Widok Determinanty rozwoju społeczno-gospodarczego regionów w Polsce

LECH JA CZUK

DETERMINANTY

ROZWOJU SPOECZNO-GOSPODARCZEGO REGIONÓW

W POLSCE

ROZWÓJ SPOECZNO-GOSPODARCZY ZAGADNIENIA DEFINICYJNE

Rozwój spoeczno-gospodarczy to pojcie, które skada si z dwóch elemen-tów. Ju sama nazwa wskazuje, e rozwój gospodarczy determinuje rozwój spo-eczny i odwrotnie. Trudno w sposób jednoznaczny zdefiniowa , czym jest roz-wój spoeczno-gospodarczy, jakie s kryteria i sposoby jego pomiaru, a jeszcze trudniej okreli precyzyjne determinanty jego pobudzania oraz jak konstruowa polityk rozwoju spoeczno-gospodarczego.

Dokonujc próby systematyzacji poj zwizanych z poruszan tematyk na-ley odnie si do wzrostu gospodarczego i rozwoju gospodarczego. Wzrost gospodarczy to poprawa relacji ilociowych w zakresie wzrostu produkcji i usug, konsumpcji, potencjau produkcyjnego itd., prowadzca do zwikszenia ich iloci przypadajcych przecitnie na jednego mieszkaca danego kraju. Najwaniej-szymi elementami wzrostu gospodarczego s czynniki zapewniajce zwikszenie strumieni produktów i usug, suma produktów i usug przypadajcych na jednego mieszkaca oraz stopa wzrostu gospodarczego1. Wzrost gospodarczy odnosi si tylko do zmian ilociowych, przy zaoeniu, e podstawowe wielkoci makro-ekonomiczne charakteryzuj si dugofalowym trendem.

Dr LECH JA CZUK – adiunkt Katedry Samorzdu Terytorialnego i Polityki Lokalnej Instytutu Nauk Politycznych i Spraw Midzynarodowych KUL; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: lech.janczuk@gmail.com.

1

S. M a r c i n i a k, Innowacje i rozwój gospodarczy, Warszawa: Orodek Nauk Spoecznych Politechniki Warszawskiej 1997, s. 50.

Rozwój gospodarczy jest terminem szerszym, poniewaĪ oprócz zmian ilo-Ğciowych (np. zmiany poziomu produkcji, konsumpcji, zatrudnienia) obejmuje równieĪ zmiany jakoĞciowe (zmiany organizacji spoáeczeĔstw). Rozwój gospo-darczy oznacza zmiany struktury potencjaáu wytwórczego gospodarki, struktury produkcji i konsumpcji, stosunków spoáeczno-ekonomicznych oraz systemu funkcjonowania gospodarki. Obejmuje caáą sferĊ dziaáaĔ gospodarczych czáo-wieka, zarówno dziaáalnoĞü wytwórczą, jak i podziaá wytworzonych dóbr, nie tylko poprzez wzrost iloĞciowy, ale przede wszystkim przez zmiany strukturalno-jakoĞciowe w szeroko rozumianym procesie gospodarowania.

Najszerszym pojĊciem jest rozwój spoáeczno-gospodarczy, który poza wzros-tem i rozwojem, obejmuje zmiany spoáeczne i instytucjonalne2_{. Wzrost} gospodar-czy oznacza zmiany, które są odwzorowywane przez zaleĪnoĞci miĊdzy liczba-mi3, a rozwój gospodarczy dodaje do tego zmiany jakoĞciowe. Te, czĊsto w prak-tyce zamiennie stosowane pojĊcia, znacznie siĊ od siebie róĪnią. Zagadnienie, które naleĪy analizowaü w perspektywie dáugookresowej, to rozwój gospodarczy (ekonomiczny) oraz czynniki, które go determinują, wpáywając na wzrost miĊ-dzynarodowej zdolnoĞci konkurencyjnej danego kraju. OsiągniĊcie wzrostu go-spodarczego jest jednym z podstawowych celów polityki ekonomicznej prowa-dzonej przez rządy wiĊkszoĞci krajów4_{. Rozwój gospodarczy jest wspóáczeĞnie} czymĞ naturalnym, wpisanym w porządek gospodarczy kaĪdego kraju.

Niewątpliwie pomiĊdzy miernikami zmian iloĞciowych i jakoĞciowych wystĊ-puje sprzĊĪenie zwrotne. O ile te pierwsze moĪna jednoznacznie skwantyfikowaü, o tyle te drugie wymagają stworzenia eklektycznego paradygmatu pojĊciowego i miernikowego, aby moĪna byáo dokonywaü jakichkolwiek analiz komparaty-stycznych.

