Izabela Lewandowska
Instytut Mazurski w relacji jego
współpracy - Hieronima
Skorupskiego
Echa Przeszłości 7, 137-158
Izabela L ew andow ska
In s ty tu t H istorii i Stosunków Międzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
INSTYTUT MAZURSKI
W RELACJI JEGO WSPÓŁTWÓRCY
- HIERONIMA SKURPSKIEGO*
R y s h i s t o r y c z n y I n s t y t u t u M a z u r s k i e g o
I n s t y t u t M a z u r s k i b y ł i n s ty tu c ją n a u k o w o -b a d a w c z ą fu n k c jo n u ją c ą p rz e z k ilk a p o w o je n n y c h l a t w O lsz ty n ie . J e g o g e n e z y u p a tr y w a ć n a le ż y w I n s t y t u cie p o w o ła n y m w 1943 r., a w ięc je s z c z e w c z a sie o k u p a c ji. Z ało żo n o go p o n o w n ie w O ls z ty n ie ju ż w lip c u 1945 r. N a czele te j in s ty tu c ji s t a n ą ł K a ro l M a łłe k 1, k tó r y p e łn ił fu n k c ję p r e z e s a o ra z E m ilia S u k e r to w a - B ie d r a w in a 2, p e łn ią c a o b o w ią z k i s e k r e ta r z a .
* Składam serdeczne podziękowania prof. Januszowi Małłkowi (UMK Toruń) i prof. Tade uszowi Filipkowskiemu (WSP-TWP Olsztyn) za sugestie i uwagi, które wpłynęły na ostateczny kształt niniejszego artykułu.
1 Żył w l. 1898-1969, ps. Jan Michał Skoryna; nauczyciel, działacz mazurski, pisarz, folklorysta i publicysta. Przed wojną pracował jako kierownik kilku szkół w powiecie działdow skim, działał w Towarzystwie Przyjaciół Mazur, Polsko-Mazurskim Towarzystwie Ewangelickim i Zrzeszeniu Ewangelików Polaków. Od 1931 r. był sekretarzem, a w l. 1935-44 prezesem Związku Mazurów. Po wybuchu wojny ukrywał się w Radości pod Warszawą, był założycielem Mazurskiego Instytutu Badawczego, współpracował z PKWN. Po wojnie, przez pół roku był przewodniczącym Miejskiej Rady Narodowej w Działdowie, a następnie współorganizatorem i prezesem Instytutu Mazurskiego w Olsztynie (1945-48). W l. 1945-50 i 1957-60 pełnił funkcję dyrektora Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego w Rudziskach Pasymskich. W l. 1950-51 pra cował w Kuratorium Okręgu Szkolnego w Olsztynie, ale w wyniku zmian politycznych musiał przejść na emeryturę i zamieszkać w Krutyni. Ostatnie lata życia spędził w Olsztynie (1960-63) i Toruniu (1963-69). Napisał wiele prac, m.in. Jutrznia mazurska na Gody, Mazurski śpiewnik
regionalny, Dożynki na Mazurach, Wesele mazurskie oraz czterotomowe wspomnienia: Z Mazur do Verdun, Interludium mazurskie, Z Mazur do podziemia i Polskie są Mazury. Por. E. Matu
P rz e z p ie rw s z e l a t a sw ej d z ia ła ln o ś c i I n s t y t u t s k u p ia ł się p rz e d e w s z y s t k im n a 3: o rg a n iz o w a n iu i p ro w a d z e n iu u n iw e r s y te tó w lu d o w y c h , p r o w a d z e n iu b ib lio te k i i g r o m a d z e n iu d la n ie j zbiorów , o rg a n iz o w a n iu o p ie k i n a d s ie r o ta m i i lu d n o ś c ią a u to c h to n ic z n ą , a k c ji u ś w ia d a m ia n ia lu d n o ś c i ro d z im e j, d r u k o w a n iu „ K o m u n ik a tó w D z ia łu In fo rm a c ji N a u k o w e j” i r ó ż n y c h pozycji d y d a k ty c z n o -re g io n a ln y c h , p o p u la ry z u ją c y c h d z ie je W a rm ii i M a z u r, o r g a n i z o w a n iu w y sta w , k u r s ó w m a z u ro - i w a rm io z n a w c z y c h , w y k ład ó w , tw o r z e n iu w a r s z t a t u p r a c y n a u k o w e j, a w ięc g r o m a d z e n iu a rc h iw a lió w , z b io ró w rę k o p i ś m ie n n y c h , z a b e z p ie c z a n iu p o rz u c o n y c h i n isz c z e ją c y c h d ó b r k u ltu r y , z b ie r a n iu p a m ię tn ik ó w d z ia ła c z y w a r m iń s k ic h i m a z u r s k ic h .
T a o g r o m n a p r a c a sp o c z y w a ła w r ę k a c h k ilk u osób, z k tó ry c h n a jb a rd z ie j z a a n g a ż o w a n a b y ła E . S u k e r to w a - B ie d r a w in a . I n n i d z ia ła c z e I n s t y t u t u M a z u rs k ie g o z a ję c i b y li sw o im i z a d a n ia m i, b o w ie m w l a t a c h 1 9 4 5 -1 9 4 8 w ła ś c i w ie k a ż d ą d z ie d z in ę ż y c ia tr z e b a było o rg a n iz o w a ć od p o c z ą tk u . O d n o to w a ć n a le ż y je d y n ie e f e k ty w n ą w s p ó łp ra c ę n a p o lu k u l t u r y z d y r e k to r e m M u z e u m M a z u rs k ie g o H ie ro n im e m S k u r p s k im , k tó r y w łą c z y ł się ta k ż e w d z ia ła ln o ś ć w y d a w n ic z ą I n s ty tu tu .
K ło p o ty f in a n s o w e , lo k a lo w e i k a d ro w e , a ta k ż e p o ło ż e n ie w ię k sz e g o n a c is k u n a k w e s tie sp o łe c z n e i p o p u la r y z a to r s k ie , a n ie n a u k o w o -b a d a w c z e ,
biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (do 1945 roku), Warszawa 1983, s. 207-208;
tegoż, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy XV w. do 1945 roku, Warszawa 1963, s. 185; Olsztyńskie biografie literackie 1945-1988, pod red. J. Chłosty, Olsztyn 1991, s. 50-52;
Pierwszy między Mazurami. Wspomnienia o Karolu Małłku, wstęp i oprac. J. Chłosta, Olsztyn
1998.
