View of The Terminology of Rabbinic Writings with Reference to Jesus and His Disciples

Pełen tekst

(1)TERMINOLOGIA TEKSTÓW TEOLOGICZNYCH ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 8 – 2014. KS. MIROSAW S. WRÓBEL *. TERMINOLOGIA PISM RABINICZNYCH W ODNIESIENIU DO JEZUSA I JEGO WYZNAWCÓW. THE TERMINOLOGY OF RABBINIC WRITINGS WITH REFERENCE TO JESUS AND HIS DISCIPLES Abstract The present article presents main ideas from the detailed research presented the latest monograph of Mirosaw S. Wróbel entitled “Jesus and His Followers in the Talmud. A Textological, Historical and Sociological Analysis”, Lublin: Publishing House of the Catholic University of Lublin 2013. His investigation leads him to the conclusion that in Talmudic narratives Rabbis created a specific anti-gospel which was initially transmitted verbally and then written down in various contexts of their works. The aim of this anti-gospel is to challenge the authority of Jesus of Nazareth as the Son of God and the Messiah from the house of David. Rabbinic narratives wish to show in a clear way that Jesus must not usurp any messianic and divine prerogatives. In the earlier times rabbis warned Jewish community against magic power and attractiveness of the doctrine advocated by heretics. Subsequent rabbis showed weakness and stupidity of heretical teaching, whose contradictions and lack of logic were easy to disprove by making use of proper argumentation. Jewish sages wished to prove the superiority of the Rabbinic doctrine and the biblical presentation offered by them over the Christian faith. Key words: Anti-Gospel, Rabbinic sources, relation between Synagogue and Church.. Czy na kartach pism rabinicznych (Tosefty, Talmudu jerozolimskiego i Talmudu babilo skiego) mo na odnale teksty, które odnosz si do Jezusa i Jego wyznawców? Jaki jest ich charakter? Jak terminologi stosuj rabini,. Ks. dr hab. MIROSAW S. WRÓBEL { Instytut Nauk Biblijnych na Wydziale Teologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; adres do korespondencji – e-mail: miwrobel@kul.lublin.pl.

(2) 80. KS. MIROSAW S. WRÓBEL. aby sformuowa swoist „antyewangeli”? Odpowiedzi na te pytania spróbujemy sformuowa w niniejszym artykule, zwracajc uwag na trzy zagadnienia: (1) typ i kontekst historyczny tekstów rabinicznych na temat Jezusa i Jego wyznawców; (2) passusy rabiniczne w przestrzeni polemiki midzy Synagog i Kocioem; (3) okreslenia Jezusa i Jego uczniów w rabinicznej antyewangelii1.. 1. TYP I KONTEKST HISTORYCZNY TEKSTÓW RABINICZNYCH NA TEMAT JEZUSA I JEGO WYZNAWCÓW. Aktualne wydaj si dzi sowa prof. Hermanna I. Stracka, napisane przed ponad 100 laty we wprowadzeniu do jego ksi ki pt. Jesus die Häretiker und die Christen nach den ältesten jüdischen Angaben: „Na temat liczby i znaczenia wzmianek o Jezusie i Jego wyznawcach w tekstach rabinicznych wci jeszcze panuje wiele faszywych pogldów”2. Niektórzy wspóczeni autorzy przyjmuj wobec tych tekstów postaw minimalistyczn – deprecjonujc ich znaczenie i warto historyczn 3 bd te wiadomie je przemilczaj lub znieksztacaj ich sens. Jako przykad mo e su y Leksykon dialogu chrzecijasko- ydowskiego autorstwa Jakuba Petuchowskiego i Clemensa Thomy (1995), w którym w opisie hasa „Jezus z Nazaretu” pomija si milczeniem teksty rabiniczne o Jezusie i Jego wyznawcach. Autorzy ci konkluduj, e to, co w pimiennictwie talmudycznym mówi si o Jezusie, to nie historia, lecz odbicie antysemickiej postawy Kocioa. Jezusa opatruje si pejoratywnym nastawieniem, poniewa Koció upokarza i przeladowa

(3) ydów4. Stwierdzenie, e negatywna percepcja ydowska obrazu Jezusa i chrzecija stwa jest prost konsekwencj „chrzecija skiego antysemityzmu” musi budzi suszn dezaprobat, wskazujc jednoczenie na piln potrzeb rzetelnych bada nad wizerunkiem Jezusa w tekstach talmudycznych5. Na istotne znaczenie bada nad passusami talmudycznymi zawierajcymi odniesienia do Jezusa i Jego wyznawców zwracaj uwag niektórzy wspó1 Niniejszy artyku stanowi prezentacj wyników bada przedstawionych w mojej monografii Jezus i Jego wyznawcy w Talmudzie. Analiza tekstologiczna, historyczna i socjologiczna, Lublin, Wydawnictwo KUL 2013. 2 H.L. Strack, 1910: 4*-5*: „Über die Zahl wie die Bedeutung der in der altjüdischen Literatur erhaltenen Äußerungen über Jesum und die ersten Christen sind immer noch viele falsche Ansichten verbreitet”. 3 M. Goldstein, 1950; J. Maier, 1978; E. Lipi ski, 2012: 51-66. 4 J.J. Petuchowski, C. Thoma, 1995: 102. Zob. W. Chrostowski, 2012: 350. 5 W. Chrostowski, 2012: 350; M.S. Wróbel, 2013: 26..