Na tej podstawie rozwój spoáeczno-gospodarczy moĪna zdefiniowaü jako pro-ces poĪądanych zmian zarówno iloĞciowych, jak i jakoĞciowych, nie tylko w sfe-rze gospodarczej, ale równieĪ spoáecznej, kulturowej, politycznej, ustrojowej itp5_. Warunkiem koniecznym rozwoju spoáeczno-gospodarczego jest rozwój

gospo-2

TamĪe, s. 51 3

NajczĊĞciej uĪywaną miarą wzrostu i rozwoju gospodarczego jest PKB. 4

A. B u d n i k o w s k i, MiĊdzynarodowe stosunki gospodarcze, Warszawa: PWE 2001, s. 118-133

5

A. M i s z c z u k, K. ĩ u k, Samorząd terytorialny jako stymulator lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, [w:] A. M i s z c z u k, M. M i s z c z u k, K. ĩ u k, Gospodarka samorządu terytorialnego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007, s. 161; L. K u p i e c, Jaki rozwój?, [w:] A.F. B o c i a n, Rozwój regionalny a rozwój zrównowaĪony, Biaáystok: Wydawnictwo Uni-wersytetu w Biaáymstoku 2008, s. 22.

darczy, a warunkiem koniecznym dla rozwoju gospodarczego jest wzrost go-spodarczy.

W sposób naturalny powstaje pytanie o determinanty rozwoju spoáeczno-go-spodarczego. WiĊkszoĞü ekonomicznych teorii klasycznych i neoklasycznych bazuje na zaáoĪeniu samoregulacji rynku. Wedáug neoklasyków wzrost gospodar-czy generowany jest samogospodar-czynnie przez doskonaáą konkurencjĊ i racjonalnoĞü w podejmowaniu decyzji przez podmioty gospodarcze. Neoklasycy dowodzą teĪ (na podstawie modelu Hicksa Hansena), Īe interwencja podmiotów instytucjo-nalnych w procesy gospodarcze jest nieskuteczna. Szkoáa keynesowska dowodzi z kolei skutecznoĞü interwencjonizmu paĔstwowego zarówno w kreowaniu wzro-stu gospodarczego, jak i w polityce spoáecznej6_.

Nie odnosząc siĊ wprost ani do teorii klasycznych i neoklasycznych, ani do szkoáy keynesowskiej warto zwróciü uwagĊ na fakt, Īe w procesach gospodar-czych uczestniczy wiele instytucji (niegospodargospodar-czych), które regulują rynek go-spodarczy. Wynika to z faktu, Īe rynek nie mógáby samoczynnie funkcjonowaü, poniewaĪ unicestwiáby naturalną substancjĊ spoáeczeĔstwa. Rynek potrzebuje administracji publicznej, która bĊdzie go regulowaáa i dopiero wówczas moĪe staü siĊ motorem rozwoju spoáeczno-gospodarczego7_{, przy czym, administracja} pu-bliczna powinna siĊ koncentrowaü na metodach niewáadczych o charakterze kre-atywnym. Oznacza to odejĞcie od klasycznego rozumienia administracji (modelu biurokratycznego Webera) zajmującej siĊ przede wszystkim wprowadzaniem wĪycie reguá prawa w kierunku administracji, bĊdącej aktywnym uczestnikiem procesów spoáeczno-gospodarczych. Podstawową funkcjĊ peáni tzw. zarządzanie strategiczne, definiowane jako ukierunkowany w dáugim okresie proces wyboru celów i kierunków rozwoju oraz metod i sposobów ich osiągania8_.

Na tym tle powstaáo kilkanaĞcie teorii dotyczących rozwoju spoáeczno-gospo-darczego. WĞród nich moĪna wyróĪniü takie teorie, jak: polaryzacyjne (model polaryzacyjno-dyfuzyjny, model centrum-peryferie, model biegunów wzrostu, model oparty na procesach innowacyjnych), teorie neoklasyczne (regionalnego wzrostu, cyklu Īycia produktu, kumulatywnej okrĊĪnej przyczynowoĞci), teorie popytowe (postkeynesowską, bazy ekonomicznej, wzrostu endogenicznego, zrównowaĪonego rozwoju) itd.

6

A. S z y m aĔ s k a, NarzĊdzia polityki gospodarczej stosowane przez zwolenników podejĞcia popytowego, [w:] H. û w i k l i Ĕ s k i, Polityka gospodarcza, GdaĔsk: Wyd. Uniwersytetu GdaĔ-skiego 2004, s. 45.