2 Żyła w l. 1887-1970, redaktorka, działaczka kulturalno-oświatowa, publicystka i literat ka, badaczka i popularyzatorka przeszłości Warmii i Mazur. Przed I wojną światową działała w tajnym nauczaniu i ruchu kobiecym, angażowała się w sprawę polską podczas plebiscytu na Mazurach. W 1934 r. osiedliła się w Działdowie, ale już od 1922 r. redagowała „Gazetę Mazur ską”, a od 1924 r. „Kalendarz dla Mazurów”. W 1922 r. założyła Dom Ludowy, a w 1927 r. Muzeum Mazurskie. Pomagała mężowi J. Biedrawie w kierowaniu seminarium nauczycielskim. Podczas wojny ukrywała się pod pseudonimem Zofia Bernatowicz w Warszawie, na Lubelsz- czyźnie i w Kieleckiem. Po wojnie osiedliła się w Olsztynie, gdzie związała się z Instytutem Mazurskim. Współredagowała „Komunikaty Działu Informacji Naukowej Instytutu Mazurskie go w Olsztynie” (1945-48), a od 1957 r. „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, których była redaktorem naczelnym przez 12 lat. Czynnie działała w wielu towarzystwach i organizacjach, m.in. w Instytucie Zachodnim w Poznaniu, Towarzystwie Rozwoju Ziem Zachodnich, Związku Literatów Polskich, Ośrodku Badań Naukowych. W 1965 r. przeszła na emeryturę i została honorowym kuratorem Stacji Naukowej PTH. Przez całe życie popularyzowała sprawy Mazu rów i Warmiaków w wielu czasopismach w całej Polsce. Spod jej pióra wyszło kilkanaście prac zwartych, m.in. Polskość Mazowsza Pruskiego, Mazurzy w Prusach Wschodnich, Zarys piśmien
nictwa polskiego na Mazurach Pruskich, Diabeł na Mazurach w bajkach i podaniach, Z przeszło ści Działdowa 1525-1600, Bojownicy mazurscy, Mazurskie dole i niedole, Karty z dziejów Mazur, t. 1 i 2, Bibliografia Mazur i Warmii w okresie lat 1956-1960, Dawno a niedawno. Wspomnienia.
Por. M. Szostakowska., Emilia Sukertowa-Biedrawina 1887-1970. Zarys biograficzny, Olsztyn 1978; Niechaj Pani blaskiem świeci. Wspomnienia o Emilii Sukertowej-Biedrawinie, wstęp i oprac. J. Chłosta, Olsztyn 1996; T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX
i XX wieku...., s. 300-302; tegoż, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy XV w. do 1945 r o k u ., s. 276-277; Olsztyńskie biografie literackie., s. 91-95; J. Jasiński, Emilia Sukertowa-Biedrawina - działacz i pisarz, „Bibliotekarz Olsztyński” 1972, nr 2, s. 7-15.
sp o w o d o w a ły z a g ro ż e n ie r o z w ią z a n ia I n s t y t u t u . R a tu n k ie m o k a z a ło się p o łą c z e n ie z I n s t y t u t e m Z a c h o d n im , w r a m a c h k tó re g o w l a ta c h 1 9 4 8 -1 9 5 3 I n s t y t u t M a z u r s k i fu n k c jo n o w a ł ja k o S ta c ja N a u k o w a 4 (jej k ie ro w n ik ie m z o s ta ła E . S u k e rto w a -B ie d r a w in a ) . W ty m o k re s ie n a w ią z a n o ś c iś le js z ą w sp ó łp ra c ę z o d d z ia łe m P o lsk ie g o T o w a rz y s tw a H is to ry c z n e g o w O ls z ty n ie o ra z W oje w ó d z k im A rc h iw u m P a ń s tw o w y m . N a d a l je d n a k n ie b ra k o w a ło tr u d n o ś c i o rg a n iz a c y jn y c h , a sw o b o d n e p u b lik o w a n ie u t r u d n i a ł a c e n z u r a i n a r z u c a n ie te m a ty k i b a d a w c z ej. N a p o c z ą tk u r o k u 1953, k ie d y p o d ję to p ró b y r e o r g a n iz a c ji I n s t y t u t u Z a c h o d n ie g o , is tn ie n ie S ta c ji N a u k o w e j w O ls z ty n ie z o sta ło p o n o w n ie z a g ro ż o n e. Z d ecy d o w a n o w ięc o p r z e k a z a n iu je j P o ls k ie m u T o w a rz y s tw u H isto ry c z - n e m u 5 i o g ra n ic z e n iu te m a ty k i do r e g io n a ln y c h b a d a ń h is to ry c z n y c h i p o p u la ry z a c ji n a u k o w e j. K ie ro w n ik ie m w d a ls z y m c ią g u b y ła B ie d r a w in a , k tó r a od 1954 r. m o g ła liczy ć n a pom o c now o z a tru d n io n e g o h is to r y k a J a n u s z a J a s iń s k ie g o , a od p ołow y 1956 r. - W ła d y s ła w a O g ro d z iń sk ie g o .
R o la I n s t y t u t u M a z u rs k ie g o z a c z ę ła s ła b n ą ć p o d k o n ie c l a t 50. XX w. N a fa li p r z e m ia n p a ź d z ie r n ik o w y c h n a W a rm ii i M a z u r a c h p o w s ta ło w ie le n o w y ch in ic ja ty w k u ltu r a ln y c h i n a u k o w y c h . W y m ie n ić t u n a le ż y g łó w n ie ta k ie c z a s o p is m a n a u k o w e i p o p u la rn o n a u k o w e , ja k : „R o czn ik O ls z ty ń s k i”, „W ar m ię i M a z u r y ” i „ P a n o ra m ę P ó łn o c y ”, k tó r e n ie w ą tp liw ie w k ro c z y ły w z a k r e s d z ia ła ln o ś c i I n s t y t u t u . P o w a ż n y m z a g ro ż e n ie m o k a z a ło się p o w o ła n ie S to w a r z y s z e n ia K u ltu ra ln o -S p o łe c z n e g o „ P o je z ie rz e ” z a jm u ją c e g o się g r o m a d z e n ie m zbiorów , d z ia ła ln o ś c ią w y d a w n ic z ą , p o p u la r y z a c ją k u l t u r y i n a u k i. 3 E. Sukertowa-Biedrawina, Instytut Mazurski w Olsztynie w świetle dorobku swojej rocz
nej działalności (wywiad), „Wiadomości Mazurskie” 1946, nr 31 z 17 lutego, s. 4; tejże, Instytut Mazurski w Olsztynie, „Śląsk” 1948, nr 8/10, s. 81; tejże, Ze wspomnień redaktora „Komunika tów”, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1968, nr 2, s. 315-334; tejże, Dawno a niedawno. Wspomnienia, Olsztyn 1965, s. 265-316; M. Szostakowska, dz.cyt., s. 97-127; T. Grygier, 15-lecie Instytutu Mazurskiego w Olsztynie, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1960, nr 3, s. 436-448.
4 J. Sikorski, Współpraca środowisk humanistycznych Poznania i Olsztyna (1945-1955), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2000, nr 3, s. 487-500; E. Sukertowa-Biedrawina, Otwar
cie Stacji Naukowej Instytutu Zachodniego w Olsztynie, „Komunikaty Instytutu Mazurskiego
w Olsztynie” 1948, nr 8-12, s. 11-12; tejże, Stacja Naukowa Instytutu Zachodniego w Olsztynie, „Komunikaty Instytutu Mazurskiego w Olsztynie” 1949, nr 1-12, s. 96; tejże, Ze wspomnień
redaktora..., s. 334-348; tejże, Dawno a niedawno..., s. 317-324; M. Szostakowska, dz. cyt.,
s. 129-133; T. Grygier, dz.cyt., s. 449-451.