(4) TERMINOLOGIA PISM RABINICZNYCH W ODNIESIENIU DO JEZUSA I JEGO WYZNAWCÓW. 81. czeni badacze ydowscy. Dan Jaffé, profesor Uniwersytetu Bar Ilan w Ramat Gan w Izraelu, na podstawie szczegóowych studiów nad tekstami talmudycznymi konkluduje, e rabiniczna optyka Jezusa i Jego uczniów odzwierciedla polemik i konflikty midzy judaizmem i chrzecija stwem w procesie utrwalania ich to samoci (D. Jaffé, 2007: 195). Jakub Neusner, autor przetumaczonej na jzyk polski ksi ki pt. Rabin rozmawia z Jezusem, stwierdza w niej, e w niektórych krgach judaizmu gosi si zoliwe opowieci na temat Jezusa, w których jest on przedstawiany jako bkart, oszust i mag szerzcy herezj. Jego zdaniem inspiracj w tym zakresie stanowi zbiór tekstów pt. Toledot Jeszu, kr cy w diasporze ydowskiej od czasów redniowiecza, oraz teksty talmudyczne przedstawiajce Jezusa i Jego wyznawców w sposób pejoratywny (J. Neusner, 2010: 47-48 6). Teksty talmudyczne o Jezusie i Jego wyznawcach nie stanowi zwartego bloku, lecz s rozproszone w ró nych traktatach. We waciwej ocenie róde nale y uwzgldnia historyczny kontekst ich powstawania (kontekst palesty ski oraz kontekst babilo ski), który w du ej mierze ksztatowa charakter i nat enie polemiki midzy judaizmem i chrzecija stwem. W ocenie róde nale y bra pod uwag fakt, e wspólnoty ydowskie w Palestynie i w Babilonii yy w odmiennych warunkach politycznych i spoecznych. Wspólnota palesty ska ksztatowaa sw to samo pod panowaniem rzymskim, w czasie gdy chrzecija stwo stawao si religi dominujca. W okresie redakcji Talmudu jerozolimskiego (III-V wiek) wiadomie pomijano wszelkie teksty, które w sposób negatywny odnosiy si do Jezusa i chrzecija stwa, aby unikn sporów i przeladowa ze strony chrzecija skich wadców. W tekstach tych akcentuje si magiczn moc uczniów Jeszu ben Pantery/Pandery (/

(5) ), którzy uzdrawiaj w Jego imi. Wyznawcy Jezusa s przedstawiani jako heretycy – Minim (

(6)

(7) ), którzy odstpili od prawowitej wiary. Wspólnota babilo ska rozwijaa si za panowania Sasanidów, w czasie gdy chrzecija stwo stawao si przedmiotem ataków i przeladowa ze strony wadców perskich. Autorzy Talmudu babilo skiego redagowanego w V-VIII wieku mogli swobodnie umieci wszelkie tradycje nieprzychylne wobec Jeszu i Jego uczniów, std W Talmudzie babilo skim mo na znale znacznie wicej negatywnych passusów wobec Jezusa ni w Talmudzie jerozolimskim.. 6. Na temat Toledot Jeszu zob. P. Schäfer et al., 2011. W literaturze polskiej zob. J. Iluk, 2010; ten e, 2012: 181-217. W monografii J. Illuka zosta umieszczony szeroki wykaz najnowszej literatury na temat Toledot Jeszu..

(8) 82. KS. MIROSAW S. WRÓBEL. Istotne jest tak e pytanie o charakter tekstów talmudycznych. Z pewnoci nie powinny by one postrzegane jako bezwartociowe legendy nawet wtedy, gdy intencjonalnie nie przekazuj nam historycznej informacji o Jezusie i chrzecija stwie. Passusy te bowiem z zao enia nie stanowi róde historycznych dla ycia Jezusa z Nazaretu i Jego uczniów. S one raczej rabiniczn interpretacj tego, co si wydarzyo przedstawion w sposób jednoznacznie negatywny. W swojej optyce rabini odnosz si do opisów Ewangelii kanonicznych oraz do wczesnych uj patrystycznych. Wiele z tekstów talmudycznych jawi si jako dobrze przemylane literackie odpowiedzi na teksty ewangeliczne i wypowiedzi wczesnochrzecija skich apologetów. W tekstach tych mo na stwierdzi istnienie ró nych technik polemicznych, majcych na celu przekonanie ydowskich wyznawców do unikania kontaktów z chrzecijanami. We wczesnym okresie rabini ostrzegali przed magiczn moc i atrakcyjnoci doktryny goszonej przez heretyków. Pó niejsi rabini wykazywali sabo i gupot nauki heretyckiej, której sprzecznoci i brak logiki atwo byo obali, stosujc odpowiedni argumentacj. Mdrcy ydowscy pragnli wykaza wy szo doktryny rabinicznej i prezentowanej przez nich interpretacji biblijnej nad wiar chrzecija sk. Std u ywali w odniesieniu do Jezusa terminu mamzer (bkart), a do Jego wyznawców – minim (heretycy). Badajc passusy talmudyczne zawierajce wzmianki o Jezusie i Jego wyznawcach, nale y uwzgldnia cel prezentowanych tekstów oraz intencje autorów poszczególnych tradycji i redaktorów odpowiedzialnych za umieszczenie tych tekstów w danym kontekcie. Nale y przy tym uwzgldni fakt,. e specjalistyczne sownictwo w tekstach literackich cechuje si du dynamik. Std dane terminy mog przybiera ró ne znaczenia w zale noci od czasu, w którym dane passusy byy redagowane. Jest to niezwykle istotne przy analizie takich poj jak np. Nazarejczycy (Nocrim –

(9) ), Heretycy (Minim –

(10)

(11) ), Ewangelie (Giljonim –

(12)

(13)

(14) ), pisma Heretyków (Sifrei Minim –

(15)

(16)

(17)

(18) ). Treci i terminologia wystpujca w passusach talmudycznych w wielu przypadkach umo liwia czno midzy tekstami Nowego Testamentu z I wieku a pó niejszymi tekstami poga skimi (utwór Celsusa z 2 po. II wieku

(19)

(20) – „Prawdziwe sowo”, który zachowa si w obszernych cytatach w dziele Orygenesa pt. „Przeciw Celsusowi”), z tekstami apologetów i pisarzy chrzecija skich (Justyn Mczennik, Orygenes, Tertulian, Hieronim, Euzebiusz z Cezarei, Jan Chryzostom, Andrzej z Krety, Jan Damasce ski, Epifaniusz) oraz z pismami apokryficznymi (Protoewangelia Jakuba, Ewangelia Nikodema, Ewangelia Tomasza)..

