View of The Structural Component of the Novella Text Type in the Context of the Changes in the Genre Itself

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 6 – 2014. ARTUR REJTER *. KOMPONENT STRUKTURALNY WZORCA TEKSTOWEGO NOWELI WOBEC PRZEMIAN GATUNKU. Genologia lingwistyczna obejmuje refleksj wszelkie formy komunikacji, zarówno uytkowe, jak i artystyczne, cho w ostatnich latach zainteresowanie genologów-lingwistów tymi drugimi wydaje si niewielkie. Wydaje si, e obserwacja gatunków literackich, zwaszcza w perspektywie historycznej, z wykorzystanie instrumentarium genologicznolingwistycznym moe da interesujce efekty, std propozycja zawarta w niniejszym studium. Rozwaania tu pomieszczone dotycz komponentu strukturalnego wzorca tekstowego noweli w ujciu ewolucyjnym. Obserwacj objto nowel staropolsk, pozytywistyczn oraz – sygnalnie – wspóczesn, co moe w pewnym stopniu odda obraz dynamiki gatunku. Szeroko pojta struktura gatunku, obejmujca wszelkie elementy skadajce si na jego kompozycj, jest swoistym ich zbiorem, moliwym do zaobserwowania na poziomie tekstu jako realizacji modelu danej formy generycznej. Przynaley zatem do materii wypowiedzi jako takiej, do samej tkanki tekstu, któr mona sprowadzi do poziomu formalnojzykowego, czyli – rzec by mona – do interioru gatunku. Nie oznacza to jednak, e naley j separowa od pozostaych, take tych eksterytorialnych, aspektów wzorca, przeciwnie – trzeba wcza do refleksji nad wymiarem genologicznym wypowiedzi opierajcej si na zaoeniach holistycznych, w tym pragmatycznych, uwypuklajcych sfer kontekstu, gdy to wanie on decyduje o wymiarze – równie Dr hab. ARTUR REJTER, prof. U – profesor nadzwyczajny Zakadu Historii Jzyka Polskiego U; adres do korespondencji: plac Sejmu lskiego 1, 40-032 Katowice; e-mail: artur.rejter@op.pl.

(2) 138. ARTUR REJTER. kompozycyjnym – wypowiedzi1. Rola, jak odgrywaj poszczególne pierwiastki struktury, ale take stopie ich rozpoznawalnoci i petryfikacji, zaley od gatunku: inaczej jest w wypadku form zwizych, o stabilnej strukturze, opierajcych si próbie czasu, inaczej – gdy mamy do czynienia z gatunkami rozbudowanymi, pogranicznymi, polifonicznymi, o duej dopuszczalnoci czynnika kreacyjnego na poziomie aktualizacji wzorca oraz podatnymi na zmiany w czasie.. TYTU. Wanym skadnikiem kompozycji tekstu, a take struktury wzorca gatunkowego jest tytu, peni on bowiem funkcj swoistego metatekstowego pierwiastka stanowicego wprowadzenie do tekstu waciwego. Uwidacznia si zatem w tytule jego wymiar delimitacyjny, umacniajcy szeroko pojt spójno tekstu2. Nagówek dziea literackiego moe by take inspirujcym problemem badawczym3 ze wzgldu na proces jego powstawania (konteksty nominacji utworu), zwizki tytuu z dzieem jako jego rozwiniciem, inspiracje samego autora, jak równie wpyw na odbiór dziea. Celnie uj niektóre aspekty problemu Teodor W. Adorno: „Tytu jest chlub dziea, poniewa dziea same w sobie musz co znaczy, niepowstrzymanie wic przeciwdziaaj temu, co si sawie sprzeciwia i co j przeksztaca”4. Urszula ydek-Bednarczuk, analizujc tytuy prac naukowych z dziedziny lingwistyki, akcentuje waki wymiar tytuu w odniesieniu do makrostruktury komunikatu: „Przestrze tekstu traktujemy jako makrostruktur, w której obowizuje organizacja. Kady tekst ma swoje pozycje strategiczne, to znaczy takie, na których zwiksza si uwaga odbiorcy, jednoczenie pozycje te s celowo konstruowane przez nadawców. Do pozycji strategicznych, które s wyspecjalizowane w sygnalizowaniu treci w dyskursie naukowym zaliczamy tytuy, ródtytuy, akapity, pozycje inicjalne tekstu i zamknicia tekstu. Pozycje te przycigaj uwag odbiorcy i pozwalaj lepiej przygotowa i przetwa1. Por. np. B. W i t o s z, Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice 2005, s. 161-170. 2 Por. np.: T. D o b r z y s k a, Delimitacja tekstu literackiego, Wrocaw 1974; D. D a n e k, Dzieo literackie jako ksika. O tytuach i spisach rzeczy w powieci, Warszawa 1980; O literackiej ramie wydawniczej w ksikach dawnych, red. R. Ocieczek, Katowice 1990. 3 M. P i e c h o t a, O tytuach dzie literackich w pierwszej poowie XIX wieku, Katowice 1992. 4 Titel. Paraphrasenzu Lessing. Notenzur Literatur, Frankfurt am Mein 1981, s. 334 – cyt. za: P i e c h o t a, O tytuach dzie literackich, s. 11..

(3) KOMPONENT STRUKTURALNY WZORCA TEKSTOWEGO NOWELI. 139. rza informacje. S jednoczenie najbardziej predysponowane do dziaa strategicznych. Peni one funkcj noników treci kontekstualizujcych i antycypujcych przebieg dyskursu”5. Wszystkie powysze spostrzeenia mona by odnie równie do innych ni naukowy dyskursów, cho zapewne rozoenie ich funkcjonalnych akcentów bdzie uwarunkowane kontekstem – take kulturowym – danego dyskursu wanie. Warto przyjrze si temu zagadnieniu w zwizku z nowel, bdc przedmiotem obserwacji w niniejszej pracy. Na pocztek kilka przykadów tytuów nowel staropolskich: O dowcipnej przewrotnoci biaogowskiej; O zoliwej wiegotliwoci biaogowskiej; O szkodliwej niewiernoci biaogowskiej; O pierzchliwej ciekawoci biaogowskiej; O dochowaniu czystej wiernoci maeskiej; O niewdzicznoci synowskiej przeciw ojcu. Teksty, co sygnalizuj ich tytuy, dotycz stereotypowych, opartych na potocznym dowiadczeniu cech i elementów ycia przecitnego czowieka. Wiele miejsca powica si np. przywarom kobiecym, takim jak: przewrotno, wiegotliwo (‘gadatliwo, plotkarstwo’), niewierno, bycie ciekawsk. Ale nie tylko; siga si take do innych, uniwersalnych wyznaczników porzdku wiata opartego na podstawach zdroworozsdkowych, s nimi: wierno mae ska, szacunek dziecka wzgldem rodzica oraz – z tytuów nieprzywoanych – uczciwo, wdziczno, szacunek dla zmarych i in. Opatrzenie tekstu takim nagówkiem jest zabiegiem zarówno informujcym o tematyce utworu, jak i naprowadzajcym odbiorc na zastosowane strategie dyskursywne, wyzyskujce wyznaczniki potocznej kategoryzacji wiata. Tytu bowiem, jako kluczowa pozycja kadego tekstu, „aktualizuje tekst, bo zakotwicza go w kontekcie i w wiecie relewantnym dla odbiorcy, odgrywa równie rol prognostyku znacze globalnych w tekcie, a tym samym sygnalizuje «czym tekst moe by»”6. Przywoane tytuy nowel stanowi przykady nagówków deskryptywnych, a wic atwych do zinterpretowania, bo zapowiadajcych w sposób eksplicytny tre utworu. Owa eksplicytno i atwo interpretacji intencji nadawcy równie czy badane teksty z potoczn kategoryzacj wiata. Inaczej jest w wypadku noweli pozytywistycznej, której przykady nie s ju w tak przejrzysty sposób tytuowane. Zdarzaj si nagówki zapowiadajce tre utworu, niemniej s ju one pozbawione pierwiastka deskryptywnego, stanowi raczej ogóln zapowied

(4) zawartoci utworu, np.: Z pamitnika poznaskiego nauczyciela (H. Sienkiewicz), Z legend dawnego Egiptu; Na wa-. 5 6. Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu, Kraków 2005, s. 171. Tame, s. 172..