5 T. Grygier, dz. cyt., s. 452-453; J. Jasiński, 10 lat pracy Stacji Naukowej Polskiego
Towarzystwa Historycznego w Olsztynie, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1963, nr 3,
s. 468-482; E. Sukertowa-Biedrawina, Instytut Mazurski Stacją Naukową Polskiego Towarzy
stwa Historycznego w Olsztynie, „Kalendarz dla Warmii i Mazur na rok 1954”, s. 207-208; tejże, Działalność Instytutu Mazurskiego (Stacji Naukowej Polskiego Towarzystwa Historycznego w Olsztynie), „Kalendarz dla Warmii i Mazur na rok 1959”, s. 173-176; tejże, Ze wspomnień redaktora., 348-354; tejże, Dawno a niedaw no., s. 325-333; B. Koziełło-Poklewski, Stacje Naukowe Polskiego Towarzystwa Historycznego. Dorobek i perspektywy, w: Polskie Towarzystwo Historyczne 1886-1986, Wrocław 1990, s. 127-143; M. Szostakowska, dz.cyt., s. 135-143;
Z. Lietz, XXV-lecie Polskiego Towarzystwa Historycznego w Olsztynie, „Pojezierze” 1973, nr 1, s. 18-21.
W r a m a c h „ P o je z ie rz a ”, ja k o je g o a g e n d a , p o w s ta ł O ś ro d e k B a d a ń N a u k o w y ch im . W o jc iec h a K ę trz y ń s k ie g o , k tó r y o s ta te c z n ie p r z e ją ł w s z y s tk ie w c z e ś n ie js z e fu n k c je I n s t y t u t u M a z u rs k ie g o (S ta c ji N a u k o w e j I n s t y t u t u Z a c h o d n ie g o , S ta c ji N a u k o w e j P T H )6.
T ru d n o d z iś u s ta lić d a tę k o ń c o w ą d z ia ła ln o ś c i I n s t y t u t u M a z u rs k ie g o . J e d n i u p a t r u j ą je j w p o w s ta n iu O B N (1 9 6 1 -1 9 6 8 ), in n i w ią ż ą t e n m o m e n t z p rz e jś c ie m E . S u k e rto w e j-B ie d ra w in y n a e m e r y tu r ę (1965 r.) lu b je j ś m ie rc ią (1970 r.), je s z c z e in n i z o d e jśc ie m n a e m e r y tu r ę n a s tę p c y B ie ra w in y n a s t a n o w is k u k ie r o w n ik a S ta c ji - B o h d a n a K o z ie łło -P o k le w s k ie g o , co n a s tą p iło w k w ie tn iu 1990 r .7 W k a ż d y m b ą d ź r a z ie n ie by ło ż a d n e g o z e b r a n ia r o z w ią zu jąceg o tę in s ty tu c ję . P a m ię ć o n ie j j e s t c ią g le ż y w a w e w s p o m n ie n ia c h i w l i t e r a t u r z e n a u k o w e j.
I n s ty tu t M a z u rs k i w ciąż c z e k a n a o p raco w an ie, o ty le u ła tw io n e , że zacho w ały się m a te ria ły a rc h iw a ln e w p o sta c i m .in. sta tu tó w , s p ra w o z d a ń z p o sie dzeń , p ism u rzęd o w y ch , a ta k ż e b a rd z o b o g atej k o resp o n d en cji, k tó r ą p ro w a d z i ła głów nie E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a . J e d e n z h isto ry k ó w o lsz ty ń sk ic h n a p is a ł w 2003 r., że h is to ria I n s ty tu tu M az u rsk ie g o c z e k a „ n a p ow ażnego h is to ry k a n a u k i. P o d k re ś la m pow ażnego, gdyż p rz e d m io t - je ś li m a być zgłębiony ja k o sz e rsz y p ro b le m - p rz e k ra c z a k o m p eten cje zw ykłego te r m in a to r a n a u k o w eg o ”8.
Z a ł o ż e n i a m e t o d o l o g i c z n e
N in ie js z y t e k s t n ie p o w s ta ł n a p o d s ta w ie ź ró d e ł p is a n y c h , a le re la c ji. M o ż n a go w ięc z a liczy ć do k r ę g u b a d a ń n a d o ra l h is to r y , k tó r e o s c y lu ją w okół ta k ic h pojęć ja k : h i s t o r i a u s t n a , k u l t u r a p a m ię c i, p a m ię ć zb io ro w a , ś w ia d o m o ść h is to r y c z n a . O ra l h is to r y j e s t d y s c y p lin ą z n a n ą i s z e ro k o s to s o w a n ą w b a d a n ia c h h is to ry c z n y c h , so cjo lo g iczn y ch i e tn o g ra f ic z n y c h n a z a c h o d z ie E u ro p y i w S ta n a c h Z jed n o c z o n y c h A m e ry k i P ó łn o c n e j9. R ozw ój te j d y sc y p li
6 E. Sukertowa-Biedrawina, Instytut Mazurski działa, „Słowo na Warmii i Mazurach” 1965, nr 7, s. 1, 4; nr 8, s. 1-2; W. Ogrodziński, Uwagi o genezie i organizacji Ośrodka Badań
Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego (1961-1968), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”
1988, nr 1-2, s. 17-69; J. Sikorki, Kształtowanie się koncepcji i rozwój organizacyjny Ośrodka
Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w latach 1960-1968, „Komunikaty Mazursko-
warm ińskie” 1988, nr 1-2, s. 71-135.
7 W. Wrzesiński, Bohdan Jerzy Koziełło-Poklewski (1934-2002). Nekrolog, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2003, nr 1, s. 122.
8 W. Ogrodziński, Od Mazurskiego Instytutu Badawczego do Ośrodka Badań Naukowych
im. Wojciecha Kętrzyńskiego, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2003, nr 2, s. 149.
9 Najstarsze prace metodologiczne pochodzą z lat 60. i 70. ubiegłego wieku. Por. np. Vansina J., Oral Tradition: A study in Historical Methodology, London 1961; Vansina J., Once
Upon a Time: Oral Tradition as History in Africa, w: Historical Studies Today, ed. J. Gilbert i S.