(21) TERMINOLOGIA PISM RABINICZNYCH W ODNIESIENIU DO JEZUSA I JEGO WYZNAWCÓW. 83. W analizie historycznoci wypowiedzi zawartych w tradycjach talmudycznych powinny by uwzgldniane zarówno róda pozatalmudyczne (pisma z Qumran, Nowy Testament, teksty apokryficzne, dziea Józefa Flawiusza, Filona z Aleksandrii i pisma patrystyczne), jak i odkrycia archeologiczne. W badaniach nad Talmudem nale y uwzgldnia tak e ró ne, nieraz sprzeczne ze sob tradycje. Wynika to ze specyfiki przekazu nauki rabinów, w której s dyskutowane ró ne opinie na temat jakiego zagadnienia. Pochodz one z ró nych okresów i mog stanowi reakcj na aktualne dyskusje i polemiki. Badania nad przekazem ró nych tradycji w Talmudzie powinny uwzgldnia kontekst historyczny. Przy analizie passusów talmudycznych trzeba dokonywa wiadomego rozró nienia na róda starsze (z okresu Tannaitów) i róda modsze (z okresu Amoraitów), nie zapominajc o tym, e w tekstach zredagowanych pó no mog by zachowane wczesne tradycje funkcjonujce w przekazie ustnym. Analizujc teksty rabiniczne odnoszce si do Jezusa i Jego wyznawców, trzeba mie na uwadze fakt, e s one owocem dugiego procesu tradycji i niekiedy pragnienia i napicia ko cowych redaktorów s przenoszone w czasy wczeniej dziaajcych Tannaitów lub Amoraitów. W ten sposób pó niejsza sytuacja historyczna znajduje swoje odzwierciedlenie w tekstach opisujcych wczeniejsze postaci i wydarzenia7. Mamy w tym wypadku do czynienia ze zjawiskiem wielopoziomowoci tekstów rabinicznych, którego rezultatem jest anachroniczne przerzucanie aktualnych warunków historycznych w czasy wczeniejsze (Kalmin, 1994)8. Teksty talmudyczne nie stanowi historycznych kronik na temat Jezusa i chrzecija stwa, lecz s rabiniczn interpretacj treci zawartych w Ewangeliach. Teksty te s literack odpowiedzi rabiniczn na teksty Nowego Testamentu, w których Jezus zostaje ukazany jako prawdziwy Mesjasz i Syn Bo y. Poddajc analizie passusy talmudyczne zawierajce odniesienia do Jezusa i Jego uczniów, trzeba by wiadomym licznych ingerencji cenzorów ( ydowskich i chrzecija skich), którzy od czasów redniowiecza próbowali w sposób intencjonalny zatrze wszelkie lady na temat obecnoci Mistrza z Nazaretu i Jego wyznawców w przekazie rabinicznym. Cae „niewygodne” fragmenty byy usuwane z kolejnych wyda drukowanych bd przekszta7. Podobne zjawisko spotykamy np. w Ewangelii Janowej. Zob. J.L. Martyn, 1968. R. Kalmin, 1994, s. 155: „Portrayals of minim and Christians in Talmudic sources may tell us much about relations between Jews and Christians in the Persian and Roman empires of late antiquity, but they perhaps tell us more about the desires and prejudices of rabbinic authors and editors”. 8.

(22) 84. KS. MIROSAW S. WRÓBEL. cano ich tre. Istniejce jednak liczne staro ytne manuskrypty, zbiory tekstów usuwanych, „tradycja ustna” i wydania nie poddane cenzurze pozwalaj nam na odtworzenie oryginalnych passusów talmudycznych i na ich badanie. Cho niektóre z nich charakteryzuj si pó n datacj (ostateczna redakcja Talmudu babilo skiego jest datowana na VII-VIII wiek), to jednak zawieraj stare tradycje, ukazujce negatywny i polemiczny sposób percepcji osoby Jezusa i Jego uczniów przez judaizm rabiniczny. Teksty te odzwierciedlaj polemik midzy judaizmem rabinicznym i chrzecija stwem, której pocztki sigaj ju I wieku.. 2. PASSUSY RABINICZNE W PRZESTRZENI POLEMIKI MIDZY SYNAGOG| A KO CIOEM. Do zburzenia wityni jerozolimskiej w 70 r. ydowscy wyznawcy Jezusa traktowani byli jako integralna cz judaizmu. Uczestniczyli oni w kulcie witynnym i synagogalnym, wypeniajc zarzdzenia halachy. Po klsce w wojnie z Rzymianami nastpia transformacja judaizmu witynnego w judaizm rabiniczny. D enie judaizmu rabinicznego do jak najwikszej konsolidacji przy utrwalaniu wasnej to samoci spowodowao jego stanowcz i wrog postaw wobec wszelkich elementów heterodoksyjnych, w tym tak e wobec judeochrzecijan. Na rozejcie si dróg judaizmu i chrzecija stwa mia wpyw coraz wikszy udzia w Kociele chrzecijan pochodzenia poga skiego oraz skomponowana w okresie Jawne formua Dwunastego Bogosawie stwa – Birkat Ha-Minim (

(23)