(5) 140. ARTUR REJTER. kacjach (B. Prus), W winiarskim forcie (M. Konopnicka), Janko Muzykant (H. Sienkiewicz), Bartomiejka (A. witochowski), Psia dola (A. Dygasi ski), Srul z Lubartowa (A. Szyma ski). Czasem tytu bywa dopeniony informacj o charakterze genologicznym, zawiera bowiem etykiet gatunkow: Tadeusz. Obrazek wiejski (E. Orzeszkowa), Jamio. Obrazek wiejski (H. Sienkiewicz), Mendel Gdaski. Obrazek (M. Konopnicka), Wywaszczona. Obrazek z zamierzchajcej teraniejszoci (A. Sygiety ski), Dola. Nowela; Wiosna. Obrazki malowane w socu (I. Maciejowski-Sewer). Powysze przykady mona zaliczy do grupy tytuów o charakterze nominatywnym7, a zatem takich, które peni funkcj prymarn zwizan z ich natur onimiczn. Podobne tytuy w pewnym sensie jednak opisuj (zapowiadaj) zawarto tekstu, trudno im wic odmówi take funkcji deskryptywnej, nie jest ona jednak tak wyra

(6) na i eksplicytna jak we wczeniej przywoanych egzemplifikacjach staropolskich nagówków. W materiale dziewitnastowiecznym atwo jednak napotka tytuy o duym stopniu ogólnoci, które zwaszcza w zestawieniu z tekstem podstawowym mog zyskiwa wymiar metaforyczny. Czsto s to pojedyncze leksemy, najczciej rzeczowniki pospolite o duym zakresie semantycznym i tym samym ograniczonej treci, np.: Katarynka; Kamizelka; Cienie (B. Prus), Dym (M. Konopnicka), Zodzieje (A. witochowski), Kukucz (A. Dygasi ski). Do tego typu nagówków naley zaliczy równie struktury bardziej rozbudowane, w postaci wyrae przyimkowych, struktur dwuargumentowych oraz innych konstrukcji syntaktycznych: Na wakacjach; Milknce gosy (B. Prus), Nasza szkapa (M. Konopnicka), Mio bez gniazda (A. Dygasi ski), A…B…C… (E. Orzeszkowa). Tendencje w etykietowaniu krótkich form prozatorskich charakterystyczne dla epoki pozytywistycznej pozostaj aktualne w XX wieku. Nowele i opowiadanie przynalene do szeroko pojmowanej literatury wspóczesnej opatrywane s tytuami o funkcji nominatywnej, ale take nierzadko bywaj metaforyczne, np.: Bomba (M. Promi ski), Agonia Mokotowa (J. Dobraczy ski), Przy torze kolejowym (Z. Nakowska), Egzekucja w zoo (K. Filipowicz), Zoty lis (J. Andrzejewski), Smok (A. Bursa), Pierwszy krok w chmurach (M. Hasko), Rogata dusza (S. Zieli ski), Martwa fala (J. Stryjkowski), Szubienicznik (M. Pilot), Brzozy (E. Redli ski)8. Na przykadzie przytoczonych tytuów wida, e s one wprawdzie integralnym skadnikiem tekstu, ale jednak podlegaj konwencjonalizacji zgodnie 7 S. G a j d a, Spoeczne determinacje nazw wasnych tekstów (tytuów), „Socjolingwistyka” 1987, nr 6, s. 79-89; y d e k - B e d n a r c z u k, Wprowadzenie do lingwistycznej…, s. 172-173. 8 Przykady dwudziestowieczne pochodz z antologii Pnw – por. róda..

(7) KOMPONENT STRUKTURALNY WZORCA TEKSTOWEGO NOWELI. 141. z poetyk epoki, a take – jak naley przypuszcza – zwizane s z przeobraeniami gatunku. Jak susznie zauway przed laty Mieczysaw Wallis: „Tytuy dzie sztuki suyy pierwotnie do atwego zidentyfikowania tych dzie. Do tej funkcji gównej przyczyy si jednak z czasem róne inne”9. Tytu zatem pozostaje delimitatorem komunikatu, swoistym metatekstem odnoszcym si do tekstu podstawowego, a take pewn odmian nazwy wasnej10. Poza tym naley go równie rozpatrywa jako sygna przemian natury genologicznej i dyskursologicznej, co w wypadku noweli mona sprowadzi do zjawiska i procesu emancypacji formy gatunkowej, prowadzcych do zajcia zauwaalnego miejsca w obszarze literatury wysokoartystycznej. Odnosi si to przynajmniej do tej czci pimiennictwa pozytywistycznego, która opara si próbie czasu, trafiajc nierzadko do kanonu lektur szkolnych. I tu wanie pojawia si kolejny problem – interpretacji tytuu. Jeli utwór, nazwany nawet w sposób metaforyczny, funkcjonuje w powszechnej wiadomoci wspólnoty komunikatywnej, bywa czsto nonikiem wielu dodatkowych informacji. Nagówki takie, jak: Kamizelka, A…B…C…, Dym, Przy torze kolejowym czy Pierwszy krok w chmurach, przez silne zakorzenienie w tradycji czytelniczej Polaków, sygnalizuj zarówno zwizek z danym, konkretnym, tekstem, jak i autork lub autorem, a nadto: gatunkiem, konwencj, prdem literackim, epok. Oczywicie, dotyczy to tylko utworów bardziej znanych, obecnych w wiadomoci kilku pokole czonków wspólnoty na skutek obecnoci ich w licznych antologiach czy spisach lektur. Jednoczenie tytuy nowel staropolskich niewiele mówi – nawet niejednemu polonicie, nowelistyka staropolska wszak nie naley dzi do popularnych wród odbiorców tekstów kultury form literackich. Jedynie archaiczne dla wspóczesnego uytkownika polszczyzny formy jzykowe zawarte w nagówkach mog sygnalizowa przynaleno dziea do pimiennictwa epok dawnych, nie mona natomiast na podstawie tytuów z punktu widzenia wspóczesnego odbiorcy wyrokowa o przynalenoci gatunkowej opatrzonych nimi utworów.. 9. O tytuach dzie sztuki, w: t e n e, Sztuki i znaki. Pisma semiotyczne, Warszawa 1983, s. 227. Por. M. U

(8) d z i c k a, Tytu utworu literackiego. Studium lingwistyczne, Zielona Góra 2007, s. 21-62. 10.

(9) 142. ARTUR REJTER. STRUKTURA TEKSTU PODSTAWOWEGO. Poza tytuem naley zwróci uwag na pozostae skadniki struktury wzorca gatunkowego noweli. Wane w wypadku analiz kompozycji s zarówno sygnay i symptomy delimitacyjne tekstu, jak równie wzajemna relacja pomidzy poszczególnymi jego ogniwami, zawiadczajca o spójnoci komunikatu. Z uwagi na fakt, i badane formy nie s przykadem gatunków uytkowych, trudno mówi o jednoznacznie spetryfikowanych skadnikach wzorca czy atwo rozpoznawalnych wyznacznikach kohezji tekstu. Naleaoby raczej przyjrze si poszczególnym ogniwom komunikatu w zwizku z ich funkcj w obszarze makrostruktury tekstu oraz rol, jak peni w procesie komunikacji, zaznaczajc odrbno generyczn w uniwersum mowy. Zanim przejdziemy do analiz materiau polskiego, zwrómy uwag na europejski kontekst gatunku. Najpierw przypatrzmy si warstwie strukturalnej noweli Sokó z cyklu Dekameron Giovanniego Boccaccia, uznawanej powszechnie za wzorzec gatunku. Prócz cech artyzmu polegajcych m.in. na przerzuceniu mostu midzy roma skim redniowieczem a epokami nowoytnymi11 akcentuje si take mistrzowsk kompozycj caego Boccacciowego cyklu, którego architektur porównano „do roma skiego kruganka: równych wymiarów s jego uki i kolumny, ale gdy przyjrze si bliej, kady kapitel okazuje si odmienny i rónym jest ornament poszczególnych, smukych kolumn”12. W samym Sokole literaturoznawcy wyodrbniaj sze ogniw kompozycyjnych tekstu, które czasem skadaj si z dwu skadników: I E k s p o z y c j a – 1.-2. „Federigo popada w ubóstwo i osiada w swojej posiadoci na prowincji z walecznym sokoem” (1); „Przyja

(10) Federiga z synem Giovanny. Mio chopca do sokoa” (2); I I R o z w ó j a k c j i – 3.-4. „Chory syn Giovanny wysya matk po sokoa do Federiga” (3); „Przybycie wdowy do posiadoci ubogiego szlachcica. Obiad z sokoa” (4); I I I P e r y p e t i a – 5. „Proba Giovanny o podarowanie sokoa”; I V R o z p o z n a n i e – 6. „Wyjanienie tajemnicy sokoa przez Federiga. Zmiana uczu Giovanny do bohatera”;. 11. J. H e i n s t e i n, Historia literatury woskiej, Wrocaw 1987, s. 59-60. M. B r a h m e r, Przedmowa do: G. Boccaccio, Dekameron, t. I, prze. E. Boyé, oprac., przedmowa M. Brahmer, Warszawa 1983, s. 15; por. J. A d a m s k i, Modele mioci i wzory czowieczestwa. Szkice o literaturze woskiej, Kraków 1974. 12.