R. Grabaud, New York 1972, s. 413-439; Tompson T., The Voice of the Past. Oral History, Oxford-London-New York 1978; Niethammer L., Oral History in USA. Zur Entwicklung und
Problematik diachroner Befragungen, „Archiv für Sozialgeschichte” R. XVIII, 1978, s. 475-501;
Materiały XV Międzynarodowego Kongresu Nauk Historycznych poświęconych historii oralnej:
n y n a u k o w e j w ią z a ł się m ię d z y in n y m i z p o trz e b ą , a w rę c z k o n ie c z n o śc ią , z a c h o w a n ia d la p o to m n y c h re la c ji z c z asó w II w o jn y ś w ia to w e j, d o ty czący ch głó w n ie h o lo c a u s tu . Te je d n o s tk o w e d o św ia d c z e n ia z ż y cia w o k u p o w a n e j E u ro p ie w g e tta c h , w o b o z a c h k o n c e n tra c y jn y c h , n a g r y w a n e n a ta ś m y m a g n e to fonow e i m a g n e to w id o w e , s ta n o w iły d la b a d a c z y n ie o c e n io n e źró d ło w ie d z y i s ta n o w iły b a z ę do f o rm u ło w a n ia u o g ó ln ie ń . T rz e b a było o p ra c o w a ć m e to d y b a d a w c z e p o le g a ją c e n a w e ry fik a c ji t e k s t u , n a u s t a l e n i u w ia ry g o d n o ś c i r e s p o n d e n tó w , k tó r e p o zw o liły b y zaliczy ć z e b r a n y m a t e r i a ł u s tn y do ź ró d e ł h is to r y c z n y c h n a ró w n i ze ź ró d ła m i p is a n y m i. W P o lsc e s to s u n k o w o p ó źn o od s tr o n y n a u k o w e j z a in te re s o w a n o się h i s t o r i ą m ó w io n ą 10. W p r a c a c h p o św ię c o n y c h m e to d o lo g ii h is to r ii s y g n a liz o w a no ty lk o , że t a k a g r u p a ź ró d e ł is tn ie je . N a to m ia s t h is to ry c y d ziejó w n a jn o w sz y ch sto so w a li ją , a le b a rd z ie j in tu ic y jn ie , n iż w o p a rc iu o o p ra c o w a n e z a s a d y b a d a w c z e 11. N ie m a się co d ziw ić, b o w ie m l i t e r a t u r a d o ty c z ą c a o ra l h is to r y w ję z y k u p o ls k im j e s t w ciąż b a rd z o u b o g a.
N ie w ą tp liw ie a n a liz a i o p ra c o w a n ie ź ró d e ł p o c h o d z ą c y c h z re la c ji u s t n y c h n ie n a le ż y do rz e c z y ła tw y c h . B a d a c z p o w in ie n t u łączy ć w ie d z ę h is to r y c z n ą z p r a k ty c z n ą z n a jo m o ś c ią z a s a d p r o w a d z e n ia w y w ia d u , a w ięc z w ie d z ą so cjo lo g icz n ą i p s y c h o lo g ic z n ą 12. P o d k re ś lić n a le ż y , że o b e c n ie j e s t to c o ra z b a rd z ie j d o c e n ia n a g r u p a ź ró d e ł, p o z w a la ją c a w czu ć się w ro lę i d o ś w ia d c z e n ie je d n o s tk i. A d o p ie ro p o p rz e z je d n o s tk ę , je j s u b ie k ty w n e , a c z k o l w ie k p o ró w n y w a ln e do in n y c h d o ś w ia d c z e n ia , m o ż n a p o s trz e g a ć o ta c z a ją c y j ą ś w ia t i p ro c e sy w n im z a ch o d zące.
B a d a ją c d z ieje I n s t y t u t u M a z u rs k ie g o n ie m o g ła m p o m in ą ć t a k z a s a d n i czej g r u p y ź ró d e ł, j a k ą s ą re la c je u s tn e . J e s t to b y ć m o że o s t a t n i ju ż m o m e n t n a z a r e je s tr o w a n ie fu n k c jo n o w a n ia te j in s ty tu c ji z p e r s p e k ty w y je j p r a c o w n i
10 Por. K. Kersten, Historyk - twórcą źródeł, „Kwartalnik Historyczny” 1971, nr 2, s. 313-329; T. Łepkowski, Historia ustna i „historia ludowa", „Kwartalnik Historyczny” 1981, R. LXXXVIII, s. 441-443; J. Goy, Neosocjologia, „historia oralna", czyli archiwa oralne historii, „Historyka” 1982, t. XII, s. 69-79; J. Topolski, Teoria wiedzy historycznej, Poznań 1983, s. 273-277; J. Maternicki, Problemy dydaktyczne historii najnowszej, „Przegląd Humanistyczny” 1987, nr 9, s. 13-50.
11 Doskonałym przykładem historyka wykorzystującego oral history we własnej pracy naukowej jest prof. Tomasz Strzembosz, który przez 22 lata zbierał relacje na temat akcji zbrojnych konspiracji warszawskiej lat 1939-1944. Kiedy zaczynał pracę w 1960 roku, „literatu rą przedmiotu” było kilkanaście artykułów oraz 24 akcje opisane przez W. Bartoszewskiego w „Stolicy”. Kiedy ją kończył kartoteka akcji zbrojnych zawierała ich półtora tysiąca. Od 1982 roku zbiera wywiady dotyczące „partyzantki powrześniowej” na ziemiach okupowanych przez ZSRR (1939-1941). Ilość relacji wynosi już ponad 2 000. O problemach związanych z uzyskiwa niem relacji w trudnych dla historyków latach PRL-owskich pisał w artykule: T. Strzembosz,
Z przygód historyka polskiej konspiracji wojskowej 1939-1945, w: Ojczyzna i wolność. Prace ofiarowane Profesorowi Janowi Ziółkowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Barańska,
W. Matwiejczyk, E. M. Ziółek, Lublin 2000, s. 683-709.
12 O problemach metodologicznych stosowania wywiadu pisała I. Lewandowska, Wywiad
jako technika zdobywania informacji źródłowych w badaniu historii najnowszej, „Echa Przeszło
ków. J a k o ro zm ó w có w w y b r a ła m w sp ó łtw ó rcó w , p ra c o w n ik ó w i d z ia ła c z y I n s t y t u t u M a z u rs k ie g o - H ie r o n im a S k u rp s k ie g o , W ła d y s ła w a O g ro d z iń sk ie g o i J a n u s z a J a s iń s k ie g o . Ic h re la c je n a le ż y u z n a ć z a w ia ry g o d n e , b o w ie m s ą to osoby, k tó r e s p r a w o w a ły w ó w cz as o d p o w ie d z ia ln e fu n k c je i żyw o in te r e s o w a ły się p ro b le m a m i k u l t u r y i n a u k i n a W a rm ii i M a z u ra c h . B a rd z o d o b ra p a m ię ć re s p o n d e n tó w , m n ó s tw o szczegółów , a le te ż r e f le k s ji o g ó ln y ch , w iele o d n ie s ie ń do h is to r ii i re a lió w c z a só w p e e re lo w s k ic h , sp o w o d o w ały n a g r o m a d z e n ie p rz e z e m n ie d o s ta te c z n e j ilo śc i m a t e r i a ł u fa k to g ra fic z n e g o . W s tę p n ie z a k ła d a n y a r ty k u ł I n s t y t u t M a z u r s k i w e w s p o m n ie n ia c h p r a c o w n ik ó w u ró s ł do k ilk u d z ie s ię c iu s tro n . Z m u s z o n a w ięc z o s ta ła m do o g ra n ic z e n ia c h ro n o lo g iczn eg o i p o d d a n ia a n a liz ie ty lk o p o c z ą tk ó w tej in s ty tu c ji, s ię g a ją c y c h c z a sów II w o jn y ś w ia to w e j. O ty m o k re s ie w s p o m in a ł je d y n ie H ie ro n im S k u rp - sk i, d la te g o n in ie js z y t e k s t p o w s ta ł w o p a rc iu o je g o re la c je . W y w iad y z H . S k u r p s k im p r o w a d z iła m w m a ju i c z e rw c u 2 0 0 5 r. Z a p is n a ta ś m ie m a g n e to fo n o w e j i d o sło w n y w y d r u k k o m p u te ro w y (a u to ry z o w a n y ) p o s ia d a m w sw o ic h z b io ra c h . C y to w a n e f r a g m e n ty w y p o w ie d z i z a p is a n e zo s t a ł y k u r s y w ą . P r z y p is y w e r y f ik u ją w y p o w ie d z i r e s p o n d e n t a , to z n a c z y z je d n e j s tr o n y je u z u p e łn ia ją b ą d ź w y ja ś n ia ją , a z d ru g ie j s tr o n y w s k a z u ją n a l i t e r a t u r ę o d w o łu ją c ą się do ty c h s a m y c h fak tó w . W p rz y p is a c h n ie o p ie r a ła m się n a w y n ik a c h k w e r e n d y a rc h iw a ln e j a n i k o re s p o n d e n c ji, b o w ie m z n a c z n ie p o w ię k sz y ło b y to o b ję to ść te k s tu .