(24) ), która po wczeniu do regularnie odmawianej Modlitwy Osiemnastu Bogosawie stw staa si skutecznym rodkiem wydalania wyznawców Chrystusa ze wspólnoty synagogalnej. W tym okresie chrzecija stwo przechodzio dwuaspektowy proces. Z jednej strony pod wpywem ró nych czynników stopniowo odcinao si od judaizmu, z drugiej za wcielao ydowsk tradycj profetyczn i teologiczn w swoj to samo. Centrum sporu midzy chrzecija stwem i judaizmem rabinicznym stanowia osoba Jezusa z Nazaretu 9 – Ukrzy owanego Syna Bo ego i Mesjasza10. 9. M. Hengel, 1976: 23-34; C. Setzer, 1991: 315-328. J. Neusner, 1983: 67: „What [the Christians] offered was one messianism in place of another. It was the messianism built upon the paradox of the crucified messiah, the scandal of weakness in place of strength, suffering unto death in place of this worldly victory… But to people who believed the messiah would be a general who would throw off the rule of pagans and 10.

(25) TERMINOLOGIA PISM RABINICZNYCH W ODNIESIENIU DO JEZUSA I JEGO WYZNAWCÓW. 85. Uznanie przez chrzecijan Jezusa za Syna Bo ego burzyo, zdaniem rabinów, fundament ydowskiego monoteizmu wyra onego w Dekalogu (Wj 20,3-17; Pwt 5,7-22) oraz w modlitwie Szema Izrael (Pwt 6,4-9)11. Rabini kategorycznie sprzeciwili si postawie Jezusa i Jego wyznawców wobec Prawa (Tory). Postaw t cechowaa interioryzacja przeciwna formalizmowi, spirytualizacja przeciwna rytualizmowi oraz odwoywanie si do pierwotnej woli Boga przeciwne skostniaej tradycji12. Teksty ewangeliczne wyra nie wskazuj na wy szo nauczania Jezusa wobec przepisów Tory w kwestii przestrzegania szabatu (Mt 12,2-14; Mk 2,28; k 6,1-11), obmy rytualnych (Mt 15,1-12; Mk 7,2-5; k 11,37-41), koszernoci pokarmów (Mt 15,10-20; Mk 7,14-23), rozwodu (Mt 19,1-9; Mk 10,2-12; k 16,18). W Ewangelii Janowej Jezus wyra nie dystansuje si od prawa ydowskiego, mówic do „

(26) ydów” o „waszym Prawie” (J 8,17; 10,34) lub o „ich Prawie” (J 15,25). Innym wa nym motywem niezgody midzy judaizmem rabinicznym i chrzecija stwem bya relacja do wityni jerozolimskiej. Dla wyznawców judaizmu witynia jerozolimska stanowia centrum kultyczne, spoeczne, ekonomiczne i polityczne. witynia bya miejscem zamieszkania Boga (Szekina Adonai). Teksty Ewangelii synoptycznych zawieraj explicite zapowiedzi Jezusa na temat zburzenia wityni jerozolimskiej (Mt 24,2; Mk 13,2; k 21,6)13. Znakiem ko ca wityni jest rozdarcie si zasony przybytku w momencie mierci Jezusa (Mt 27,51; Mk 15,38; k 23,45)14. W nauczaniu Jezusa witynia zostaje podporzdkowana rzeczywistoci królestwa niebieskiego: „Oto powiadam wam: Tu jest co wikszego ni witynia” (Mt 12,6). To wspólnota uczniów ma sta si yw wityni, dla której kamieniem wgielnym jest osoba Jezusa Chrystusa (Mk 12,1-12). Wrogie nastawienie judaizmu do chrzecijan w kwestii dotyczcej wityni widoczne jest w zarzutach kierowanych do Szczepana przed jego mcze sk mierci (Dz 6,11-15). Sam Szczepan w swojej mowie prezentuje krytyczny stosunek do wityni jerozolimskiej: „Ale dopiero Salomon wybudowa Mu dom. Najwy szy jednak nie mieszka w dzieach rk ludzkich, jak mówi Prorok: „Niebo jest moj stolic, a ziemia podnó kiem stóp moich. Jaki dom zbulead the people to an age of peace and prosperity, the Christian messiah hanging on the cross proved to be an insufferable paradox”. 11 R. Bauckham, 1999: 14-37; Ten e, 2005: 148-166; P. Schäfer, 2012: 21-54. 12 M. Rosik, 2012: 80. 13 Zob. rozwinicie tej problemtyki w: L. Gaston, 1976. 14 J.P. Heil, 1997: 76-100; G. Witaszek, 1999: 98-99..

(27) 86. KS. MIROSAW S. WRÓBEL. dujecie Mi, mówi Pan, albo gdzie miejsce odpoczynku mego?” (Dz 7,4749). Reakcj na to jest oburzenie przeladowców Szczepana i w konsekwencji jego mier przez ukamienowanie. Spór midzy judaizmem rabinicznym i chrzecija stwem dotyczy tak e kwestii wybrania i przymierza. Cho fundament ydowskiej to samoci jako narodu wybranego i ludu przymierza potwierdza Aposto Pawe: „Pytam wic: Czy Bóg odrzuci lud swój?