7

J. H a u s n e r, Zarządzanie publiczne, Warszawa: Wyd. Scholar 2008, s. 369. 8

W pierwszej dekadzie obecnego wieku w Polsce, uwzglĊdniając róĪnice i czĊĞci wspólne tych teorii, rozgorzaá spór o wybór odpowiedniej koncepcji mak-symalizującej efektywnoĞü w procesie rozwoju spoáeczno-gospodarczego na po-ziomie regionów. Na pierwszy plan wysunĊáy siĊ: koncepcja zrównowaĪonego rozwoju (czĊĞciowo wspierana teorią neoklasyczną) oraz koncepcja polaryza-cyjno-dyfuzyjna. Spór dotyczyá efektywnoĞci koncentracji i dekoncentracji dzia-áalnoĞci gospodarczej i rozmieszczenia ludnoĞci. Zwolennicy pierwszej z wymienionych koncepcji argumentowali, iĪ w dąĪeniu do maksymalizacji zysku przedsiĊbiorstwa w poszukiwaniu taĔszych lokalizacji (kierując siĊ niĪszymi kosztami produkcji, dziĊki którym uzyskują przewagi konkurencyjne), przenoszą swoją dziaáalnoĞü z miejsc droĪszych (czyli wyĪej rozwiniĊtych) do taĔszych (niĪej rozwiniĊtych). W ten sposób stymulują wzrost gospodarczy w regionach sáabiej rozwiniĊtych, a tym samym przyczyniają siĊ do wzrostu spoáeczno-gospo-darczego tych regionów. W efekcie dokonuje siĊ przestrzenna dekoncentracja, czyli wyrównywanie siĊ poziomu rozwoju spoáeczno-gospodarczego w ukáadach terytorialnych.

MODEL POLARYZACYJNO-DYFUZYJNY W POLSCE

Zespóá Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów 17 czerwca 2009 r. przedstawiá dokument pt.: Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe. W raporcie tym stwierdzono, Īe „odpowiednim modelem na nadchodzące 20 lat rozwoju jest model polaryzacyjno-dyfuzyjny”9. Model ten zakáada, Īe dziaáalnoĞü usáugowa i produkcyjna najbardziej innowacyjnych i konkurencyjnych przedsiĊbiorstw jest koncentrowana w najlepiej rozwiniĊtych regionach, a zwáaszcza w oĞrodkach metropolitalnych, tworząc centra gospodarcze. W efekcie nastĊpuje dominacja oĞrodków metropolitalnych nad „swoimi” peryferiami. W zaáoĪeniu metropolie mają siĊ przyczyniaü do zainicjowania trajektorii rozwoju peryferii, ale rozwój ten bĊdzie warunkowany przez metropolie. Dodatkowo metropolie bĊdą uzaleĪ-niaáy peryferie nie tylko w sferze gospodarczej, ale równieĪ bĊdą oddziaáywaáy na sferĊ spoáeczną, kulturową, polityczną itd.

Przeciwnicy tego modelu wskazują, Īe ze wzglĊdu na nierównomiernoĞü w rozwoju miĊdzy metropoliami a peryferiami wystąpi odpáyw czynników roz-wojowych z tych drugich, pomimo Īe rentownoĞü tych czynników nierzadko jest niĪsza w metropolii w porównaniu do peryferii. W efekcie peryferia staną siĊ

9

Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, red. M. Boni, Warszawa: Wyd. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów 2009, s. 3.

obszarami niedorozwoju, uzaleĪnionymi od dynamiki rozwoju metropolii. Zwáaszcza dekoniunktura wzmacnia to uzaleĪnienie, poniewaĪ jest transpono-wana z centrum do peryferii10. Przeciwnicy tego modelu podkreĞlają, Īe efekt polaryzacji wystąpi (ze wszystkimi negatywnymi konsekwencjami), natomiast szanse na wystąpienie efektu dyfuzji są niemal zerowe.