N o t a b i o g r a f i c z n a H i e r o n i m a S k u r p s k i e g o
H ie ro n im S k u r p s k i13 u r o d z ił się w 1914 r. w e w si S k u r p ie , pow. D z ia łd o w o, z m a r ł w 2 0 0 6 r. w O ls z ty n ie . W c h w ili u d z ie la n ia w y w ia d ó w m ia ł w ięc 91 la t. B ył a r t y s t ą p la s ty k ie m , m a la r z e m , h is to r y k ie m s z tu k i lu d o w ej i z n a n y m d z ia ła c z e m s p o łe c z n o -k u ltu ra ln y m . D o 1939 r. u ż y w a ł p ra w d z iw e g o n a z w is k a - H e r m a n S c h m id t, k tó r e w o k re s ie o k u p a c ji z m ie n ił n a - H ie r o n im S k u r p s k i. W c z a s a c h m ię d z y w o je n n y c h , d z ię k i s ty p e n d iu m E m ilii S u k e rto - w e j-B ie d ra w in y i jej m ę ż a J ó z e f a B ie d ra w y , p o b ie ra ł n a u k i w P a ń s tw o w e j S z k o le S z tu k Z d o b n ic z y c h i P r z e m y s łu A rty s ty c z n e g o w K ra k o w ie o ra z w A k a d e m ii S z tu k P ię k n y c h w W a rs z a w ie . J e d n o c z e ś n ie in te r e s o w a ł się fo lk lo re m i z b ie ra ł z a b y tk i s z tu k i lu d o w e j, w s p ó łp ra c o w a ł z M u z e u m M a z u r s k im w D z ia łd o w ie , o d n a w ia ł w n ę tr z a kościołów , z a c z ą ł d ru k o w a ć w „ K a le n d a rz u d la M a z u ró w ”. W 1935 r. d z ia ła c z e m a z u r s c y z a ło ż y li w D z ia łd o w ie Z w ią z e k M a z u ró w , do k tó re g o n a le ż a ł ta k ż e H ie ro n im S k u r p s k i. Z s z a c u n k ie m o d n o sił
13 Rozmowy z Hieronimem Skurpskim, red. T. Śrutkowski, Olsztyn 2006. H. Piotrowska,
Zycie jest sztuką a sztuka życiem. Rzecz o Hieronimie Skurpskim, Olsztyn 2005; Hieronim Skurpski. Album, pod red. E. Kruka, Olsztyn 2004; E. Gładkowska, Zrozumieć czas. Obecność wielokulturowej tradycji Warmii i Mazur na przykładzie działalności społeczno-kulturalnej i twórczości Hieronima Skurpskiego, Olsztyn 2003; T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX w ie k u ., s. 290-291; Olsztyńskie biografie literackie., s. 91-95.
się sz c zeg ó ln ie do E d w a r d a A d o lfa S z y m a ń s k ie g o 14, K a r o la M a łłk a , K u r t a O b itz a 15 i J e rz e g o F r y d e r y k a B u r s k ie g o 16. W s p o m in a ł o n ic h c z ę sto ta k ż e w w y w ia d a c h . W c z a s ie o k u p a c ji S k u r p s k i p rz e b y w a ł n a L u b e lsz c z y ź n ie , gdzie w m iejsco w o ści P a u lin ó w , w o k o lic a c h N a łę c z o w a , u k r y w a ł się u sw ojej n a rz e c z o n ej, a od 1940 r. żo n y W acław y. P o z a w ią z a n iu w 1943 r. M a z u rs k ie g o I n s t y t u t u B a d a w c z e g o , k ilk a k r o tn ie u c z e stn ic z y ł w k o n s p ira c y jn y c h s p o tk a n ia c h . Ic h e fe k te m było o p ra c o w a n ie m e m o ria łu d o tyczącego P r u s W sc h o d n ic h
14 Żył w l. 1895-1966, ekonomista, prawnik, publicysta, mazurski działacz społeczno- narodowy. Używał pseudonimu Mazur oraz Dr E. S. Przed wojną studiował rolnictwo, ekonomię i nauki polityczne na uniwersytecie we Wrocławiu i w Królewcu. W 1921 r. uzyskał doktorat za rozprawę o położeniu ekonomicznym Mazurów napisaną w języku niemieckim. Od 1923 r. był wicestarostą w Działdowie i sekretarzem wojewody pomorskiego S. Wachowiaka, działał w Zrzeszeniu Ewangelików Polaków i Związku Mazurów. Drukował w pismach działdowskich: „Gazecie Mazurskiej” i „Kalendarzu dla Mazurów”, szczycieńskich: „Mazurze” i „Mazurskim Przyjacielu Ludu” oraz berlińskim „Cechu”. W czasie wojny więziony w obozie koncentracyjnym Mauthausen-Gusen. Po wojnie był krótko komisarzem ziemskim w Działdowie, następnie pre zydentem wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego w Olsztynie, komisarzem olsztyńskiej Izby Rolni czej. Od 1946 r. działał w Wojewódzkiej Radzie Narodowej, a w l. 1947-52 był posłem do Sejmu Ustawodawczego. Przyczynił się do reaktywowania w Olsztynie Instytutu Mazurskiego, którego był członkiem zarządu (1945), wiceprezesem (1946) i prezesem (1947-48). Był także współzało życielem i współredaktorem „Komunikatów Działu Informacji Naukowej” (1946-48). Po 1952 r. usunął się z życia publicznego, a w 1958 r. opuścił Olsztyn i zamieszkał w Szwajcarii u syna, gdzie zmarł. Por. T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX w ie k u ., s. 309-310; tegoż, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy XV w. do 1945 roku, s. 284-285.