(28) adn miar!... Nie odrzuci Bóg swego ludu, który wybra przed wiekami” (Rz 11,1-2), to jednak niektóre teksty nowotestamentalne (Mt 21,43; 22,7; Mk 12,9; Ga 6,16), apokryficzne (2 Ezdrasza 1,35-40; 2,10-14) i patrystyczne (Justyn Mczennik, Dialog z ydem Tryfonem, 26) wskazuj na „nowy lud wybrany”, „nowy Izrael”, którym staje si Koció. Wyznawcy Chrystusa jako Izrael Bo y, staj si spadkobiercami obietnic (Ga 3,6-9.29; 4,21-31; Rz 9,6-8) w przeciwie stwie do Izraela wedug ciaa (1 Kor 10,18). W osobie Jezusa Chrystusa zostaje zawarte „nowe przymierze”, które staje si wyznacznikiem to samoci pierwotnego Kocioa (2 Kor 3,6; Mt 26,28; Mk 14,24). D enie do utrwalenia wasnej to samoci ze strony chrzecija stwa i judaizmu rabinicznego prowadzio do polemiki o status „prawdziwego Izraela” (verus Israel)15. Istotnym punktem niezgody midzy judaizmem i chrzecija stwem byo odniesienie misyjne do wiata poga skiego. Judaizm wiza prozelityzm ze cisym zachowaniem przepisów Tory, zwaszcza obrzezania i szabatu 16. Tymczasem chrzecija stwo skoncentrowane bardziej na osobie Jezusa ni. na przepisach Prawa – nie wymagao od nawracajcych si pogan obrzezania i cisego zachowania Prawa. Konfrontacja i polemika midzy judaizmem rabinicznym i chrzecija stwem wpywaa na ostro sformuowa i wrogo midzy wyznawcami Synagogi i Kocioa. W takim kontekcie powinny by rozumiane teksty talmudyczne zawierajce silny potencja antychrzecija ski.. 3. OKRE LENIA JEZUSA I JEGO UCZNIÓW W RABINICZNEJ ANTYEWANGELII. Wiedza rabinów o Jezusie i zawartoci Ewangelii nie bazowaa tylko na ustnej tradycji i ludowym przekazie, ale moga mie swoje oparcie w lite15 16. W.H.C. Frend, 1965: 178-209; M. Simon, 1964: 22-85. J.T. Sanders,1993: 85-89; S.T. Katz, 2006, s. 263-264..

(29) TERMINOLOGIA PISM RABINICZNYCH W ODNIESIENIU DO JEZUSA I JEGO WYZNAWCÓW. 87. rackich kompozycjach ewangelicznych w jzyku syryjskim (Harmonia Ewangeliczna – Diatessaron, skomponowana w II wieku przez Tacjana, oraz Peszitta, przekad syryjski Nowego Testamentu, który powsta na pocztku V wieku). Literatura chrzecija ska w jzyku syryjskim stanowia rodzaj pomostu midzy wiatem chrzecija skim i semickim17. Rabini tworzyli w narracjach talmudycznych swoist antyewangeli, która pocztkowo bya przekazywana ustnie, a nastpnie spisywana w ró nych kontekstach ich utworów. Cel ten by realizowany przy zastosowaniu terminologii podwa ajcej autorytetu Jezusa z Nazaretu jako Syna Bo ego i Mesjasza z rodu Dawidowego. Narracje rabiniczne pragn w sposób jasny ukaza, e Jezus nie mo e roci sobie adnych prerogatyw mesja skich i boskich. lady takiego spojrzenia na Jezusa s ju widoczne na kartach Ewangelii, gdzie po ukrzy owaniu i zmartwychwstaniu Jezusa arcykapani i starsi ludu wzywaj. onierzy do przedstawienia „ ydowskiej” wersji wydarze : (Mt 28,13-15 „‘Rozpowiadajcie tak: Jego uczniowie przyszli w nocy i wykradli Go, gdymy spali. A gdyby to doszo do uszu namiestnika, my z nim pomówimy i wybawimy was z kopotu’. Ci wic wzili pienidze i uczynili, jak ich pouczono. I tak rozniosa si ta pogoska midzy

(30) ydami i trwa a do dnia dzisiejszego”). „

(31) ydowska pogoska” znalaza swoje rozwinicie w tekstach talmudycznych, które nie tylko koncentroway si na mierci i przeznaczeniu Jezusa, ale tak e odnosiy si do Jego pochodzenia, narodzin i dziaalnoci. W tekstach tych Jezus jest nazywany Jeszu/Nazarejczyk/Jeszu Nazarejczyk (

(32)

(33) ), Jeszu ben Pandera/Pantera (/

(34) ), ben Stada/Stara (/ ), Balaam ( ), Niejaki (Peloni –

(35) ), Bkart (Mamzer – ). Zmiana imienia Jezusa z Jeszua czy Jehoszua na Jeszu dokonana przez rabinów ma wyra nie wyd wik polemiczny, gdy termin Jeszu mo e by odczytywany jako anagram hebrajskich sów:

(36). (Imach Szmo Wezichro) co oznacza „Niech jego imi i pami zagin”. Uczniowie Jezusa s wymieniani po imieniu (Jakub z Kefar Sama, Matai, Nakai, Boni, Necer, Toda) lub nazywani: Nazarejczykami (Sifrei Minim –

(37) ) i heretykami (

(38)

(39) ). Rabini nie czyni wysiku, aby przytacza szczegóowe imiona wyznawców Jezusa odwoujc si czsto do ich stereotypowych i symbolicznych okrele . W tekstach rabinicznych mowa jest tak e o ksigach heretyków (

(40)

(41)

(42)

(43) ) i Ewangeliach (Giljonim –

(44)

(45)

(46) ), których tre jest deprecjonowana, a same ksigi odrzucane i skazane na zniszczenie. 17. M.-É. Boismard, 1992; W.L. Petersen, 1994..