W uchwalonej 21 wrzeĞnia 2011 r. opinii „Metropolie i miasta-regiony w kontekĞcie strategii Europa 2020" Europejski Komitet Ekonomiczno-Spoáeczny stwierdziá, Īe „zrównowaĪone i silne obszary metropolitalne, wspierane w ramach strategii Europa 2020, odegrają rolĊ pionierów przyszáego rozwoju"11_{. Metropolie} w rozumieniu funkcjonalnym i semantycznym istnieją od staroĪytnoĞci. Jednak obecnie ich nowe funkcje i znaczenie wynikają ze zmienionych uwarunkowaĔ. Dynamiczny rozwój technologii oraz procesy globalizacyjne przyczyniają siĊ do wzrostu znaczenia metropolii w rozwoju spoáeczno-gospodarczym. Wzrost zna-czenia metropolii, bez wzglĊdu na to czy to zjawisko okreĞli siĊ jako odmienne, czy jako naturalny proces urbanizacji, niewątpliwie róĪni siĊ jakoĞciowo i ilo-Ğciowo od wczeĞniej zachodzących procesów urbanizacji, poniewaĪ12_:

– jest związane z obserwowanym w ostatnich dziesiĊcioleciach szybkim wzro-stem znaczenia duĪych ukáadów miejskich we wspóáczesnej gospodarce;

– oznacza pewne odstĊpstwo od zasady hierarchicznej organizacji przestrzeni (teoria Christallera), wnosząc nowe silne powiązania miĊdzy odlegáymi oĞrod-kami metropolitalnymi, czĊĞciowo uniezaleĪnia siáĊ oddziaáywania oĞrodka od jego „masy” i odlegáoĞci fizycznej;

– zmienia relacje miĊdzy miastem metropolitalnym a otaczającym regionem; – oznacza nowy sposób terytorialnego podziaáu pracy, kapitaáu, wiedzy i wáadzy.

OsiągniĊcie statusu metropolii wynika z funkcji, jakie peáni dana jednostka osadnicza na danym obszarze (metropolitalnym). To wáaĞnie funkcje metropoli-talne są kryterium statusu metropolii. Pozwalają one danej jednostce osadniczej zdobywaü przewagĊ nad innymi jednostkami osadniczymi. Natomiast zdobywa-nie przewagi danej jednostki osadniczej nad innymi w ramach okreĞlonego teryto-rium determinuje strukturĊ hierarchiczną metropolii (poziom globalny, konty-nentalny, krajowy czy regionalny).

10

Szerzej: Z. M a k i eá a: PrzedsiĊbiorczoĞü regionalna, Warszawa: Wyd. Difin 2008, s. 31. 11

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2011:376:0007:0014:PL:PDF [data dostĊpu: 10.01.2013].

12

M. S mĊ t k o w s k i, G. G o r z e l a k, M. K o z a k, A. O l e c h n i c k a, A. P á o s z a j, K. W o j n a r, Europejskie metropolie i ich regiony. Od krajobrazu gospodarczego do sieci metropolii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2012, s. 44.

Warto zwróciü uwagĊ na fakt, Īe w przestrzeni europejskiej zamiennie stosuje siĊ pojĊcie metropolii i europoli. Funkcjonują teĪ takie pojĊcia, jak miasta euro-pejskie oraz mniejsze miasta rozwojowe i problemowe. Kategoria „euro polu” po raz pierwszy zostaáa uĪyta w Polsce w związku z przygotowaniem planu zago-spodarowania kraju „Polska 2000 plus”13 (chociaĪ wczeĞniej zdefiniowana zostaáa przez T. Sumienia). Odnosiáa siĊ ona do duĪych miast mających wpáyw na rozwój spoáeczno-gospodarczy regionów oraz kraju w kontekĞcie akcesji Polski do struktur Unii Europejskiej. Mianem europoli okreĞla siĊ miasta, w których mieszka co najmniej póá miliona mieszkaĔców oraz aglomeracji wraz z europo-lem, w której mieszka milion mieszkaĔców. Europole charakteryzują siĊ záoĪoną strukturą i znaczeniem miĊdzynarodowym. Z kolei miasta europejskie to takie aglomeracje, w których mieszka co najmniej póá miliona mieszkaĔców i które peánią funkcje miĊdzynarodowe14_{. Europole pod wzglĊdem funkcji zewnĊtrznych} (ich struktury) charakteryzują siĊ zdolnoĞcią przetwarzania pozyskiwanych ze-wnĊtrznych czynników rozwoju i odwrotnie – efekty lokalnej dziaáalnoĞci mogą byü przesyáane na wiĊksze odlegáoĞci. Aby sprostaü tym wyzwaniom, powinny mieü bezpoĞrednie ponadkrajowe poáączenia komunikacyjne, odpowiednie za-soby kadr, kwalifikacje, wiedzĊ, miejsca pracy, potencjaá produkcyjny oraz moĪ-liwoĞü wymiany handlowej, zdolnoĞü tworzenia i transferu informacji, innowacji, koncentracji kontaktów spoáecznych.