15 Żył w l. 1907-1945, lekarz weterynarii, dziennikarz, działacz mazurski, pracownik naukowy. Używał pseudonimu Wasz Przyjaciel oraz Pogorzelski. Kształcił się w Królewcu i w Berlinie, gdzie w 1926 r. założył centralę Masurenbundu. Redagował berliński miesięcznik „Cech”, pisywał do „Mazurskiego Przyjaciela Ludu” i „Mazura”. Od 1931 r. mieszkał w Warsza wie i pracował na Wydziale Weterynarii Uniwersytetu Warszawskiego, a od 1935 r. w Puławach w Państwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego. Od 1935 r. udzielał się w Związku Mazurów w Działdowie, w 1937 r. napisał pracę Dzieje ludu mazurskiego, która została przetłumaczona na jęz. niemiecki i wydana przez Tajne Archiwum Państwowe w Berlinie. Po wybuchu wojny ukrywał się w leśniczówce Michałówka, ale został pojmany przez Niemców i osadzony w obozie koncentracyjnym w Dachau. Po wojnie leczył gruźlicę, najpierw w szpitalu amerykańskim w Bawarii, a następnie u syna w Szwecji. Tam zmarł w sierpniu 1945 roku. Por. T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX w ie k u ., s. 234-235; tegoż,
Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy XV w. do 1945 r o k u ., s. 207-208;
J. Jasiński, Obitz Kurt, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XXIII, s. 429-431; S. Wadowski,
Wspomnienia o doktorze Obitzu, „Warmia i Mazury” 1962, nr 1, s. 6-9.
16 Żył w l. 1914-1979, ps. Jastrzębiec; nauczyciel, działacz społeczny i polityczny. Przed wojną był nauczycielem na Wołyniu, a następnie w Działdowie, gdzie od 1935 r. działał w Związku Mazurów. Podczas okupacji ukrywał się w Ełku, Paulinowie i w Warszawie. Brał udział w tajnym nauczaniu, działał w Batalionach Chłopskich, gdzie dosłużył się stopnia majo ra. W 1943 r. współorganizował Mazurski Instytutu Badawczy. Wraz ze Skurpskim nawiązał kontakty z PKWN, kontaktował się z Rolą-Żymierskim i Bierutem. Był posłem do Krajowej Rady Narodowej. Od końca marca 1945 r. sprawował urząd zastępcy pełnomocnika rządu na Okręg Mazurski, potem wicewojewody olsztyńskiego. W 1946 r. wycofał się z życia politycznego i osiadł w leśniczówce pod Pasymiem k. Szczytna. Do czynnego życia powrócił na krótko w 1956 r. Por. T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX w ie k u ., s. 70-71.
i p rz e k a z a n ie go w 1944 r. p rz e d s ta w ic ie lo m w ła d z lu b e lsk ic h . O d p a ź d z ie r n i k a 1944 do lu te g o 1945 r. S k u r p s k i p ra c o w a ł w R e so rc ie K u ltu r y i S z tu k i P K W N w L u b lin ie , a 28 m a r c a 1945 r. p rz y b y ł do O ls z ty n a w ra z z p ie rw s z ą e k ip ą a d m in is tr a c ji p o lsk iej. W la ta c h 1 9 4 5 -1 9 6 4 b y ł d y r e k to r e m M u z e u m M a z u rs k ie g o , w s p ó łz a ło ż y c ie le m i c z ło n k ie m o d ro d z o n e g o I n s t y t u t u M a z u r sk ie g o , d z ia ła ł w S p ó łd z ie ln i W y d a w n ic z ej „ Z a g o n ” i w Z w ią z k u P o ls k ic h A r ty s tó w P la s ty k ó w ; w l a t a c h 1 9 6 4 - 1 9 7 3 b y ł d y r e k to r e m B i u r a W y s ta w A r ty s ty c z n y c h , p o n a d to o rg a n iz o w a ł i c z y n n ie d z ia ła ł w S to w a r z y s z e n iu S p o łe c z n o -K u ltu ra ln y m „P o jezierze” o ra z O ś ro d k u B a d a ń N a u k o w y c h w O ls z ty n ie ; p rz e z w ie le l a t p e łn ił fu n k c ję p rz e w o d n ic z ą c e g o K o m is ji K u l t u r y W o je w ó d z k ie j R a d y N a ro d o w e j; b y ł t a k ż e w s p ó łz a ło ż y c ie le m i c z ło n k ie m r a d y
r e d a k c y jn e j „ R o c z n ik a O ls z ty ń s k ie g o ” (1 9 5 8 - 1 9 6 3 ) o ra z c z a s o p is m a „ W a r m ia i M a z u r y ” (1 9 5 5 -1 9 6 2 ). D o k o ń c a n ie z w y k le a k ty w n e g o ż y c ia w y s t a w ia ł sw o je p r a c e m a la r s k ie , z y s k u ją c z a s z c z y tn e m ia n o „ n e s to r a o ls z ty ń s k ie j p la s ty k i”. S p o d je g o p ió r a w y szło w iele c e n n y c h p r a c n a u k o w y c h z z a k r e s u h is to rii, m u z e a ln ic tw a i k u ltu r y lu d o w ej, a o s ta tn io ta k ż e w s p o m n ie n ia i r e f le k s je 17.
K o n s p i r a c y j n y o k r e s I n s t y t u t u M a z u r s k i e g o 18
G enezy I n s ty tu tu M azu rsk ieg o sz u k ać n a le ż y w o k resie okupacji, w śró d z a a n g ażow an y ch członków Z w iązk u M a zu ró w 19. Mój re sp o n d e n t tw ierd ził, że In s ty tu t
M a z u r s k i to je s t ko n ty n u a c ja Z w ią z k u M azurów , nie m o żn a tego m e n ta ln ie o d ry wać, bo to d a lszy ciąg p e w n e j ew olucji. Z w iązek te n założony zo stał w 1935 r.
w D ziałdow ie, je d y n y m s k ra w k u M a z u r n a leżący m do Polski. W ty m d zia łd o w
s k im m a ły m pow iecie istn ia ła wolność, nie było in doktrynacji, g e r m a n iz a c ji. P r e
zesem Z w iązk u był K aro l M ałłek, a in n i działacze to m .in. E d w a rd M ałłek 20,
17 Np. Przeszłość i stan muzealnictwa na Ziemi Mazursko-Warmińskiej, „Kwartalnik Mu zealny” 1948, T. 1, z. 1-4, s. 38-58; Kaflarstwo mazurskie. Nowe materiały do monografii, „Polska Sztuka Ludowa” 1955, T. 9, nr 4, s. 223-245; Kultura ludowa Mazur i Warmii, w:
Z dziejów Warmii i Mazur, pod red. E. Matuszewskiego, Olsztyn 1958, s. 107-117; O sztuce ludowej Warmii i Mazur, Olsztyn 1971; Muzeum Mazurskie w Olsztynie w latach 1945-1958,
„Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1973, nr 4, s. 557-585; Zauroczenia, Olsztyn 1994; Reflek
sje, rysunki, dziennik. Pluski-Psiabudka, Olsztyn 2002.
18 Na ten temat pisał dość szeroko we wspomnieniach K. Małłek, Z Mazur do podziemia..., s. 117-148; tegoż, Geneza Instytutu Mazurskiego, „Warmia i Mazury” 1965, nr 7-8, s. 16-17; W. W. Witkowski, Refleksje na marginesie wspomnień Karola Małłka, „Komunikaty Mazursko- Warmińskie” 1974, nr 4, s. 525-526.