(47) 88. KS. MIROSAW S. WRÓBEL. Na podstawie analizy literackiej i historycznej passusów o Jezusie i jego wyznawcach w Talmudzie mo emy stwierdzi, e Jezus explicite jest identyfikowany z kryptogramem Ben Pandera/Pantera w caej literaturze rabinicznej. Imi to w kontekcie relacji midzy tekstem ewangelicznym, tradycj rabiniczn i ródami pozabiblijnymi jawi si jako epitet wobec Jezusa stworzony przez rabinów pod koniec I wieku w odpowiedzi na rozpowszechniony przez Mateusza i ukasza ewangeliczny przekaz o jego dziewiczym poczciu (Mt 1,18-25; k 1,26-38). Tradycja ta znajduje swoje echa w pismach poga skiego autora Celsusa, w ródach chrzecija skich i w pó niejszych ródach rabinicznych pochodzenia palesty skiego (T Hul II,22. 23.24; JT AZ II,2; JT Szab XIV,4) i babilo skiego (BT Szab 104b; BT Sanh 67a). Imi Ben Stada cho ju spotykane jest we wczesnych ródach rabinicznych (T Szab XI,15; T Sanh X,11; JT Szab XII,4; JT Sanh VII,16), to jednak jest identyfikowane z Ben Pandera/Pantera i z Jeszu w pó niejszych ródach babilo skich Amoraitów (BT Szab 104b; BT Sanh 67a). Imi Jeszu/Jeszu ha-Nocri pojawia si zarówno we wczesnych ródach rabinicznych tradycji palesty skiej (T Hul II,22.23.24; JT AZ II,2; JT Szab XIV,4), jak i w tradycji babilo skiej (BT AZ 16b-17a; BT Ber 17a-b; BT Sanh 43a-b; BT Sanh 103a; BT Sanh 107b; BT Sanh 43a; BT Git 56b-57a). Analiza porównawcza tekstów rabinicznych umo liwia identyfikacj stosowanych przez rabinów kryptogramów. Na przykd w passusie BT Sanh 67a oba imiona Ben Pandera i Ben Stada zostaj odniesione do tej samej osoby, która zostaa powieszona w wigili Paschy. Opisujcy to samo wydarzenie tekst BT Sanh 43a identyfikuje jasno t osob z Jeszu Ha-Nocri. We wczesnej tradycji palesty skiej zawartej w Tosefcie (T Hul II,24) mowa jest o spotkaniu wyznawcy Jezusa Jakuba z Kefar Sekania z R. Eleazarem w Seforis, który zostaje pouczony „nauk herezji” w imi Jeszu ben Pandera. Nauka ta zostaje przytoczona w paralelnym passusie w pó niejszej tradycji i odniesiona do Jeszu Ha-Nocri (BT AZ 16b-17a). Jezus i Jego uczniowie w narracjach talmudycznych s przedstawiani jako osoby cechujce si rozwizoci seksualn. Jezus jest ukazany jako bkart (mamzer – ) – syn Mariam i onierza rzymskiego Pantery. Jako bkart podlega prawu zawartemu w Torze Moj eszowej: „Nie wejdzie syn nieprawego o a do zgromadzenia Pana, nawet w dziesitym pokoleniu nie wejdzie do zgromadzenia Pana” (Pwt 23,3). W ten sposób w ujciu rabinów jest on wykluczony ze spoecznoci Izraela i jawi si jako osoba dziaajca z zewntrz. Ewangeliczne opowiadanie o dziewiczym poczciu Jezusa w mocy Ducha witego i jego królewskie pochodzenie z rodu Dawida zostaje.

(48) TERMINOLOGIA PISM RABINICZNYCH W ODNIESIENIU DO JEZUSA I JEGO WYZNAWCÓW. 89. w narracjach rabinicznych cakowicie zanegowane. Passusy talmudyczne o Jeszu Nazarejczyku, który niszczy pokarm w sposób publiczny (BT Ber 17a-b; BT Sanh 103a) oraz ma niewaciwe myli wobec wacicielki zajazdu, za które zostaje ekskomunikowany (BT Sanh 107b; BT Sot 47a), mog stanowi obrazowe aluzje do nadu y seksualnych. Punkt odniesienia dla tych zarzutów rabini mogli znajdowa w kanonicznych tekstach ewangelicznych, w których Jezus wykazuje miosiern postaw wobec kobiet lekkich obyczajów (k 7,36-50; J 8,1-11). Zarzuty wobec Eleazara ben Hyrkanosa w BT AZ 16b-17a mogy dotyczy posdze o udzia w chrzecija skich agapach, które byy postrzegane jako uczty o charakterze orgiastycznym. W ten sposób rabini przyczynowo wizali nadu ycia seksualne Jezusa z praktyk znajdujc swoj rzekom kontynuacj w pierwotnych wspólnotach Jego uczniów. W tekstach rabinicznych Jezus i jego uczniowie spotykaj si tak e z zarzutem magii i bawochwalstwa. W ten sposób rabini pragn odpowiedzie na liczne opisy cudów dokonywanych przez Jezusa na kartach Ewangelii. Przyczyn tych „dzie” jest magia, z któr Jezus zapozna si w Egipcie i wykorzystywa w niecny sposób, zwodzc lud Izraela (J 7,12.47). Magi t kontynuuj uczniowie Jezusa, którzy w Jego imi dokonuj uzdrowie i wypdzaj ze duchy. Roszczenia Jezusa co do mesja stwa i synostwa Bo ego s postrzegane przez rabinów jako najwiksze blu nierstwo zasugujce na kar wiecznego pieka (BT Sanh 43a; BT Git 56b-57a). W opisie ewangelicznym zarzut ten zostaje jasno sformuowany przez arcykapana w Mt 26,63-65 „A najwy szy kapan rzek do Niego: ‘Poprzysigam Ci na Boga. ywego, powiedz nam: Czy Ty jeste Mesjasz, Syn Bo y?’ Jezus mu odpowiedzia: ‘Tak, Ja Nim jestem. Ale powiadam wam: Odtd ujrzycie Syna Czowieczego, siedzcego po prawicy Wszechmocnego, i nadchodzcego na obokach niebieskich’. Wtedy najwy szy kapan rozdar swoje szaty i rzek: ‘Zblu ni. Na có nam jeszcze potrzeba wiadków? Oto teraz syszelicie blu nierstwo’ ”. W ten sposób kult Jezusa jako Mesjasza i Syna Bo ego praktykowany przez jego wyznawców w optyce rabinów jest postrzegany jako bawochwalstwo. Ich wiara w Jego bóstwo i mesja sko, w Jego zmartwychwstanie, w Jego obecno w Eucharystii i innych sakramentach zasuguje, zdaniem rabinów, na stanowcze odrzucenie, a kontynuacja tej praktyki zasuguje na kar mierci (BT Sanh 43a-b)..