W tym kontekĞcie naleĪy zbadaü, jakie są finansowe moĪliwoĞci zastosowania modelu polaryzacyjno-dyfuzyjnego w rozwoju spoáeczno-gospodarczym w Pol-sce. Powstaáe w 1999 roku województwa samorządowe są przygotowane do wykonywania wielu waĪnych zadaĔ, z których najwaĪniejszym byáo wspieranie rozwoju regionalnego. Wydaje siĊ jednak, Īe nietrafnie przyznano im niemalĪe monopolistyczną rolĊ w polityce rozwojowej paĔstwa. Tym bardziej, Īe zarówno pod wzglĊdem wolumenu Ğrodków, jak i struktury dochodów i wydatków nie są to silne podmioty. Dochody województw samorządowych niemal w caáoĞci po-chodzą z transferów z budĪetu paĔstwa. Transfery ograniczają samodzielnoĞü dochodową. W znacznie lepszej sytuacji pod tym wzglĊdem pozostają miasta na prawach powiatu i gminy. Natomiast pod wzglĊdem samodzielnoĞci wydatkowej województwa samorządowe są najbardziej samodzielnymi jednostkami spoĞród pozostaáych grup jednostek samorządu terytorialnego. Pod wzglĊdem wolumenu

13

J. K oá o d z i e j s k i, Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju „Polska 2000 plus” – strategia dynamicznego zrównowaĪenia rozwoju, „Samorząd Terytorialny”, 1997, nr 1-2, s. 58.

14

T. S u m i eĔ, Integracja przestrzeni europejskiej, Warszawa: Wyd. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej 1993, s. 29.

Ğrodków najsilniejszymi jednostkami są miasta na prawach powiatu15_{. Model} polaryzacyjno-dyfuzyjny opiera siĊ gáównie na miastach na prawach powiatu. Podstawowymi podmiotami w tym modelu są metropolie wspomagane przez sa-morząd województwa. W Polsce obecnie funkcjonuje 12 obszarów metropolital-nych (Biaáystok, Bydgoszcz, GdaĔsk, Katowice, Kraków, Lublin, àódĨ, PoznaĔ, Rzeszów, Szczecin, Warszawa i Wrocáaw). W dwunastu wymienionych miastach mieszka okoáo siedmiu milionów ludzi. Z kolei w powiązanych funkcjonalnie gminach i powiatach, czyli na obszarach metropolitalnych, mieszka okoáo 17 mi-lionów, a wiĊc ponad 40 procent wszystkich Polaków. Miasta te wytwarzają 42% PKB Polski, a z obszarami metropolitalnymi 69%16. Warto zwróciü uwagĊ, Īe podejĞcie metropolitalne, w odróĪnieniu od regionalnego, stanowi nową podstawĊ do dziaáaĔ w zakresie rozwoju spoáeczno-gospodarczego, zarówno w Unii Euro-pejskiej, jak i w Polsce.

W Polsce, poza Warszawą, nie ma jednostek osadniczych o funkcjach decy-zyjnych na skalĊ globalną. Pozostaáych jedenaĞcie obszarów metropolitalnych peáni funkcje krajowe. Obszary te znacznie róĪnią siĊ pod wzglĊdem poáączeĔ komunikacyjnych, potencjaáu produkcyjnego i zdolnoĞci wymiany handlowej, miejsc pracy, kontaktów spoáecznych, Ğrodków publicznych itd. W tabeli 1 przedstawiono zróĪnicowanie tych obszarów pod wzglĊdem dochodów i ludnoĞci.

Poza Warszawą tylko Wrocáaw, Kraków i àódĨ speániają kryterium euro-polu (co najmniej póá miliona osób w metropolii i co najmniej jeden milion w aglomeracji). PoznaĔ zamieszkuje wprawdzie ponad póá miliona osób, ale aglomeracji poznaĔskiej nie zamieszkuje ponad milion osób (0,56 mln osób). Z kolei konurbacja górnoĞląska jest zamieszkiwana przez 2,2 mln ludzi17 (w zaleĪnoĞci od metody liczenia, nawet 3,5 mln osób18_{), ale miasto Katowice} liczy niewiele ponad 300 tys. osób. Pozostaáe miasta wchodzące w skáad Unii Metropolii Polskich nie speániają Īadnego z kryteriów ludnoĞciowych euro-polu. Natomiast pozostaáe miasta wojewódzkie nie naleĪą nawet do Unii Me-tropolii Polskich.