19 A. Chojnowski, Związek Mazurów w Działdowie 1935-1939, „Przegląd Historyczny” 1975, nr 2, s. 235-237; K. Małłek, Związek Mazurów, „Warmia i Mazury” 1968, nr 4, s. 2-4; tegoż, Interludium mazurskie. Wspomnienia 1920-1939, s. 244-274; tegoż, Związek Mazurów
w Działdowszczyźnie, referat na Zjazd Inteligencji Rodzimej, Olsztyn 26-27 IX 1956 (kopia
dokumentu w zbiorach autorki).
20 Żył w l. 1906-1984 (1985?), ps. Stefan Stanisław Łopatowski; nauczyciel, brat Karola. Od lutego 1938 r. sekretarz Związku Mazurów w Działdowie. Jako ppor. brał udział w kampanii wrześniowej, wzięty do niewoli, przebywał w oflagu. Po ucieczce ukrywał się w Paulinowie na
E u g e n iu sz P ie c h a 21, J a n J a g ie łk o -J a e g e rth a l22, G u s ta w L e y d in g 23, K u r t O b itz, E d w a r d A d o lf S z y m a ń s k i, J e r z y F r y d e r y k B u r s k i, H ie ro n im S k u r p s k i. C zęść z n ic h a k ty w n ie w łą c z y ła się w c z a sie o k u p a c ji w d z ia ła ln o ś ć p o lity c z n ą n a rz e c z p r z y łą c z e n ia M a z u r do P o lsk i. P o 1945 r. n ie k tó rz y z d z ia ła c zy p raco w a-Lubelszczyźnie i w Radości pod Warszawą. Angażował się w prace konspiracyjnego Związku Mazurów, był współzałożycielem Mazurskiego Instytutu Badawczego i jego sekretarzem. Po woj nie, krótko sprawował urząd starosty w Nidzicy, potem był pastorem Kościoła Metodystycznego w Ełku. Do końca żył kwestią mazurską. Uporządkował m.in. cmentarz w Brodowie, gdzie spoczywa rodzina Małłków. W ostatnich latach swego życia mieszkał wraz z żoną w Hamburgu USA. Zostawił kilka tomów pamiętników, pisanych w języku polskim, które są w posiadaniu rodziny w Hamburgu. Informacje uzyskane od bratanka Edwarda, prof. Janusza Małłka. Por. T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku..., s. 208.
21 Żył w l. 1904-1990, nauczyciel, działacz społeczno-oświatowy. W 1926 r. ukończył semi narium nauczycielskie w Działdowie i pracował jako kierownik szkół i nauczyciel w powiecie dziadowskim. Brał czynny udział w pracach Związku Mazurów. Podczas wojny ukrywał się w Radości pod Warszawą. Angażował się w tajne nauczanie (TON), zakładał konspiracyjną organizację mazurską „Piaski Wschodnie” oraz Mazurski Instytut Badawczy. Od XII 1944 r. współpracował z PKWN. Po wojnie, w l. 1945-47 był inspektorem szkolnym na powiat dział dowski, współzałożycielem Instytutu Mazurskiego w Olsztynie. W 1954 r. ukończył Wydział Chemii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi i przez wiele lat uczył chemii w działdowskim liceum. Na emeryturze mieszkał w Olsztynie i tu też zmarł. Por. T. Oracki, Słownik biograficz
ny Warmii, Mazur i Powiśla X IX i X X wieku. , s. 249.
22 Żył w l. 1884-1942, kupiec, działacz mazurski. Bardzo aktywnie działał na rzecz przyłą czenia Prus Wschodnich do Polski w okresie plebiscytowym. Szykanowany przez władze nie mieckie, osiadł w 1924 r. w Działdowie. Był czynnym członkiem Zrzeszenia Ewangelików Pola ków, Związku Mazurów, Komitetu Muzealnego, Towarzystwa Samodzielnych Kupców, Towarzy stwie Właścicieli Nieruchomości, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Polskiego Związku Za chodniego. Od 1930 r. był wiceprezesem oddziału Zrzeszenia Rodaków z Warmii, Mazur i Ziemi Malborskiej. Propagował spolszczenie szkolnictwa i miejscowego zboru ewangelickiego. 8 IX 1939 r. został aresztowany przez Niemców, więziony w Działdowie i Olsztynie, a następnie w obozie koncentracyjnym w Hohenbruch, Oranienburgu i Dachau, gdzie zmarł w 1942 r. Niektórzy podają, że został zagazowany w Hartheim k. Linzu. Por. T. Oracki, Słownik biogra
ficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX w ie k u ., s. 136-137; tegoż, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy XV w. do 1945 roku..., s. 119; Z. Lietz, Jagiełko-Jaergental J.,
w: Polski Słownik Biograficzny, t. X, s. 308.
23 Żył w l. 1899-1974, ps. Legus, Lucjan Mielecki; działacz mazurski, redaktor, publicysta, historyk regionalny. Był synem mazurskiego działacza ludowego Gustawa Leydinga, seniora. Aktywnie działał na rzecz przyłączenia Prus Wschodnich do Polski w okresie plebiscytu. Założył Zjednoczenie Mazurskie w Szczytnie, wraz z K. Jaroszykiem redagował „Mazurskiego Przyja ciela Ludu”, działał w Związku Towarzystw Młodzieży w Prusach i Związku Polaków w Niem czech. W 1933 r., z powodu niemieckich szykan, opuścił Prusy Wschodnie i osiadł w Działdowie, gdzie od 1935 r. udzielał się w Związku Mazurów. Podczas wojny ukrywał się w Woli Przewłoc kiej na Lubelszczyźnie. Od 1940 r. współredagował pismo „Komunikaty - Polska żyje!”. Po wojnie pracował w urzędzie wojewódzkim w Olsztynie (1945-48), był radnym Wojewódzkiej Rady Narodowej, członkiem zarządu Spółdzielni Wydawniczej „Zagon” i Instytutu Mazurskiego, a także Polskiego Związku Zachodniego. W latach 1953-58 kierował powiatowym Archiwum Państwowym w Szczytnie. Współpracował z Główną Komisją Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych, czego efektem była unikatowa praca Słownik Nazw Miejscowych
Okręgu Mazurskiego, wydana w 1947 r. W latach późniejszych należał do Związku Literatów
Polskich i Ośrodka Badań Naukowych. Opracował wiele publikacji dotyczących Szczytna, osad nictwa i nazewnictwa. Por. T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX
w ieku ., s. 187; tegoż, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy XV w. do 1945 r o k u ., s. 167; Olsztyńskie biografie literackie., s. 48-49; J. Chłosta, Gustaw Leyding (1899-1974),
li w a d m in is tr a c ji p o lsk iej w O k rę g u M a z u rs k im , a ta k ż e o rg a n iz o w a li n a u k ę i k u ltu r ę , w ty m ró w n ie ż o d ro d zo n y I n s t y t u t M a z u r s k i w O lsz ty n ie .