(11) KOMPONENT STRUKTURALNY WZORCA TEKSTOWEGO NOWELI. 143. V P u n k t k u l m i n a c y j n y – „mier syna Giovanny m.in. z powodu nieotrzymania sokoa”; V I R o z w i z a n i e a k c j i – „Mae stwo Giovanny i Federiga”13. Skoncentrowanie akcji wokó jednego centralnego motywu (sokoa) powiadcza mistrzostwo kompozycyjne utworu: jego zwarto i doskonao strukturaln14. Warto jednak zwróci uwag na elementy metatekstowe, charakterystyczne zarówno dla caego Dekameronu, jak i dla poszczególnych utworów cyklu. Nowele Boccaccia poprzedzone s tytuem i argumentem wprowadzajcym stanowicym streszczenie utworu: SOKÓ. FEDERIGO DEGLI ALBERIGHI MI UJE BEZ WZAJEMNOCI; PO STRACIE CA EGO MIENIA POZOSTAJE MU JEDYNIE SOKÓ , KTÓREGO, NIC INNEGO NIE MAJC, POWICA NA POTRAW UMI OWANEJ BIA OG OWY, GDY TA DO W GOCIN PRZYBYWA. UZNAWSZY O TYM DAMA ZMIENIA POSTPOWANIE, WYCHODZI ZA M I BOGATYM CZ OWIEKIEM GO CZYNI. (G. Boccaccio, Sokó, Dnw, 79). Po tym ogniwie nastpuj nawizania metatekstowe do poprzedniej opowieci oraz wprowadzenie w tekst waciwy noweli, której tre zostaa przedstawiona w skondensowanej formie po tytule: Gdy Filomena sko czya opowie swoj, królowa, widzc, e krom Dionea, który mia osobny przywilej, ona tylko nie opowiadaa jeszcze, z weso twarz w te sowa zacza: – Na mnie tedy kolej przychodzi i dlatego te chc wywiza si z mojego obowizku powieci, która wiele z poprzedni ma podobie stwa. Dowiecie si z niej nie tylko o tym, jak wadz wdziki wasze nad szlachetnymi sercami sprawuj, ale tako nauczycie si nagrody stosownej z wasnej woli udziela, nie czekajc na los, który dary swoje nieraz w dziwaczny i niesprawiedliwy sposób rozdziela. Wiedzcie tedy, e niedawnymi czasy w miecie naszym […]. (G. Boccaccio: Sokó, Dnw, 79). Za spraw takich zabiegów kompozycyjnych cykl Boccaccia zyskuje na spójnoci i przyjmuje form niezwykle konsekwentn. Oczywicie, sytuacja noweli woskiej jest specyficzna, poniewa kultura ta pozostawia niezliczon ilo form nowelistycznych waciwych dla pimiennictwa dawnej Italii: „Nowela w dawnej literaturze woskiej zaja miejsce bardzo poczesne i tradycyjnie uwaana jest za gatunek szczególnie dla niej znamienny, urodzajny 13 A. K r a w c z y k, wiat nowel Giovanni Boccaccia; Sokó, Trzy piercienie, w: Nowela – opowiadanie (ewolucja gatunku), red. S. ak, Kielce 1994, s. 29. 14 Tame, s. 28..

(12) 144. ARTUR REJTER. i w szerokim wiecie chtnych znajdujcy odbiorców”15. Woska nowela wywodzi si od form nieskodyfikowanych w retorykach czy poetykach, u swych pocztków nie jest w ogóle utosamiana z gatunkiem literackim: „Gdy za okrelenie «nowela» pojawia si w pónocnych Woszech, po raz pierwszy bodaj w poowie XIII wieku, to nie oznacza wówczas literackiego gatunku, ale równoznaczne jest z nowin, relacj o czym niezwyczajnym”16. Pierwsze utwory uznane za woskie nowele to anonimowe Novellino17, pochodzce z roma skiego redniowiecza, stanowice swoiste silva rerum: zbiór opowieci o rónej proweniencji i rozmaitych inspiracjach (mitologi staroytn, Bibli, literatur aci sk i prowansalsk itp.), krcych w rónych wersjach, po raz pierwszy wydane dopiero w 1525 r. 18 Oto jeden z utworów tego zbioru: O BAJARZU MESSER AZZOLINA Messer Azzolino mia swojego bajarza, któremu przykazywa prawi sobie w czas dugich wieczorów zimowych. Jednego razu bajarzowi wielce spa si chciao, a za Azzolino prosi go, eby dalej snu gawd. Zacz tedy opowiada, jak to chop jeden mia sto bizantów i jak poszed na jarmark owce kupowa – po dwie za jednego bizanta. Kiedy wraca ze stadem, musia przeprawi si przez rzek, która wezbraa po wielkim deszczu. Stojc nad brzegiem ujrza biednego rybaka i jego ódk, tak ma, e ledwie pomieci moga na raz przewo

(13) nika i jedn owc. Zacz tedy chop przewozi po jednej owcy pywajc po rzece, która szeroka bya, tam i z powrotem. I tak pywa i pywa… A bajarz prawi, prawi i prawi. Azzolino rzek mu: – Moesz to opuci! A bajarz na to: – Dozwólcie, panie miociwy, niech przewiezie owce, a potem baja bd dalej… A e i rok byoby mao na przewiezienie owiec, bajarz móg tego wieczora spokojnie zasn. (Novellino, Dnw, 21). Zwraca tutaj uwag podobie stwo do sytuacji pimiennictwa staropolskiego w tym zakresie, kiedy to co, co dzi nazwano nowel, mogo by w istocie facecj, nowin czy romansem. W literaturze woskiej mona jednak mówi o pewnym porzdku diachronicznym: teksty w rodzaju Novellino najprawdopodobniej day pocztek noweli sensu stricto, charakteryzoway si ju bowiem takimi cechami, jak: zwarto konstrukcyjna fabuy, przejrzysta i zwiza struktura tekstu, jednowtkowo akcji skupionej na jednym wybra15. M. B r a h m e r, Wstp do: Dawna nowela woska, wybra J. Gauszka, przeorzy J. Gauszka i in., Warszawa 1978, s. 5. 16 Tame, s. 6. 17 Sufiks -ino suy w jzyku woskim do tworzenia form deminutywnych i hipokorystycznych, novellino zatem to ‘nowelka’. 18 B r a h m e r, Wstp, s. 6-7..

(14) KOMPONENT STRUKTURALNY WZORCA TEKSTOWEGO NOWELI. 145. nym motywie, nawizanie konfliktu oraz zrczna puenta, a take pozycja narratora mówicego do audytorium (oralne

(15) róda noweli). Cechy te we Woszech z czasem zostan dopracowane i doprowadzone do ksztatu mistrzowskiego w Dekameronie, podczas gdy nowela polska epok dawnych pozostanie swoistym kotem form i gatunków, wzajemnie z siebie czerpicych i nawizujcych, zarówno do tradycji i wzorców obcych, jak i do twórczoci rodzimej, przede wszystkim za dowodzcych na rónych poziomach komunikatu zwizków z kultur oraln19. Staropolska nowelistyka – jak wspomniano powyej – jest tworem zoonym, pozostajcym na etapie ksztatowania si i emancypacji poszczególnych gatunków. Mona zatem wskaza jedynie pewne tendencje w strukturze wzorca tekstowego. Zwraca uwag specyficzny model strukturalny tekstu, waciwy wielu z poddanych obserwacji przykadów nowel staropolskich. Jest to dosy prosty schemat konstrukcji tekstu, który mona by zawrze w trzech punktach: [1] segment inicjalny prezentacja bohaterów i zawizanie intrygi; [2] segment centralny opis oraz relacja z gównych wydarze i perypetii bohaterów; [3] segment finalny zamknicie intrygi || konkluzja || mora. Powyszy model mona zastosowa do opisu rónych, take wspóczesnych gatunków fabularnych o stosunkowo maej objtoci, niemniej w wypadku noweli staropolskiej jest on czsto maksymalnie uproszczony. Caa akcja, zazwyczaj niezwykle ywa i wartka, jest przedstawiona najczciej na kilku (nierzadko jednej – dwu) stronach, co powoduje, e sama intryga zostaje niezwykle skondensowana, cho obejmuje czasami rozlegy, nawet wieloletni okres. wiadczy to znowu o nadrzdnym celu ludycznym bd

(16) dydaktycznym analizowanych utworów. To wnioski i pynca z nich nauka s czsto najwaniejsze, a nie opisane perypetie bohaterów20. Za przykad niech posuy nowela powicona kobiecej przewrotnoci i niewiernoci: [1] segment inicjalny: Za panowania króla Gordyjana we Woszech by rycerz jeden cnotliwy i pobony, na imi Tarentinus, ale on wielce mia niezbon, a przy tym cudzoon [...]. A e to takie damy, co z wielu zabawy swe maj, tedy dla tych zabaw nawet i czasu do poro19. Por. A. R e j t e r, Oralne róda noweli. Studium ze stylistyki historycznej, w: Odmiany stylowe polszczyzny – dawniej i dzi, red. U. Sokólska, Biaystok 2011, s. 233-253. 20 Por. A. R e j t e r, Semantyczne i stylistyczne uwikania gatunku. Z rozwaa nad staropolsk nowelistyk, w: Styl a semantyka, red. I. Szczepankowska, Biaystok 2008, s. 44-60..