15

L. J aĔ c z u k, Ewolucja samodzielnoĞci finansowej samorządu terytorialnego w III Rzeczy-pospolitej, [w:] DwadzieĞcia lat samorządu terytorialnego w Polsce. Sukcesy, poraĪki, perspektywy, red. K. Mieczkowska-Czerniak, K. Radzik-Maruszak, Lublin: Wyd. UMCS 2012, s. 372 n.

16

P. A d a m o w i c z, Metropolie regionami kapitaáu i wiedzy, [w:] Samorząd terytorialny w przestrzeni publicznej, red. Z. Zychowicz, Szczecin: Wyd. Instytut Rozwoju Regionalnego 2012.

17

http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/katow/ASSETS_II_1.jpg [data dostĊpu: 10.01.2013]. 18

J. P a r y s e k, Aglomeracje miejskie w Polsce oraz problemy ich funkcjonowania i rozwoju [w:] Wybrane aspekty rozwoju i rewitalizacji miast: aspekty poznawcze i praktyczne, red. J. Parysek, A. Tolle, Biuletyn Instytutu Geografii Spoáeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej UAM w Poznaniu, PoznaĔ 2008, s. 35.

Tab. 1 PKB per capita województw z miastami metropolitalnymi, dochody wykonane miast metropolitalnych, ludnoĞü miast metropolitalnych, dochody wykonane miast metropolitalnych per capita w 2011 roku Województwa z miastami metropo-litalnymi PKB per capita (Polska =100) Miasto metro-politalne Dochody wykonane miasta w mln zł Liczba ludności Dochody wykonane per capita w zł dolnośląskie 112,5 Wrocław 3 505 631 377 5 551 kujawsko- pomorskie 83,9 Bydgoszcz 1 314 363 020 3 620 lubelskie 67,6 Lublin 1 392 348 567 3 993 łódzkie 92,1 Łódź 2 748 725 055 3 790 małopolskie 84,9 Kraków 3 336 759 131 4 394 mazowieckie 162,7 Warszawa 11 269 1 711 324 6 585 podkarpackie 67,3 Rzeszów 717 180 031 3 983 podlaskie 72,7 Białystok 1 272 294 675 4 317 pomorskie 96,0 Gdańsk 2 081 460 517 4 519 śląskie 107,0 Katowice 1 360 308 269 4 412 wielkopolskie 104,1 Poznań 2 472 552 393 4 475 zachodnio- pomorskie 87,0 Szczecin 1 383 409 211 3 380

ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie: Ministerstwo Finansów, Roczne sprawozdanie finansowe jednostek samorządu terytorialnego za 2011 rok; GUS, Rocznik statystyczny województw 2012.

Zestawienie zaprezentowane w tab. 1. pokazuje z jednej strony zróĪnico-wanie regionów z miastami metropolitalnymi w wytwarzaniu PKB (róĪnice iloĞciowe i dystans gospodarczy), z drugiej zaĞ potencjaá wzrostu gospo-darczego, który determinuje rozwój spoáeczno-gospodarczy. Województwo mazowieckie (gáównie dziĊki Warszawie) wytwarza prawie dwuipóákrotnie wiĊksze PKB per capita w porównaniu do województwa podkarpackiego. Warszawa dysponuje dochodami prawie szesnastokrotnie wiĊkszymi od Rze-szowa. Dodatkowo Warszawa ma potencjaá ludnoĞciowy prawie dziesiĊcio-krotnie wiĊkszy od Rzeszowa. RozbieĪnoĞci w zapóĨnieniach cywilizacyjnych i potencjale do ich niwelowania, juĪ na poziomie iloĞciowym, sprawiają, Īe wystąpi silny efekt polaryzacji pomiĊdzy obszarami metropolitalnymi w Pol-sce. Zjawisko polaryzacji (co jest zaáoĪeniem modelu) nie bĊdzie charaktery-styczne tylko na poziomie regionalnym (metropolia – peryferie), ale takĪe na poziomie krajowym (pomiĊdzy metropoliami). Wpisuje siĊ to równieĪ w nowy paradygmat polityki regionalnej Unii Europejskiej na lata 2014-2020. Polega on na przejĞciu z modelu zrównowaĪonego rozwoju do modelu polaryzacyjno-dyfuzyjnego. Nacisk nie jest juĪ káadziony na wyrównywanie szans pomiĊdzy regionami poprzez transfery z „bogatych” do „biednych” regionów, ale wszyst-kie traktowane są równorzĊdnie, a jednym z najwaĪniejszych kryteriów dy-wersyfikacji jest innowacyjnoĞü.