(49) 90. KS. MIROSAW S. WRÓBEL. PODSUMOWANIE. Podsumowujc badania na temat Jezusa i Jego wyznawców w Talmudzie, mo na doj do wniosku, e rabiniczny obraz Zao yciela chrzecija stwa cakowicie ró ni si od tego, który przedstawiaj Ewangelici. W tradycji ewangelicznej Jezus zostaje ukazany jako Syn Bo y, narodzony z Dziewicy Maryi, pochodzcy z rodu Dawida, nauczajcy prawdy, czynicy cuda, cierpicy z mioci do czowieka, wywy szony na drzewie krzy a, zmartwychwstay, posyajcy Parakleta, wstpujcy do nieba i zasiadajcy po prawicy Ojca. Cae ycie Jezusa skierowane jest ku zbawieniu czowieka i obdarzeniu go yciem wiecznym. Jezus Ewangelii to Mesjasz i Syn Bo y wypeniajcy proroctwa Starego Testamentu, który staje si Gow Kocioa – Nowego Izraela, Ludu Nowego Przymierza. Poprzez sakramenty Jezus jako Emmanuel i Kyrios jest obecny i ywy w swoim Kociele a do sko czenia wiata. W Talmudzie natomiast Jezus z Nazaretu jest ukazany jako bkart (mamzer – ) urodzony w wyniku cudzoo nego zwizku Jego matki z kochankiem o imieniu Pantera, jako blu nierca, bawochwalca, mag, rozpustnik i zwodziciel Izraela, który poniós suszn kar przez ukrzy owanie. Jego przeznaczeniem staje si pieko i kara gotowania we wasnym kale. Cae Jego ycie to faszerstwo, odstpstwo od prawdziwego Boga i utworzenie heretyckiej wspólnoty, której przeznaczeniem jest tak e kara mierci i pieko. W takim ujciu teksty Talmudu o Jezusie i Jego wyznawcach jawi si jako swoista antyewangelia, której celem jest zdeprecjonowanie Mistrza z Nazaretu i wszystkich Jego naladowców. Rabini ksztatuj negatywny obraz Jezusa i Jego uczniów u ywajc terminologii, która deprecjonuje jego prerogatywy boskie i pochodzenie z królewskiego rodu. Analiza imion stosownych wobec Jezusa ujawnia negatywny stosunek do jego osoby ze strony judaizmu rabinicznego oraz wskazuje na coraz wikszy dystans i polemik midzy judaizmem i chrzecija stwem. U ycie wobec uczniów Jezusa terminów „Nocrim” i „Minim” wskazuje na ich pochodzenie z mao znaczcej miejscowoci oraz na ich to samo jako odstpców i heretyków. Rabiniczna antyewangelia odnajdywana na kartach Talmudu wskazuje na potencja antychrzecija ski, który jest rezultatem polemiki midzy judaizmem i chrzecija stwem o status verus Israel. róda ydowskie, gównie Talmud babilo ski, poprzez swoje odniesienia do Jezusa z Nazaretu – do jego narodzin, dziaalnoci i mierci, pragn ukaza, e wiara chrzecijan jest pozbawiona wszelkiego fundamentu i jej praktykowanie nie ma naj-.

(50) TERMINOLOGIA PISM RABINICZNYCH W ODNIESIENIU DO JEZUSA I JEGO WYZNAWCÓW. 91. mniejszego sensu. Postawa ta rodzi si w atmosferze wzajemnych oskar e i ataków, o których nie wolno zapomina we wspóczesnym dialogu midzy Kocioem a Synagog. Tylko w autentycznym dialogu mo na odnajdywa swoj prawdziw to samo, zamieniajc uprzedzenia i negatywn optyk we wzajemny szacunek i wspóprac.. BIBLIOGRAFIA Bauckham R., 1999, God Crucified: Monotheism and Christology in the New Testament, Grand Rapids – Cambridge. Bauckham R., 2005, «Monotheism and Christology in the Gospel of John», [in:] Contours of Christology in the New Testament, red. R.N. Longenecker, McMaster New Testament Studies, Grand Rapids – Cambridge, s. 148-166. Boismard M.-É., 1992, Le Diatessaron: de Tatien à Justin, Paris. Chrostowski W., 2012, «Rabiniczny wizerunek Jezusa i chrzecija stwa w kontekcie dialogu Kocioa z