(17) 146. ARTUR REJTER. dzenia nie maj, tak te i owej si trafiao, e lat kilka z mem swoim yjc, potomstwa nie miaa. (Odpb, 4721). [2] segment centralny: (Tu nastpuje opis niewiernoci ony, która wpltaa w swe niecne postpki pann suc. Suca ta miaa tumaczy swej pani, co mówi znajdujce si w sypialni kapony bdce wiadkami nocnych przygód kochanków. Dwa ptaki, które krytykoway postpowanie pani, zostay przez ni skazane na mier, trzeci za, który wyrazi wol niewtrcania si w sprawy chlebodawczyni, zosta za sw postaw sowicie wynagrodzony). [3] segment finalny: Lecz kiedy przyjacha pan, lepiej mu to wszystko panna, ni kapun wyszczebiotaa, a on te wiedzc o takiej sprawie, zay takiego fortelu, e tych wszytkich kogutów pokapuni, a którymi si pani w niebytnoci jego zabawiaa, a ich pokapuniwszy, dopiero kwoczk pani sw uczyni i mieli potomstwo przystojne, ale pani od tego czasu nie jako kokoszk, ale jako srok, w ciasnej klatce, za trzema kluczami z osobliw ostronoci chowa. (Odpb, 48).. Przywoany przykad odzwierciedla tendencje kompozycyjne wielu z analizowanych nowel. S e g m e n t i n i c j a l n y zawiera wstpn, najczciej bezporedni charakterystyk bohaterów, niepozbawion elementów jednoznacznie wartociujcych (rycerz jeden cnotliwy i pobony; on wielce mia niezbon, a przy tym cudzoon; z innych utworów: szlachetni panowie; czowiek zacny i bogaty – OG, 29; Niektóry król luzytaski mia starost jednego, wielce zuchwaego, surowego i niewdzicznego – Owbinl, 57; Schadzali si do niego czsto nieznajomi ludzie, surowi, pospni, brudni, zaroli, szpetni tak, e rozumiaa by ich straszydami piekielnymi [...] – SAmf, 115; Jeden tameczny mieszczanin mia parobka swojego, grubijanina, niezgrabnego, leniwego, na pozór gupiego, z którego nie trzeba byo nigdy kija skada – Kzp, 129; Macocha nie lubia owego swego niedonoszonego pasierba – NpKR, 138). Zabieg ten suy zapoznaniu odbiorcy z intencjami nadawcy zawartymi w dalszych segmentach tekstu, w których zazwyczaj wstpnie scharakteryzowany bohater zyska dodatkow, potwierdzajc – ale ju poredni – ocen. S e gm e n t c e n t r a l n y (najbardziej rozbudowany) stanowi prezentacj intrygi, która, poza dodatkow charakterystyk postaci, jest trzonem fabularnym utworu, gównym

(18) ródem „pozyskania” odbiorcy, ale i ilustracj tezy autora, a tym samym pretekstem do sformuowanych pó

(19) niej wniosków. Wnioski owe 21. Po skrócie

(20) róda podano numer strony, z której pochodzi cytat..

(21) KOMPONENT STRUKTURALNY WZORCA TEKSTOWEGO NOWELI. 147. i mora (przedstawiony eksplicytnie lub zawarty implicite w zako czeniu noweli) zawiera s e g m e n t f i n a l n y. Jest to kluczowa pozycja strategiczna tekstu, tu bowiem spotykaj si konkluzje konkretnego utworu, jak i prawdy uniwersalne, których dany tekst jest jedynie egzemplifikacj. W tym miejscu autorzy sigaj czsto do rozwiza w pewnym stopniu kreatywnych, nawizujcych do wczeniejszych segmentów utworu, uciekaj si wic do dowcipu, kalamburu, obrazowej metafory itp. S to jednak rozwizania nieskomplikowane, atwe do zinterpretowania, opierajce si na potocznych asocjacjach i konotacjach semantycznych. W zacytowanym powyej przykadzie wida proste nawizania do potocznych skojarze : kogut = ‘mczyzna o udanym i bujnym yciu erotycznym’; kapun (kapon) = ‘mczyzna wykastrowany, niezdolny do podejmowania wspóycia’; kwoczka = ‘kobieta-matka, opiekujca si rodzin’; sroczka = ‘kobieta pocha, lubica beztroskie ycie’. Zastosowane skojarzenia z zoomorficznymi, a wic stereotypowymi, zakrzepymi od dawna w jzyku wyobraeniami o wiecie, bazujcymi czsto na ludowych, potocznych podstawach percepcji rzeczywistoci, stanowi udany, acz niezbyt oryginalny artystycznie zabieg semantycznej i po czci stylistycznej konstrukcji tekstu; odsyaj zatem odbiorc do obszaru literatury popularnej o funkcji ludycznej i//lub dydaktycznej22. Warto przyjrze si wybranemu caemu tekstowi noweli staropolskiej, aby zweryfikowa powysze spostrzeenia. Za przykad posuy nam jeden z utworów Michaa Jurkowskiego z jego zbioru pt. Historyje wiee i niezwyczajne: [1] We Woszech dwóch ksit na siebie tak si zawzili, e o tym kontynualniemylili, jakoby si jeden nad drugim móg zemci. Jednemu tedy przyszed taki sposób, aby si kominem spuci do gabinetu, w którym ksi, adwersarz jego, sypia. Co eby wykona, da si na nauk kuglarzom, którzy na linach z najwyszych miejsc spuszcza si zwykli, i nauczy si prdko, tak e odway si wysokim kominem spuci na zabicie nieprzyjaciela swego.[2a] Spuciwszy si tedy, stan nad picym ksiciem z dobytym puginaem i zawoa: „Ndzny czowieku, ycie twoje w rka<ch> moich, ale jeeli to uczynisz, co rozka, przy yciu ci swoim zostawi”. Chcc albowiem nieszczliwego ksicia nie tylko na ciele, ale i na duszy zabi, na to go na<ma>wia, eby, jeeliby chcia y, zapar si Boga, wyprzysig si jego miosierdzia. [2b] Nieszczliwy czowiek dla doczesnego ycia uczyni to, co najzoliwszy rozkaza nieprzyjaciel jego, ale jak prdko zapar si Boga, tak go prdko, niesychan zoci pchnwszy puginaem w piersi, zabi, co zrobiwszy, owym kominem po sznurach znowu si wywindowa. Dworzanie za ksicia zabitego, dugo na dzie nie widzc pana, wnid do gabinetu, najduj we krwi pywajce ksi, pytaj o zabójc, ale 22. Pisz o tym równie w innym miejscu; por. R e j t e r, Semantyczne i stylistyczne uwikania gatunku..

(22) 148. ARTUR REJTER. trudno byo do tak tajemnej zoci. Z wielkim tedy alem pogrzebli nieszczsnego trupa, to po wszystkim pa stwie obwoawszy, e kto by zabójc wyda, e mia mie w nadgrodzie poowic ksistwa. Co ywo o tym gadao, aujc w modym wieku zamordowanego ksicia. [2c] Tym czasem morderca ksi tak by ciniony sumnieniem, e mu do ostatniej rozpaczy prychodzio. Bdc jednak raz na kazaniu, gdy usysza, e spowied

(23) dokadnie uczyniona mi wesoo zawiedzionym, zgry

(24) liwym sumnieniom powraca, wpado w serce ksiciu – umyli si spowieda, ale ba si rozumnego spowiednika. Szuka tedy prostaka jakiego i nalaz, nieszczliwy, przed którym wyzna szkaradn zo swoj. Bdc tedy ju nieco weselszym, od gupiego spowiednika takim jest wydany sposobem. Ksidz ten, bdc podego bardzo urodzenia, mia ubogiego brata, z którym raz zapijajc, powiedzia mu, e: „Ja, gdybym chcia, to bym ci wielkim uczyni panem. Tobie by obiecana nadgroda dostaa si, któr deklarowano temu wypeni, który by wyda zabójc ksicia zabitego. Ja go wiem i wiem, jakim sposobem, i jak okrutnie zamordowali i na duszy, i na ciele tak dobrego pana”. Chop, usyszawszy to od brata swego ksidza, tak go dugo prosi, e si dowiedzia najsekretniejszej tajemnicy. [3] Poszed do sdu, wyda morderc, którego, gdy niczego si nie obawia, zapano, do wiey wtrcono, potym osdzono, aby go ywo wpleciono w koo. Gdy wyprowadzono na plac, dysponowa si i spowieda kazano, on nie tylko si nie chcia spowieda, ale blu

(25) ni Koció Chrystusów, przeklina spowied

(26) wit, mówic: „Gdybym si by nie spowieda tego zabójstwa mego, nigdy bym by na tak haniebn mier nie przychodzi. Bo o tym zabójstwie Bóg tylko i ja, a trzeci spowiednik wiedzia, który wyda mnie na tak straszn katowni”. To gdy usyszeli sdziowie, ksicia z placu sprowadzili, zna dali do biskupa, który kapana stawi przed sob kaza i doszedszy, e gupi spowiednik tej tragedii, przez straszn wiolacyj najcilejszego sekretu, by okazyj, tak dugo pracowa, aby ksi by wolnym od mierci i do wikszego honoru przywrócony, a zoliwy, akomy, szalony i gupi ksidz, aby po nieznonych katowniach, ywo na stosie by spalony, co po degradacyi sd egzekwowa kaza. (M. Jurkowski, Historyje wiee i niezwyczajne, 254-255). Zgodnie z wczeniejszymi spostrzeeniami w segmencie inicjalnym [1] nastpuje prezentacja bohaterów i ta zawizanej intrygi, ogniwo centralne [2], dla przejrzystoci rozbite na podogniwa (2a-2c), zawiera poszczególne etapy fabuy i perypetii bohaterów, cao zamyka segment finalny [3], w którym nastpuje zamknicie intrygi oraz konkluzja. Mora nie zostaje zwerbalizowany wprost, naley do etapu interpretacji, ley zatem po stronie dziaa odbiorcy. Model strukturalny tekstu jest atwy do odtworzenia, oparty na sekwencji ogniw powizanych ze sob logik fabuy oraz zwizkami przyczynowo-skutkowymi. Tak przejrzysta struktura widoczna jest tylko w wypadku tekstów o stosunkowo maej objtoci, utwory dusze zawieraj bardziej rozbudowane ogniwa (zwaszcza segment centralny), niemniej trójdzielna budowa wci bywa zauwaalna..