Zastosowanie modelu polaryzacyjno-dyfuzyjnego w perspektywie Unii Eu-ropejskiej jest niekorzystne dla Polski. Niebezzasadna byáaby tu analogia do piramidy Maslowa o potrzebach niĪszego i wyĪszego rzĊdu. Trudno o inno-wacyjnoĞü oraz nowoczesne technologie, kiedy brakuje infrastruktury do ich tworzenia. Pojawia siĊ pytanie o „równoĞü szans” w zakresie innowacji i mo-ĪliwoĞci tworzenia nowych technologii, pozyskiwania inwestycji sektora prywatnego, np. takich regionów, jak Inner London w Wielkiej Brytanii (PKB

per capita ponad trzykrotnie wiĊkszy od Ğredniej dla regionów Unii

Europej-skiej) i Nord-Est w Rumunii (PKB mniejsze niĪ üwierü Ğredniej dla regionów Unii Europejskiej)19.

Zastosowanie modelu polaryzacyjno-dyfuzyjnego w Polsce bĊdzie najbar-dziej korzystne dla warszawskiego obszaru metropolitalnego z uwagi na po-tencjaá finansowy, infrastrukturalny, ludnoĞciowy. Na wdroĪeniu tego modelu skorzystają teĪ takie obszary metropolitalne, jak wrocáawski, maáopolski, áódzki, Ğląski i poznaĔski, z racji przewagi komparatywnej nad pozostaáymi obszarami metropolitalnymi. Procesy polaryzacyjne bĊdą mniej korzystne dla

19

pozostaáych obszarów metropolitalnych i pozametropolitalnych w porównaniu do modelu zrównowaĪonego rozwoju.

Równie waĪną, jeĞli nie waĪniejszą, kwestią od polaryzacji są procesy dy-fuzji. W zaáoĪeniach modelu polaryzacyjno-dyfuzyjnego akumulacja innowa-cji, technologii, kadr o odpowiednich kwalifikacjach, wiedzy, potencjaáu pro-dukcyjnego, wymiany handlowej, informacji oraz koncentracja kontaktów spoáecznych w obszarach metropolitalnych ma byü transferowana na pe-ryferia, przyczyniając siĊ tym samym do ich rozwoju spoáeczno-gospo-darczego. W warunkach polskich beneficjentami procesów dyfuzyjnych z me-tropolii bĊdą przede wszystkim miasta na prawach powiatu (z racji ich samodzielnoĞci i siáy finansowej). W kolejnej iteracji beneficjentami dyfuzji zostaną gminy miejskie, miejsko-wiejskie i wiejskie. W tym kontekĞcie poja-wia siĊ pytanie o czas, skalĊ i prawdopodobieĔstwo wystąpienia procesów dyfuzyjnych. Biorąc przykáad województwa mazowieckiego, procesy dyfu-zyjne powinny w sposób naturalny zachodziü z aglomeracji warszawskiej (najbardziej rozwiniĊtej pod wzglĊdem spoáeczno-gospodarczym w Polsce) na pozostaáe miasta na prawach powiatu tego województwa. Jednak w ciągu czternastu lat funkcjonowania województwa mazowieckiego rozwój spoáe-czno-gospodarczy takich miast jak, OstroáĊka, Páock, Radom czy Siedlce nie jest znacząco wiĊkszy od rozwoju PrzemyĞla, Tarnobrzega czy Krosna (zacho-wując proporcjĊ skali – wymienione miasta na prawach powiatu województwa mazowieckiego są znacznie wiĊkszymi jednostkami osadniczymi od miast na prawach powiatu województwa podkarpackiego).

Podsumowując, wdroĪenie modelu polaryzacyjno-dyfuzyjnego w rozwoju spoáeczno-gospodarczym regionów w Polsce, na skutek procesów polary-zacyjnych bĊdzie korzystne dla najwiĊkszych aglomeracji w Polsce. Decy-dowaü o tym bĊdą nie tylko czynniki iloĞciowe (charakterystyczne dla wzrostu gospodarczego), ale równieĪ jakoĞciowe, takie jak: cechy geograficzno-komu-nikacyjne, spoáeczno-demograficzne i kulturowe, polityczno-administracyjne, przestrzenne. Procesy te obejmą okoáo poáowĊ spoáeczeĔstwa w Polsce. Pozo-staáa czĊĞü bĊdzie zmuszona czekaü na dyfuzjĊ tych procesów do peryferii. Od szybkoĞci i skutecznoĞci procesów dyfuzyjnych z centrów do peryferii bĊdzie uzaleĪniony sukces we wdraĪaniu modelu polaryzacyjno-dyfuzyjnego w roz-woju spoáeczno-gospodarczym w Polsce.

