhythm persists throughout lactation in women. Neuroendocrinology 1990; 5: 31-37.
7
7.. Bagdy G.: Role of the hypothalamic paraventricular nuc-leus in 5-HT1A, 5-HT2A and 5-HT2C receptor-mediated oxytocin, prolactin and ACTH/corticosterone responses. Behav. Brain Res. 1996; 73 (1-2): 277-280.
8
8.. Melmed S., Braunstein G.D.: Disorders of the Hypothal-amus and Anterior Pituitary. W: Stein J.H. (red.): Internal Medicine. St. Louis, Missouri, Mosby-Year Book Inc. 1994: 1293-1312.
107
9
9.. Cramer O.M., Parker Jr. C.R., Porter J.C.: Oestrogen inhi-bition of dopamine release into hypophysial portal blood. Endocrinology 1979; 104: 419-422.
1
100.. Raymond V., Beaulieu M., Labrie F., Boissier J.: Potent antidopaminergic activity of estradiol at the pituitary level on prolactin release. Science 1978; 200: 1173-1175. 1
111.. Haddad P.M., Wieck A.: Antipsychotic-induced
hyper-prolactinaemia. Drugs 2004; 64: 2291-2314. 1
122.. Halbreich U., Kinon B.J., Gilmore J.A., Kahn L.S.: Ele-vated prolactin levels in patients with schizophrenia: mech-anisms and related adverse effects. Psychoneuroendocrinol-ogy 2003; 28: 53-67.
1
133.. Kinon B.J., Gilmore J.A., Liu H., Halbriech U.: Prevalence of hyperprolactinaemia in schizophrenic patients treated with conventional antipsychotic medications and risperi-done. Psychoneuroendocrinology 2003; 28: 55-68. 1
144.. Meltzer H.Y., Fang V.S.: The effect of neuroleptics on serum prolactin in schizophrenic patients. Arch. Gen. Psychiatry 1976; 33: 279-286.
1
155.. Montgomery J., Winterbottom E., Jessani M. i wsp.: Preva-lence of hyperprolactinaemia in schizophrenia: associa-tion with typical and atypical antipsychotic treatment. J. Clin. Psychiatry 2004; 65: 1491-1498.
1
166.. Wyszogrodzka-Kucharska A., Rabe-Jab³oñska J.:
Hiper-prolaktynemia u chorych na schizofreniê leczonych leka-mi przeciwpsychotycznyleka-mi. Postêpy Psychiatrii i Neuro-logii 2004; 13: 355-362.
1
177.. Rzewuska M., Kuczyñski W., Luks M., Zió³kowska A.:
Badanie wystêpowania hiperprolaktynemii podczas sto-sowania leków przeciwpsychotycznych. Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2001; 1: 86-91.
1
188.. Marken P.A., Haykal R.F., Fisher J.N.: Management of
psychotropic-induced hyperprolactinaemia. Clin. Phar-macy 1992; 11: 851-856.
1
199.. Molitch M.E.: Medication – induced hyperprolactinaemia. Mayo Clin. Proc. 2005; 80: 1050-1057.
2
200.. Nutt D., Middleton H., Franklin M.: The neuroendocrine
effects of oral imipramine. Psychoneuroendocrinology 1987; 12: 367-375.
2
211.. Peters M.D. 2nd, Davis S.K., Austin L.S.: Clomipramine: an
antiobsessional tricyclic antidepressant. Clin. Pharm. 1990; 9: 165-178.
2
222.. Price L.H., Charney D.S., Delgado P.L. i wsp.: Effects of desipramine and fluvoxamine treatment on the prolactin response to tryptophan: serotonergic function and the mechanism of antidepressant action. Arch. Gen. Psychiatry 1989; 46: 625-631.
2
233.. Gonzales E., Minguez L., Sangwino R.M.: Galactorrhoea
after paroxetine treatment. Pharmacopsychiatry 2000; 33: 118.
2
244.. Jeffries J., Bezchlibnyk-Butler K., Remington G.: Amen-orrhea and galactorrhoea associated with fluvoxamine in a loxapine-treated patient. J. Clin. Psychopharmacol. 1992; 12: 296-297.
2
255.. Lesaca T.G.: Sertraline and galactorrhoea. J. Clin. Psy-chopharmacol. 1996; 16: 333-334.
2
266.. Petersom M.C.: Reversible galactorrhoea and prolactin elevation related to fluoxetine use. Mayo Clin. Proc. 2001; 76: 215-216.
2
277.. Seifritz E., Baumann P., Muller M.J. i wsp.: Neuroen-docrine effects of a 20-mg citalopram infusion in healthy males: a placebo-controlled evaluation of citalopram as a 5-HT function probe. Neuropsychopharmacology 1996: 14: 253-263.
2
288.. Juruena M.F., Pires M.L., Calil H.M.: Moclobemide
effects on prolactin plasma levels in healthy individuals: the hormonal increase induced by a single dose is main-tained during a 4-week period of drug intake. Int. Clin. Psychopharmacol. 1997; 12: 317-321.
2
299.. Daffner-Bujia C., Laakmann G., Voderholzer U. i wsp.: The neuroendocrine effects of venlafaxine in healthy subjects. Human Psychopharmacology: Clin. Exp. 1996; 11: 1-9. 3
300.. Otani K., Yasui N., Kaneko S. i wsp.: Trazodone treatment increases prolactin concentrations in depressed patients. Int. Clin. Psychopharmacol. 1995; 10: 115-117. 3
311.. Othmer E., Othmer S.C., Stern W.C.: Long-term safety
and efficacy of bupropion. J. Clin. Psychiatry 1983; 44: 153-156.
3
322.. Misra M., Papakostas G.I., Klibanski A.: Effects of psy-chiatric disorders and psychotropic medications on pro-lactin and bone metabolism. J. Clin. Psychiatry 2004; 65: 1607-1618.
3
333.. Basturk M., Karaaslan F., Esel E. i wsp.: Effects of short and long-term lithium treatment on serum prolactin levels in patients with bipolar affective disorder. Prog. Neuropsy-chopharmacol. Biol. Psychiatry 2001; 25: 315-322. 3
344.. El Khoury A., Tham A., Matce A.A. i wsp.: Decreased
plasma prolactin release in euthymic lithium-treated women with bipolar disorder. Neuropsychobiology 2003; 48: 14-18. 3
355.. Shioiri T., Kita N., Takahashi S.: Two cases of alprazolam-induced hyperprolactinaemia in patients with panic dis-order. Int. Clin. Psychopharmacol. 1996; 11: 149-152. 3
366.. Jarvinen A., Rago L., Manisto P.T.: Effects of central and peripheral type benzodiazepine ligands on thyrotropin and prolactin secretion. Neuropeptides 1992; 21: 183-191.