(27) KOMPONENT STRUKTURALNY WZORCA TEKSTOWEGO NOWELI. 149. Nowela staropolska, o czym ju wspominano, wykazuje wyra

(28) ne pokrewie stwo z ówczesn facecj, co jest widoczne m.in. na poziomie struktury wzorca gatunkowego. Spójrzmy na przykad pochodzcy z cyklu Facecje polskie, datowanego wedug Juliana Krzyanowskiego i Kazimiery ukowskiejBillip na ok. 1572 r.: [1] Wieniak mia syna, którego chcia da do miasta na nauk, i nakad wóz drew i kaza synowi wsie na nie, powiadajc, „ e ci, synu, na nauk dam”. [2] Do miasta przyjachawszy, odszed wozu z ko mi na rynku, a sam z synem do szkoy szed. Uj

(29) rza bakaarza, a on dzieci uczy. Rzecze mu: „Ksie kaamarzu, chciabym, aby mi z tego syna uczyni, co by mu si kaniano, jako i drugim”. Bakaarz jego prosto baczc spyta go, rycho li by to chcia mie. „Nim oto drwa – chop rzecze – na rynku przedam”. Nauczyciel si rozmieje i rzecze: „Nie moe to tak prdko by, bracie; ale jeli chcesz rok abosiedm, niechaj si uczy, tedy wdy co z niego by moe”. A chop: „Jako rok abosiedm, a mnie kto by drew abo gnoju na wóz ka pomaga? Niechaje bdzie taki jaki i ja”. [3] Przyda si ta przypowie na owego, co prdko mdrym chce by abo zaraz bogatym; ono wszystko za czasem idzie. Nadobnie Polacy i k rzeczy mówi: Co si prdko wznieci, To niedugo wieci. (O chopie, co syna do szkoy wióz, Dfp, 125). Tekst dzieli si wyra

(30) nie na trzy segmenty o podobnych funkcjach do tych omówionych przy okazji analiz noweli. Naley wprawdzie pamita, i rónorodno formalna i stylistyczna facecji staropolskiej bya ogromna23, jednak mona wskaza ich odmiank charakteryzujc si klarownymi zwizkami z nowel tamtych czasów. Warto uwypukli take rónice wystpujce midzy nowel staropolsk i facecj. Przede wszystkim, co wida w powyszym przykadzie, facecja czciej posikuje si strukturami dialogowymi czy szerzej: przytoczeniem, co z jednej strony wpywa na mimetyzm i wiarygodno przekazu, z drugiej – jednoznacznie zblia gatunek do kultury oralnej. Dua cz dawnej facecjonistyki nosi znamiona form anegdotycznych, zbliajc si przez to do popularnego dzi kawau czy dowcipu o bardzo skondensowanej strukturze, np.: Kto winnym bdc pi na to bezpiecznie, Niech wie, e zego dopi si koniecznie. Burmistrz w Lublinie idc na ratusz powiedzia enie, e dzi ma by jedna sprawa wielka: „Idzie o gardo jednemu czowiekowi modemu i grzec[z]nemu, a zda mi si,. 23. Por. A. R e j t e r, Polska facecja prozatorska XVI-XVIII w. Styl – gatunek – komizm, „Stylistyka” 2001, nr 10: Styl i humor, s. 383-401..

(31) 150. ARTUR REJTER. mao winien i rad bym go wyzwoli”. Ona go pocznie pyta, co uczyni. Odpowie burmistrz, e z cudz on spa. Ona mu rzecze: „Có to, miy panie, mówicie, e mao winien i e nie godzien garda? Ba, godzien i barzo godzien, e z cudz on spa, jeli mody a grzeczny, bdc u cudzej ony, nie spa, ale to czyni mia, po co przyszed, a zbroiwszy wdrowa. Ale z cudz on spa, wielka to ospao i nikczemno”. ([Cudza ona], Dfp, 216). Facecja ogranicza si do przytoczenia krótkiej wymiany zda midzy interlokutorami, okraszonej jedynie minimaln informacj przedstawiajc kontekst dialogu oraz wprowadzajc quasi-sentencj, bdc jednoczenie puent utworu zamieszczon w ogniwie, które mona by nazwa przedinicjalnym, stanowicym przykad metatekstu. Przywoany przykad ilustruje ponadto tez, i najczstszym zabiegiem stylistycznym wykorzystywanym w staropolskiej facecji, bdcym rodkiem komizmu, jest gra sów (kalambur). Wystpuje ona najczciej wanie w facecjach krótkich, byskotliwych, skondensowanych treciowo24. Tradycja tak konstruowanych form anegdotycznych jest bardzo duga, siga bowiem czasów staroytnych. Spójrzmy na jeden z utworów Ezopa, klasyfikowany przez uczonych jako nowela25: [1] Raz pewien mody czowiek maszerowa drog w czasie wielkiej spiekoty. Na swej drodze spotka starsz ju niewiast, która podaa w tym samym kierunku. Tak bya wyczerpana upaem i trudami podróy, e ju ledwie moga i dalej. [2] al mu si zrobio biedaczki, wzi wic j na ramiona i poniós. Gdy tak szed i niós kobiet, nagle obudzia si w nim chu. Postawi j na ziemi i bez adnych ceregieli dobrawszy si do niej zacz j tarmosi. „Co ty ze mn wyprawiasz?” – zapytaa go z gupia niewiasta. On na to: „Jeste zbyt cika, chc ci wic zetrze troch ciaa: dlatego tak si pocieram”. Gdy ju dopeni rzeczy, znowu j d

(32) wign z ziemi i poniós w ramionach. [3] Gdy uszli kawaek drogi, zagadna go kobieta: „Chyba ci jeszcze zanadto ci; moesz mi wic spokojnie znowu zatrze troch mego ciaa”. (Ezop, Dziarski modzieniec i stara kobieta, NaW, 69). Ponownie kocem strukturalnym i semantycznym przytoczonego tekstu okazuje si kalambur z czstym w takim wypadku zabiegiem naoenia znaczenia literalnego leksemu lub struktury niecigej oraz metaforycznej semantyki tyche. Mona spróbowa wydzieli poszczególne ogniwa kompozycji tekstu ([1]-[3]), trzeba jednak zdawa sobie spraw z umownoci tego zabiegu oraz pynnoci granic pomidzy poszczególnymi segmentami. Przedstawiona historia jest tak skondensowana, i nieatwo orzec, które zdanie 24. Tame. Zosta wczony do: Nowela antyczna. Wybór, oprac. R. Turasiewicz, S. Stabrya, Wrocaw 1986. 25.

(33) KOMPONENT STRUKTURALNY WZORCA TEKSTOWEGO NOWELI. 151. mona uzna za graniczne midzy jednym ogniwem a kolejnym. Owa umowno i pynno dotyczy równie klasyfikacji genologicznej poszczególnych tekstów – zwaszcza antycznych26. Wtedy nowelistyka bya pewnym zbiorem tekstów o rozmaitej formie i proweniencji, co potem znalazo kontynuacj w epokach staropolskich, a i pó

(34) niej nie znalazo ostatecznego wyjanienia. Znów naley podkreli niepeno wszelkich kategoryzacji genologicznych, ich skonno do upraszczania uniwersum mowy, wtaczania form komunikowania w sztywne ramy, co nierzadko skutkuje ujciami zbyt rygorystycznymi bd

(35) zanadto rozwarstwionymi. We wspóczesnych kompendiach literaturoznawczych – przypomnijmy – nowela jest charakteryzowana jako gatunek o przejrzystej strukturze, wyra

(36) nie zakrelonej liczbie wyznaczników. Teresa Cielikowska wymienia 11 cech morfologii noweli (4 podstawowe i 5 dodatkowych, bdcych konsekwencj czterech gównych): „(1) Konstrukcja fabuy oparta na rozwoju linii akcji i kontrakcji [...]. (2) Dramatyczna konstrukcja [...] wymaga ograniczonego czasu relacji wydarze [...]. (3) [...] silna intensyfikacja czasu fabuy [...]. (4) Akcja [...] objta relacj narratora [...]. (5) Jednotorowo akcji (jednowtkowo) [...]. (6) [...] przydatno stosowania inwersji rónego typu [...]. (7) Katastrofa bywa poprzedzana punktami zwrotnymi [...]. (8) Punktem szczytowym [...] jest tzw. punkt kulminacyjny, poprzedzajcy katastrof. (9) Suspensja (zawieszenie) oraz punkty zwrotne [...]. (10) Pointa [...]. (11) [...] przestrzeganie zasady implikacji zwizków fabularnych [...]”27. Podobnie nowel charakteryzuje Janusz Sawi ski: „[...] prozaiczny utwór epicki niewielkich rozmiarów o skondensowanej i wyrazicie zarysowanej akcji. Zasadnicze cechy morfologiczne noweli to: zwizo wynikajca z eliminacji czy daleko posunitego ograniczenia motywów lu

(37) nych, epizodów, postaci dalszoplanowych, elementów opisowych, bezporednich charakterystyk, komentarzy, dygresji itp.; prostota i przejrzysto fabuy bdcej zwykle jednowtkowym przebiegiem zdarze ; dramatyczny charakter fabuy: wysoki stopie zagszczenia doniosych dla bohatera zdarze i towarzyszca temu silna intensyfikacja czasu przedstawionego, dominujca rola motywów spoistych i dynamicznych, rozwijanie si akcji w kierunku mocno zaznaczonego punktu kulminacyjnego, w którym decyduje si los bohatera, dobitno rozwizania akcji i pointy; zrygoryzowana i zwarta kompozycja o wyra

(38) nie okrelonym 26. Szerzej na ten temat por.: S. S t a b r y a, R. T u r a s i e w i c z, Wstp do: Nowele antyczne. Wybór, prze. i oprac. R. Turasiewicz, S. Stabrya, Wrocaw 1986, s. III-XCV. 27 Nowela, w: Sownik rodzajów i gatunków literackich, red. G. Gazda, S. Tynecka-Makowska, Kraków 2006, s. 464-465..