BIBLIOGRAFIA

A d a m o w i c z P., Metropolie regionami kapitaáu i wiedzy, [w:] Samorząd terytorialny w prze-strzeni publicznej, red. Z. Zychowicz, Szczecin: Wyd. Instytut Rozwoju Regionalnego 2012. B u d n i k o w s k i A., MiĊdzynarodowe stosunki gospodarcze, Warszawa: Wyd. PWE 2001, H a u s n e r J., Zarządzanie publiczne, Warszawa: Wyd. Scholar 2008.

J aĔ c z u k L., Ewolucja samodzielnoĞci finansowej samorządu terytorialnego w III Rzeczypospo-litej, [w:] DwadzieĞcia lat samorządu terytorialnego w Polsce. Sukcesy, poraĪki, perspektywy, red. K. Mieczkowska-Czerniak, K. Radzik-Maruszak, Lublin: Wyd. UMCS 2012.

K oá o d z i e j s k i J., Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju „Polska 2000 plus” – strategia dynamicznego zrównowaĪenia rozwoju, „Samorząd Terytorialny”, 1997, nr 1-2. K u p i e c L., Jaki rozwój?, [w:] A.F. B o c i a n, Rozwój regionalny a rozwój zrównowaĪony.

Biaáystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaáymstoku 2008,

M a k i eá a Z., PrzedsiĊbiorczoĞü regionalna, Warszawa: Wyd. Difin 2008.

M a r c i n i a k S., Innowacje i rozwój gospodarczy, Warszawa: OĞrodek Nauk Spoáecznych Poli-techniki Warszawskiej 1997.

M i s z c z u k A., ĩ u k K., Samorząd terytorialny jako stymulator lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego [w:] A. M i s z c z u k, M. M i s z c z u k, K. ĩ u k, Gospodarka samorządu tery-torialnego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.

P a r y s e k J., Aglomeracje miejskie w Polsce oraz problemy ich funkcjonowania i rozwoju, [w:] Wybrane aspekty rozwoju i rewitalizacji miast: aspekty poznawcze i praktyczne, red. J. Parysek, A. Tolle, PoznaĔ: Biuletyn Instytutu Geografii Spoáeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Prze-strzennej UAM w Poznaniu 2008, s. 35.

Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, red. M. Boni, Warszawa: Wyd. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów 2009.

S mĊ t k o w s k i M., G o r z e l a k G., K o z a k M., O l e c h n i c k a A., P á o s z a j A., W o j n a r K., Europejskie metropolie i ich regiony. Od krajobrazu gospodarczego do sieci metropolii, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2012.

S u m i eĔ T., Integracja przestrzeni europejskiej Warszawa: Wyd. Instytut Gospodarki Przestrzen-nej i KomunalPrzestrzen-nej 1993.

S z y m aĔ s k a A.: NarzĊdzia polityki gospodarczej stosowane przez zwolenników podejĞcia popy-towego, [w:] H. û w i k l i Ĕ s k i, Polityka gospodarcza, GdaĔsk: Wyd. Uniwersytetu GdaĔ-skiego 2004.

http://epp.eurostat.ec.europa.eu [data dostĊpu: 10.01.2013].

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2011:376:0007:0014:PL:PDF [data dostĊpu: 10.01.2013]. https://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_regionalna/rozwoj_miast/rozwoj_miast_w_Pol sce/Documents/II_polityka_i_zarzadzanie_rozwojem_miast_w_Polsce_czerwiec_2010.pdf [data dostĊpu: 10.01.2013] https://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_przestrzenna/KPZK/Aktualnosci/Documents/K PZK2030.pdf [data dostĊpu: 10.01.2013].

FACTORS DETERMINING SOCIO-ECONOMIC DEVELOPMENT OF THE POLISH REGIONS

S u m m a r y

This article discusses factors that determine socio-economic development in Poland. The discus-sion is held in a wide neopluralistic analytical perspective, which can be regarded as an effective tool for conceptualizing further research in this problem area. It seems viable to claim that the po-larization and diffusion model in managing the socio-economic development of Polish regions will mostly bring benefits to the largest Polish urban agglomerations - in the wake of the polarization processes involved. A potential successful implementation of that model will depend on the rate and effectiveness of the diffusion processes.

Sáowa kluczowe: rozwój spoáeczno-gospodarczy, rozwój regionów, polityka regionalna, miasta

metropolitalne

Key words: socio-economic development, regional development, regional policy, metropolitan

urban areas.