(51) ydami i judaizmem», [in:] Jezus i chrzecijanie w ródach rabinicznych: Perspektywa historyczna, spoeczna, religijna i dialogowa, Estetyka i Krytyka nr 27 (3/2012), red. K. Pilarczyk – A. Mrozek, Kraków, s. 341-357. Frend W.H.C., 1965, Martyrdom and Persecution in the Early Church, Oxford. Gaston L., 1976, No Stone on Another: Studies in the Significance of the Fall of Jerusalem in the Synoptic Gospels, Supplements to Novum Testamentum, Leiden. Goldstein M., 1950, Jesus in the Jewish Tradition, New York. Heil J.P., «The Narrative Strategy and Pragmatics of the Temple Theme in Mark», CBQ 59 (1997) s. 76-100; Hengel M., 1976, The Son of God: The Origin of Christology and the History of Jewish-Hellenistic Religion, London. Iluk J., 2010, ydowska politeja i Koció w Imperium Rzymskim u schyku antyku, t. 2: ydowska antyewangelia. Antyczna tradycja i nowo ytne trwanie, Gda sk. Illuk J., 2012, «Toledot Jeszu – przekaz talmudyczny o Jezusie i chrzecijanach w ydowskiej recepcji», [in:] Jezus i chrzecijanie w ródach rabinicznych: Perspektywa historyczna, spoeczna, religijna i dialogowa, Estetyka i Krytyka nr 27 (3/2012), red. K. Pilarczyk – A. Mrozek, Kraków, s. 181-217. Jaffé D., 2007, Le Talmud et les origines juives du christianisme. Jésus, Paul et les judéochrétiens dans la littératurs Talmudique, Paris Katz S.T., 2006, «The Rabbinic Response to Christianity», [in:] The Cambridge History of Judaism. The Late Roman-Rabbinic Period, t. 4, ed. S. T. Katz, Cambridge, s. 259-297. Lipi ski E., 2012, «Pandera & Stada and Jehoshua bar Perahya», [in:] Jezus i chrzecijanie w ródach rabinicznych: Perspektywa historyczna, spoeczna, religijna i dialogowa, Estetyka i Krytyka nr 27 (3/2012), red. K. Pilarczyk – A. Mrozek, Kraków, s. 51-66. Maier J., 1978, Jesus von Nazareth in der talmudischen Überlieferung, Darmstadt. Martyn J.L., 1968, History and Theology of the Fourth Gospel, New York. Neusner J., 1983, «Varieties of Judaism in the Formative Age», [in:] Formative Judaism. Second Series, Chico, s. 59-89. Neusner, J., 2010, Rabin rozmawia z Jezusem, t. A. Wojtasik, Kraków..

(52) 92. KS. MIROSAW S. WRÓBEL. Petersen W.L., 1994, Tatian’s Diatessaron: Its Creation, Dissemination, Significance, and History in Scholarship Leiden – New York. Petuchowski JJ. – Thoma, C., 1995, Leksykon dialogu chrzecijasko- ydowskiego, t. J. Kruczy ska, Warszawa. Rosik M., 2012, «Zarzewie konfliktu midzy Kocioem a Synagog (do 135 roku)», [in:] Jezus i chrzecijanie w ródach rabinicznych: Perspektywa historyczna, spoeczna, religijna i dialogowa, Estetyka i Krytyka nr 27 (3/2012), red. K. Pilarczyk – A. Mrozek, Kraków, s. 69-103. Sanders J.T., 1993, Schismatics, Sectarians, Dissidents, Deviants: The First One Hundred Years of Jewish-Christian Relations, Valley Forge. Schäfer P. et al. (red), 2011, Toledot Yeshu („The Life Story of Jesus”) Revisited, Tübingen. Schäfer P., 2012, The Jewish Jesus: How Judaism and Christianity Shaped Each Other, Princeton & Oxford. Setzer, C., «You Invent a Christ! Christological Claims as Points of Jewish – Christian Dispute», USQR 44 (1991) s. 315-328. Simon M., 1964, Verus Israel: Étude sur les relations entre chrétiens et juifs dans l’empire romain (135-425), Paris. Strack H.L., 1910, Jesus die Häretiker und die Christen nach den ältesten jüdischen Angaben, Leipzig. Witaszek G., «Teologia wityni», [in:] ycie religijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin. Wróbel M.S., 2012, «Krytyka tekstologiczna i historyczna passusów Talmudu o Jezusie i chrzecija stwie», [in:] Jezus i chrzecijanie w ródach rabinicznych. Perspektywa historyczna, spoeczna, religijna i dialogowa, Estetyka i Krytyka nr 27 (3/2012), red. K. Pilarczyk – A. Mrozek, Kraków, s. 15-50. Wróbel M.S., 2013, Jezus i Jego wyznawcy w Talmudzie. Analiza tekstologiczna, historyczna i socjologiczna, Lublin.. LA TERMINOLOGIE D’ÉCRITURES RABBINIQUES EN CE QUI CONCERNE JÉSUS ET SES DISCIPLES Résumé Le présent article est un résumé de la recherche détaillée présentée dans la dernière monographie de Mirosaw S. Wróbel « Jésus et ses Disciples dans le Talmud. Analyse textologique, historique et sociologique », Lublin 2013. Son enquête le mène à la conclusion que les Rabbins ont créé un antievangile spécifique qui a été au départ transmis verbalement et mis ensuite par écrit dans les contextes différents de leurs travaux. Le but de cet antievangile est de défier l’autorité de Jésus de Nazareth comme le Fils de Dieu et du Messie de la maison de David. Les texts rabbiniques veulent montrer d’une façon claire que Jésus ne doit pas usurper de prérogatives messianiques et divines. D’abord les rabbins sont prévenus la communauté juive contre le pouvoir magique et l’attraction de la doctrine recommandée par les hérétiques. Apres les rabbins ont montré la faiblesse et la stupidité d’enseignement hérétique, dont les contradictions et le manqué de logique étaient faciles de réfuter en profitant de l’argumentation nécessaire. Les sages juifs ont voulu prouver la supériorité de la doctrine Rabbinique sur la foi chrétienne. Mots clé : l’anti-Evangile, les sources Rabbiniques, la relation entre la Synagogue et l’Église Sowa kluczowe: antyewangelia, róda rabiniczne, relacja midzy Synagog a Kocioem..

(53)