(39) 152. ARTUR REJTER. orodku, organizujcym cao materiau tematycznego”28. Niektóre z tych cech dotycz take noweli staropolskiej, zwaszcza tej jej odmianki, która charakteryzowaa si bardzo krótkimi rozmiarami. W opracowaniach o charakterze sownikowym pojawiajce si definicje wyra

(40) nie uwypuklaj zwiz i przejrzyst kompozycj gatunku, co by moe m.in. lego u podstaw wzgldnej stabilnoci wymiaru strukturalnego wzorca tekstowego. Mimo jednak pewnych zauwaalnych zmian w zakresie struktury wzorca w okresie realizmu, przede wszystkim w zwizku ze zwikszeniem objtoci oraz stopnia komplikacji poziomu stylistycznego, nowela pozostawaa nadal w wielu aspektach kompozycji do rozpoznawaln form, cho zaoenia jej struktury ulegy modyfikacji. Przede wszystkim w okresie kulminacyjnego rozwoju, czyli w epoce pozytywizmu, zwikszaj si rozmiary noweli, niemniej zaoenia kompozycyjne gatunku pozostaj nadal dosy przejrzyste. Wspóczenie waciwie nowela ustpia miejsca opowiadaniu, a jeli nawet zachowuje zaoenia gatunku, jest to zjawisko rzadkie i w literaturze – zwaszcza najnowszej – raczej marginalne, waciwie zachowujce – przynajmniej w ogólnych zarysach – zaoenia strukturalne gatunku etapu pozytywistycznego. Warto przyjrze si przykadowi, powszechnie znanej noweli Bolesawa Prusa Kamizelka. Oto poszczególne segmenty struktury tekstu: [1] Niektórzy ludzie maj pocig do zbierania osobliwoci kosztowniejszych lub mniej kosztownych, na jakie kogo sta. Ja take posiadam zbiorek, lecz skromny, jak zwykle w pocztkach. Jest tam mój dramat, który pisaem jeszcze w gimnazjum na lekcjach jzyka aci skiego… Jest kilka zasuszonych kwiatów, które trzeba bdzie zastpi nowymi, jest… Zdaje si, e nie ma nic wicej oprócz pewnej bardzo starej i zniszczonej kamizelki. Oto ona. Przód spowiay, a ty przetarty. Duo plam, brak guzików, na brzegu dziurka, wypalona zapewne papierosem. Ale najciekawsze w niej s cigacze. Ten, na którym znajduje si sprzczka, jest skrócony i przyszyty do kamizelki wcale nie po krawiecku, a ten drugi, prawie na caej dugoci, jest pokuty zbami sprzczki. Patrzc na to od razu domylasz si, e waciciel odzienia zapewne co dzie chudn i wreszcie dosign tego stopnia, na którym kamizelka przestaje by niezbdn, ale natomiast okazuje si bardzo potrzebnym zapity pod szyj frak z magazynu pogrzebowego. Wyznaj, e dzi chtnie odstpibym komu ten szmat sukna, który mi robi troch kopotu. Szaf na zbiory jeszcze nie mam, a nie chciabym znowu trzyma chorej kamizelczyny midzy wasnymi rzeczami. By jednak czas, em j kupi za cen znakomicie wysz od wartoci, a dabym nawet i droej, gdyby umiano si targowa. Czowiek 28 Nowela, w: M. G o w i s k i, T. K o s t k i e w i c z o w a, A. O k o p i e - S a w i s k a, J. S a w i s k i, Sownik terminów literackich, Wrocaw 1989, s. 316..

(41) KOMPONENT STRUKTURALNY WZORCA TEKSTOWEGO NOWELI. 153. miewa w yciu takie chwile, e lubi otacza si przedmiotami, które przypominaj smutek. Smutek ten nie gnie

(42) dzi si u mnie, ale w mieszkaniu bliskich ssiadów. Z okna mogem co dzie spoglda do wntrza ich pokoiku. (B. Prus, Kamizelka, Anp, 193) [2] (Tu zawiera si historia kupna kamizelki przez narratora, nastpnie relacja losów ubogiego mae stwa, które móg obserwowa przez okno, codziennych trosk pary, wreszcie choroby mczyzny i presuponowanej jego mierci, a przede wszystkim rozpaczliwych zabiegów ony majcych na celu ochroni ukochanego od zych wiadomoci o jego zdrowiu i nieuchronnej mierci oraz podobnych dziaa ma zmierzajcych do ukrycia postpujcej choroby). [3] Dzi patrzc na star kamizelk widz, e nad jej cigaczami pracoway dwie osoby. Pan – co dzie posuwa sprzczk, aeby uspokoi on, a pani co dzie – skracaa pasek, aby mowi doda otuchy. „Czy znowu zejd si kiedy oboje, aeby powiedzie sobie cay sekret o kamizelce?...” – mylaem patrzc w niebo. Nieba prawie ju nie byo nad ziemi. Pada tylko nieg taki gsty i zimny, e nawet w grobach marzy ludzkie popioy. Któ jednak powie, e za tymi chmurami nie ma so ca?... (B. Prus, Kamizelka, Anp, 201). Mimo podobie stwa kompozycyjnego do noweli staropolskiej w tekcie reprezentujcym szczytowy okres w ewolucji gatunku wida pewne rónice w stosunku do utworów etapu wczeniejszego. Trójdzielna kompozycja waciwie zostaje zachowana, cho naley odnotowa wyra

(43) ne zwikszenie objtoci caego tekstu, a take poszczególnych ogniw, zwaszcza centralnego. Ponadto pojawiaj si wyra

(44) ne elementy uobecnienia postaci narratora, przede wszystkim w segmentach ramowych, tutaj o charakterze klamry, co wpywa na swoiste usamodzielnienie si fragmentów inicjalnego i finalnego. Delimitacja tekstu opiera si zatem take na rónicy wystpujcej w obszarze retoryki tekstu. Naley jednak zaznaczy, i nie jest to regua w wypadku nowelistyki pozytywistycznej, wiele z analizowanych utworów pozostaje jednolitych na paszczy

(45) nie narracji i retoryki tekstu. Z innych zjawisk rónicych nowel drugiej poowy XIX w. trzeba odnotowa fakt, i zwiksza si take liczba zastosowanych zabiegów fabularnych, np. pojawia si retrospekcja, a take formalnych, przede wszystkim mona by odnotowa rozbudowane partie dialogowe waciwe caej, wyra

(46) nie mimetycznej, literaturze realizmu. Warto take zaznaczy – o czym ju wspominano – i wiadomo genologiczna autorów pozytywistycznych bya róna, ponadto granice gatunkowe czsto zacieray si z powodu indywidualnej ingerencji twórczej pisarzy, ale take nierzadko.

(47) 154. ARTUR REJTER. do powierzchownej znajomoci regu gatunkowych29. Jednym z twórców, którzy w sposób niezwykle autorski podchodzili do uprawianych gatunków by wanie Bolesaw Prus30. Oczywicie, wród nowel dziewitnastowiecznych wystpuj take utwory o innych zaoeniach strukturalnych, których kompozycja nie jest w tak wyra

(48) nym stopniu przejrzysta i zretoryzowana. Jako egzemplifikacja niech posuy nowela Aleksandra witochowskiego pt. Bartomiejka: [1] Edward Storch by od dawna oswojony z poczuciem i prawami wasnoci: mia udziay w fabryce kafli swego brata i browarze szwagra, posiada dom w Wilnie i powan sum akcyj tamtejszego banku, a jednake gdy kupi folwark, Kty, dozna gbokiego wzruszenia. Tyle ludzi, budynków, byda, koni, a nade wszystko ziemi nie naleao jeszcze nigdy do niego. (A. witochowski, Bartomiejka, Anp, 319) W dalszych partiach segment inicjalny obejmuje m.in.: prezentacj mae stwa Storchów, którzy nabyli folwark Kty – miejsce akcji noweli; dalszy drobiazgowy opis majtku Edwarda Storcha; jego relacje z maonk, które zostay odmalowane jako wzorcowe. [2] (Opis spotkania Storchów z Bartomiejk, od dziecka zamieszkujc Kty, ubog, ale zasuon dla folwarku, chopk, pracowit, acz pokrzywdzon przez los i sytuacj spoeczn; rozmowa Storchów z rzdc folwarku i Bartomiejk zmierzajca do wyrzucenia jej z Któw jako osoby nieprzydatnej, pasoyta; propozycja przygarnicia chopki przez miejscowego parobka i zgoda Bartomiejki na ni). [3] Sza wolno, jak gdyby musiaa odrywa nogi przyronite do ziemi. Nagle zatrzymaa si i rzeka tonem przysigi: – Ale jak mier da mi znak, przywlok si tu i umr w tym ogrodzie. Oddalia si. Storchowie odetchnli. – A to specja wiejski! – zawoa m. – Bdzie nas czerni – wtrcia ona. – Moe by dla uniknicia skandalu wywie

(49) j do jakiego przytuku w miecie! – Jej ziemia! – powtarza Storch. – Unglaublich! Co za dzikie wyobraenie ma ten ciemny lud! adnego poczucia prawa, zamiowania do uporzdkowanych stosunków. Panie Rychli ski, prosz t band zza pota rozegna. Jeszcze raz przez gszcz parku przedar si gos Bartomiejki: –Ja tutejsza!... Tu si urodziam, tu umr – na mojej ziemi! (A. witochowski: Bartomiejka, Anp, 321). 29. Por. S. a k, Nowela – opowiadanie (ewolucja gatunku), w: Nowela – opowiadanie, s. 5-22. Por. T. a b s k i, Wstp do: B. P r u s, Opowiadania i nowele. Wybór, oprac. T. abski, Wrocaw 2009, s. III-LXVII. 30.

(50) KOMPONENT STRUKTURALNY WZORCA TEKSTOWEGO NOWELI. 155. Kompozycja tekstu opiera si na kontracie, widocznym m.in. w zestawieniu ramowych fragmentów delimitacyjnych, tu warto odnotowa m.in. bogactwo Edwarda Storcha ([1]) versus niedola chopska Bartomiejki ([3]). Fragment inicjalny ponadto zapowiada, jakoby gównym bohaterem utworu mia by Storch, podczas, gdy sytuacja ulega komplikacji w segmencie [2], by ostatecznie przenie rodek cikoci na Bartomiejk. Kontrast suy równie wyakcentowaniu gównych problemów utworu, takich, jak: nierówno spoeczna, niesprawiedliwo stosunków spoecznych, wyzysk Polaków ze strony obcych bogaczy (Storch jest wszak Niemcem), ndza chopstwa jako niezauwaany problem. Dysonans dotyczy take jzyka bohaterów wywodzcych si z rónych klas spoecznych: Storchowie posuguj si literack polszczyzn okraszan germanizmami, Bartomiejka za uywa jzyka potocznego z licznymi dialektyzmami. Segment centralny zawiera w wikszoci rozbudowane partie dialogowe bohaterów, co znów podkrela realizm przedstawianej sytuacji i wpywa na mimetyzm komunikatu. Uogólniajc, mona stwierdzi, i ksztat strukturalny noweli pozytywistycznej jest waciwie kontynuacj zaoe staropolskich. Jest to jednak kontynuacja na wskro twórcza, odzwierciedlajca przemiany gatunku, polegajce przede wszystkim na emancypacji formy, jej nobilitacji i zajcia poczesnego miejsca wród innych genre’ów wspótworzcych coraz bogatsze uniwersum mowy. Na dalszym etapie rozwoju mamy do czynienia z przeksztaceniem noweli w opowiadanie. Tutaj trudno mówi o jednoznacznie uchwytnej strukturze tekstu, dowolno, kreatywno i wielo podejmowanych wtków, co implikuje rónorodno rozwiza formalnych, uniemoliwia wszelkie generalizacje. Teoretycy gatunku czsto prezentuj odmienne stanowiska wobec opisu tego samego zjawiska. Przywoajmy dla przykadu dwie skrajne opinie dotyczce noweli pochodzce z tego samego okresu. Eugeniusz Kucharski uwaa, i mona opisa morfologi noweli, wskaza skadniki jej struktury, poniewa jest ona gatunkiem uksztatowanym zgodnie z normami poetyki, niepodlegajcymi zmianom31. Inaczej sdzi Jan Trzynadlowski, stwierdzajc, e „definicja noweli, pomimo bardzo dugiego trwania tego gatunku w tradycji i wiadomoci literackiej, nie jest bynajmniej spraw prost”32. Badacz analizuje form z uwzgldnieniem kilku kontekstów: genetycznego, strukturalnego, stylistycz31. Poetyka noweli, w: Midzy teori a histori literatury, wybór i oprac. A. Hutnikiewicz, Warszawa 1986, s. 131-155. 32 Nowela – opowiadanie w polskiej tradycji literackiej. Problem struktury, w: t e n e, Sztuka sowa i obrazu. Studia teoretycznoliterackie, Wrocaw 1982, s. 173..

(51) 156. ARTUR REJTER. nego i funkcjonalnego i dochodzi do wniosku, i forma noweli jest czciowo moliwa do uchwycenia dziki uwidacznianej strategii narratora33. Mimo rónych stanowisk badawczych wydaje si, i pewne – jednak bardzo ogólne – tendencje w przeobraeniach aspektu strukturalnego gatunku mona by wskaza. Rozlu

(52) nienie rygorów formalnych wie si m.in. ze stosunkiem do przedstawianej problematyki: „W obu formach narracyjnych – opowiadaniu i noweli – obowizuje ta sama zasada selekcji materiaowej, jeeli chodzi o jej «pojemno». Kiedy jednak nowelista eliminuje materia do momentów wanych, wzowych, rewelacyjnych ze wzgldu na caociow organizacj konstrukcyjn, to twórca opowiadania jest z takich obowizków zwolniony. I w jego decyzjach zawarta by musi «pami» o finalnym porzdku strukturalnym literackiego przekazu, dysponuje on jednak wiksz swobod w doborze materiau, nie musi dba – i z reguy nie dba – o harmonijne, symetryczne rozoenie jednostek w przebiegu narracyjnym, nie musi dba w takim stopniu o porzdek konstrukcyjny, w jakim obowizuje to nowelist”34. Jeszcze bardziej pogbiaj si rónice midzy nowel i powieci – w konstrukcji noweli uwag przykuwa „wspólne z dramatem denie do dynamicznego skoncentrowania akcji i charakterystyki w ognisku jakiego jednego zdarzenia lub przeomowego zwrotu w yciu czowieka. Przez to róni si od powieci, ogarniajcej szerszy wycinek rzeczywistoci w jej dziejowym rozwoju, a majcej na celu opisowe przedstawienie moliwie penego obrazu w jego zoonym i powikanym przebiegu”35. S to jednak spostrzeenia ogólnikowe, jednoznaczne konkluzje blokuje zoono sytuacji artystycznej pogbiajca si poczwszy od epoki fin-de-siècle’u: „Chaotyczny rozwój kierunków w prozie artystycznej ko ca XIX i pocztku XX wieku, kulminujcy kolejno w impresjonizmie, ekspresjonizmie, powieci psychoanalitycznej i wreszcie tak zwanej rzeczowoci, zaznacza si nieprzerwanym postpem anarchii estetycznej”36. S to, oczywicie, zbyt radykalne stwierdzenia, wynikajce z kontekstu metodologicznego przywoanej pracy, dzi raczej sytuacj t okrelilibymy mianem pluralizmu estetycznego, ewokujcego nowe. 33. Tame. Inne spostrzeenia na ten temat por.: a k, Nowela – opowiadanie. B. P i c z k a, Teoria i typologia opowiadania (1945-1963). Z zagadnie struktury i narracji, Wrocaw 1975, s. 157. 35 K. C z a c h o w s k i, Midzy romantyzmem a realizmem, t. I, Warszawa 1967, s. 45. 36 L. F r y d e, Problem noweli, w: t e n e, Wybór pism krytycznych, oprac. A. Biernacki, Warszawa 1966, s. 58. 34.

(53) KOMPONENT STRUKTURALNY WZORCA TEKSTOWEGO NOWELI. 157. sensy, a take niezliczone, polifoniczne i zmcone formy pimiennictwa szeroko pojtego37. Nie ulega wtpliwoci, e pewne podobie stwo kompozycyjne noweli i opowiadania przy jednoczesnym znaczcym udziale pierwiastka kreacyjnego powoduje, i gatunki te bywaj czsto odróniane (bd

(54) nieodróniane!) na zasadach powierzchownego ogldu i komparacji. O trudnociach z rozpoznaniem noweli i opowiadania wiedz autorzy opracowa syntetycznych o charakterze podrczników akademickich, co zostaje wyraone na kartach ich prac38. Wobec wieloci wtków i trudnoci w jednoznacznym okreleniu wzorca strukturalnego opowiadania naley przywoa konkluzj Stanisawa aka, który na temat ewolucji noweli w opowiadanie pisze w nastpujcy sposób: „Reasumujc przedstawione rozwaania na temat podobie stw i rónic gatunkowych midzy nowel a opowiadaniem dochodzimy do wniosku, e – mimo kopotów a nawet trudnoci w przeprowadzeniu klasyfikacji – przyjmujemy podstawowy fakt: nowela stracia rygory swojej poetyki i nie prezentuje ju czystej formy gatunku. Ewolucja – zmierzajca wyra

(55) nie ku rozlu

(56) nieniu struktury – powoli, ale systematycznie, prowadzi do wyksztacenia si nowej formy narracji krótkiej, o swoistych walorach strukturalno-artystycznych. T now form krótkiej narracji okrelamy mianem: opowiadanie”39. Kluczowym zagadnieniem wartym dyskusji jest dno w pracach literaturoznawczych, zwaszcza starszych, do klasyfikacji form pimiennictwa. Wie si to z tradycj opisu gatunków sigajc czasów Arystotelesa, a w XX w. umocnion przez zaoenia scjentystycznej metodologii strukturalistycznej. Dzi rezygnuje si z klasyfikacji na rzecz typologii, która nie zakada ostrych granic midzy opisywanymi fenomenami, a ponadto zakada otwarto zbioru oraz jego podzbiorów. czy si to, oczywicie, z przewartociowaniem pojcia kategoryzacji, zredefiniowanej na gruncie kognitywizmu (zwaszcza w teorii prototypów) jako metodologii interdyscyplinarnej, powstaej w obszarze psychologii, wykorzystywanej za w wielu dziedzinach, take lingwistyce i literaturoznawstwie40. 37. Por. B. W i t o s z, Estetyzm, antyestetyzm, anestetyzm – refleksy pluralizmu wartoci estetyki w stylu polskiej prozy koca XX wieku. „Stylistyka” 2002, nr 11: Stylistyka a poetyka, s. 47-60. 38 Por.: M. G o w i s k i, A. O k o p i e - S a w i s k a, J. S a w i s k i, Zarys teorii literatury, Warszawa 1975, s. 360; B. C h r z s t o w s k a, S. W y s o u c h, Poetyka stosowana, Warszawa 1987, s. 436. 39 Nowela – opowiadanie, s. 21. 40 Por. np.: J.R. T a y l o r, Kategoryzacja w jzyku. Prototypy w teorii jzykoznawczej, tum. A. Skuci ska, Kraków 2001; P. S t o c k w e l l, Poetyka kognitywna. Wprowadzenie, red. E. Tabakowska, przek. A. Skuci ska, Kraków 2006; V. E v a n s, Leksykon jzykoznawstwa ko-.

(57) 158. ARTUR REJTER. WNIOSKI. W wietle poczynionych obserwacji warto sformuowa pewne wnioski podsumowujce kwesti dynamiki gatunku w perspektywie przeobrae strukturalnego aspektu jego wzorca. Szeroko rozumiana konstelacja noweli wykazuje w tym wzgldzie róny stopie stabilnoci. W wypadku prototypowej noweli, czyli gatunku prozatorskiego o krótkich bd

(58) stosunkowo krótkich rozmiarach, mona mówi o tendencji do zauwaalnej stabilnoci, jako e stan staropolski i dziewitnastowieczny charakteryzuje si wzgldnym podobie stwem: w obu wypadkach obserwujemy trójdzielny model, cho róna bywa jego aktualizacja. Z czasem rozbudowaniu ulega segment centralny, niemniej wci mona wskaza trzy podstawowe ogniwa kompozycyjne. Wyra

(59) ny jest tu zwizek z innymi gatunkami spokrewnionymi, przede wszystkim facecj i anegdot, które – poczwszy od czasów antycznych – wykazuj silne zwizki strukturalne z nowel. Zmianie ulega take rola puenty, która w staropolszczy

(60) nie stanowia znaczcy element struktury gatunku, nawet gdy nie bya wyraona expressis verbis. Nowela pozytywistyczna z uwagi na fakt zmiany tematyki, a tym samym funkcji w uniwersum komunikacyjnym, rezygnuje z puenty na rzecz bardziej skomplikowanego przesania, lecego prawie zawsze po stronie odbiorcy tekstu, uzalenionego od jednostkowej interpretacji. Przesanie to musi nierzadko zosta przez niego wyinterpretowane, tekst zawiera najczciej jedynie pewne sugestie, tropy, które mona podj. Kluczem do stabilnoci strukturalnej noweli wydaje si jej niewielka forma, zwizana z genetycznym dziedzictwem anegdoty jako krótkiej, zwizej narracji codziennej, oralnej u swej podstawy. Ten czysto zewntrzny czynnik stanowi o trwaoci przejrzystej kompozycji, która zostaje w znaczcym stopniu podtrzymana nawet w wypadku tekstów o wikszych rozmiarach (zarówno staropolskich, jak i pó

(61) niejszych) – najczciej dochodzi wówczas do rozbudowania segmentu centralnego. WYKAZ RÓDE. Anp – Arcydziea nowelistyki pozytywizmu, wyb. i pos. E. Piecikowski, Szczecin 1989. Dfp – Dawna facecja polska, oprac. J. Krzyanowski, K. ukowska-Billip, Warszawa 1967.. gnitywnego, przek. M. Buchta i in., Kraków 2009; S. K u f e l, Wprowadzenie do literaturoznawstwa kognitywnego, Zielona Góra 2011..

(62) KOMPONENT STRUKTURALNY WZORCA TEKSTOWEGO NOWELI. 159. Dnw – Dawna nowela woska, wyb. J. Gauszka, prze. J. Gauszka i in., wstp M. Brahmer, Warszawa 1978. Jurkowski M.: Historyje wiee i niezwyczajne, wyd. M. Kaza czuk, Warszawa 2004. NaW – Nowele antyczne. Wybór, prze. i oprac. R. Turasiewicz, S. Stabrya, Wrocaw 1985. Pnw – Polska nowela wspóczesna, wybór, wstp i noty T. Bujnicki, J. Kajtoch, t. I-II, Kraków 1987. Teksty ze zbioru Historie wiee i niezwyczajne, oprac. T. Kruszewska, Warszawa 1961: Kzp – [Krwawa zemsta parobka]. NpKR – [Niezwyke przypadki Karola de Rochefort]. Odpb – O dowcipnej przewrotnoci biaogowskiej. OG – O Galezyjusie, synu Demokryta, i Filidzie, córce Arystydesa, szlachty Cyprskiego królestwa. Owbinl – O wdzicznoci bestyjalskiej a niewdzicznoci ludzkiej. Ozb – O zoliwej wiegotliwoci biaogowskiej. SAmf – [Skromna Agnieszka midzy filutami].. KOMPONENT STRUKTURALNY WZORCA TEKSTOWEGO NOWELI WOBEC PRZEMIAN GATUNKU Streszczenie Praca dotyczy wykadników komponentu strukturalnego noweli w perspektywie ewolucji gatunku pojmowanego jako fenomen nie tylko literacki, ale take jako element komunikacji spoecznej, osadzony w kontekcie kulturowym i antropologicznym. Forma generyczna rozumiana jest jako skadnik konstelacji gatunkowej, w skad której wchodzi np. anegdota, facecja, opowiadanie. W wypadku prototypowej noweli, czyli gatunku prozatorskiego o krótkich bd

(63) stosunkowo krótkich rozmiarach mona mówi o tendencji do zauwaalnej stabilnoci, jako e stan staropolski i dziewitnastowieczny charakteryzuje si wzgldnym podobie stwem: w obu wypadkach obserwujemy trójdzielny model, cho róna bywa jego aktualizacja. Z czasem rozbudowaniu ulega segment centralny, niemniej wci mona wskaza trzy podstawowe ogniwa kompozycyjne. Wyra

(64) ny jest tu zwizek z innymi gatunkami spokrewnionymi, przede wszystkim facecj i anegdot, które – poczwszy od czasów antycznych – wykazuj silne zwizki strukturalne z nowel. Zmianie ulega take rola puenty, która w staropolszczy

(65) nie stanowia znaczcy element struktury gatunku, nawet gdy nie bya wyraona expressis verbis. Nowela pozytywistyczna z uwagi na fakt zmiany tematyki, a tym samym funkcji w uniwersum komunikacyjnym, rezygnuje z puenty na rzecz bardziej skomplikowanego przesania, lecego prawie zawsze po stronie odbiorcy tekstu. Kluczem do stabilnoci strukturalnej noweli wydaje si jej krótka forma, zwizana z genetycznym dziedzictwem anegdoty jako krótkiej, zwizej narracji codziennej, oralnej u swej podstawy. Sowa kluczowe: genologia lingwistyczna, gatunek, nowela, tytu, aspekt strukturalny wzorca tekstowego.. THE STRUCTURAL COMPONENT OF THE NOVELLA TEXT TYPE IN THE CONTEXT OF THE CHANGES IN THE GENRE ITSELF Summary This article discusses the exponents of the structural component of the novella, as seen from the perspective of the evolution of this genre - understood not only as a literary phe-.

(66) 160. ARTUR REJTER. nomenon, but also a case of social communication, embedded in its cultural and anthropological environment. The generic form is understood as a component of the genre constellation, comprising such text types as anecdote, joke or story. In the case of a prototypical novella, that is a genre that relies on the form of a short or relatively short prose text, one can observe a tendency towards its noticeable stability, since the Old Polish and the 19th-century status of this genre is largely comparable. In both époques, one can observe the prevalent tri-partite pattern, yet the way in which it was practically realized could differ at times. With time, the central segment of the novella tended to be expanded, yet the three main structural components were easily recognizable. This structural organization betrays a clear link with other related genres, like the joke and the anecdote. These three text types remained in a close structural correlation since antiquity. The role of the story punch line also changed. In Old Polish, it constituted a vital structural component of the genre, even though it was not always overtly expressed. The Positivist novella resigns from its reliance on the punch line, which is owing to the changes in the subject matter and, hence, its role in the communication universe. The punch line is substituted with a more complex message that is almost always placed on the side of the text recipient. The constrained length of the novella seems to be paramount in ensuring its structural stability. This shortness is anchored genetically in the heritage of the anecdote - short and concise, daily life, oral narrative. Key words: genre studies, genre, novella, title, the structural aspect of the text type. Translated by: Konrad Klimkowski.

(67)