P o w y b u c h u w o jn y d z ia ła c z e m a z u r s c y ro z p ro s z y li się , część u k r y w a ła się w R a d o śc i p o d W a rs z a w ą , in n i w S ie d lc a c h , w P o d la s k ie m , a in n i w re sz c ie w P a u lin o w ie n a L u b e lsz c z y ź n ie . D z ię k i P a u lin o w o w i m a z u r s k o ś ć z o s ta ła
za c h o w a n a w ogóle - w s p o m in a H . S k u r p s k i - p r o s z ę sobie w y o b ra zić, to j e s t b a r d z o w a żn e . J a te ra z d o c h o d zę d o p r z e k o n a n ia , że to b y ła j e d n a z w a ż n ie j s z y c h rzeczy, że ta w ieś, k tó r a b y ła n a p o g r a n ic z u d w ó c h g m in , m a le ń k a w io s k a , k tó r a w te j c h w ili p r a w ie w ogóle n ie is tn ie je , bo cóż ta m k il k a z a g r ó d zo sta ło , to o n a b y ła s p o tk a n ie m [m a z u rs k ic h d ziałaczy , je d n y m z p u n k tó w
k o n ta k to w y c h m a z u r s k ie j g r u p y d z ia łd o w sk ie j].
C a ła g r u p a d z ia ła c z y I n s t y t u t u M a z u rs k ie g o to b y ła g r u p a ta k ic h s w o ja
ków , ilościow o, k to w ie, czy by p a n i n ie d o s z ła d o j a k i ś 15 osób. To b y ła k o n c e p cja b a rd zo is to tn a i w a żn a . O lb rz y m ią ro lę o d e g ra ł w n iej K a ro l M a łłe k . J e m u
te ż S k u r p s k i p o św ięcił s p o r ą część sw ojej w ypow iedzi, c h a r a k te ry z u ją c go ja k o osobę, p rz y w ó d c ę i a u t o r a w s p o m n ie ń 24. M ów ił: M a łłe k m ia ł z m y s ł n ie b y w a ły
i ty m b y liś m y n ie s ły c h a n ie za u ro c ze n i. W m o ic h w s p o m n ie n ia c h o M a łłk u j a te n e le m e n t w ła ś n ie p o d k r e ś la m . B y ł to w ie lk i c zło w iek, i to w o w y m czasie, w s to s u n k u d o m o je j g e n era cji, j a k ojciec, m y ś m y g o tr a k to w a li j a k m ło d z ie ż o w e g u r u i rze c zy w iśc ie o n m ia ł p e w n e n a w y k i, k tó re p r z y z n a m się szczerze m y ś m y n a ś la d o w a li. B o to b y ła o sobow ość ty p u a k to rsk ie g o , a te n e le m e n t a k to r s k i to m y w iem y, że o n j e s t o g ro m n ie w a żn y , je ż e li c h o d z i o k o n ta k to w o ść .
Do s p o tk a n ia za ło ż y c ielsk ieg o M a z u rs k ie g o I n s t y t u t u B a d a w c z e g o doszło 18 m a r c a 1943 r. w R a d o śc i w r o d z in n y m d o m u żo n y K a r o la M a łłk a , k tó r a
n o ta bene b y ła s io s tr ą E . P iechy. U s ta lo n o , że c e le m M a z u rs k ie g o I n s t y t u t u
B a d a w c z e g o b ę d z ie z b ie ra n ie in fo rm a c ji o P o la k a c h w P r u s a c h W sc h o d n ic h , s p o rz ą d z e n ie m a p z z a z n a c z e n ie m w k a ż d y m pow iecie liczb y p o lsk ic h szkół, liczby lu d n o śc i, b an k ó w , m a ją tk ó w , fa b ry k , w a r s z ta tó w rz e m ie śln ic z y c h itp. Je sz c z e n ie w ie d z ia n o , k to z a jm ie te r e n y P r u s W sc h o d n ic h - Polacy, R o sja n ie , A m e ry k a n ie , F r a n c u z i, p ra w ic a czy lew ica. B ez w z g lę d u n a to p o sta n o w io n o p rac o w ać, g ro m a d z ić źró d ła , o p ra c o w a n ia i w szelk ie m a te ria ły , k tó re m ogłyby zaśw iadczyć o polskości ty c h ziem . I być p rz y g o to w a n y m n a p rz e k a z a n ie ty ch inform acji now ym , p o lsk im w ładzom , obejm ującym w e w ła d a n ie ziem ie M azurów .
P ie rw sz e s p o tk a n ie robocze I n s ty tu tu odbyło się w Z ielone Ś w ią tk i, 16 m a ja 1943 r. w P a u lin o w ie . B yło to zg o d n e z z a s a d a m i k o n s p ira c ji, p o le g a ją c y m i n a c z ę ste j z m ia n ie m ie js c z e b ra ń . P o z a ty m u m o ż liw ia ło d o ta rc ie do w ię k s z o ści d z ia ła c z y ro z p ro s z o n y c h po c a ły m k r a ju . S k u r p s k i w s p o m in a , że w P a u li- n o w ie s p o tk a li się M a łłk o w ie , P ie c h a , B u r s k i. J e r z y B u r s k i u k r y w a ł się ta m od 1942 r., bo je g o c h c ie li a r e s z to w a ć i on m ia ł k o n ta k ty z p o d z ie m ie m , j a k ie ś
ta m in te r e s y z a ła tw ia ł. J a się p r z y z n a m n ie p y ta łe m j a k o n ro b ił in te re sy , ale m ia ł j a k i e ś p ie n ią d z e z z e w n ą tr z , bo j a k b y n ie b yło w c za sa c h o k u p a c ji b y ły
24 O Małłku Skurpski wypowiadał się już wcześniej w tekście wspomnieniowym: W kręgu
osoby, k tó re b y ły n a p e n s ji p o d z ie m n e j, [np.] A d a m C h ę tn ik i w iele osób. P o d z ie m ie ic h p o d tr z y m y w a ło , d a w a ło c h y b a n a w e t n ie złe p ie n ią d z e . M y ś m y się b a li, a c z k o lw ie k m ie liś m y lew e d o k u m e n ty , k tó re w y r a b ia ł m .in . [W alter] P ó ź n y 25, to też j e s t b a r d z o w a ż n a rzecz. P o n ie w a ż u S k u r p s k ic h p a n o w a ła w ie lk a
b ie d a , B u r s k i zlecił n a m a lo w a n ie sw ojego p o r t r e t u i o d p o w ie d n io z a n ieg o z a p ła c ił. P o zw o liło to ja k o ś fu n k c jo n o w a ć p a ń s tw u S k u r p s k im do k o ń c a w o j ny. D la te g o m ój ro z m ó w c a p o d k r e ś la ł w w y w ia d z ie , że B u r s k ie m u b a rd zo
d u ż o z a w d z ię c z a m . B u r s k i b y ł c z ło w ie k ie m n ie b y w a le z a r a d n y m . B y ł łą c z n i k ie m p o m ię d z y ty m i r o z r z u c o n y m i o s o b a m i.
Z in n y c h ź ró d e ł w ia d o m o , że p o d c z a s p ie rw sz e g o s p o tk a n ia u d a ło się z g ro m a d z ić s z e ś c iu d z ia ła c z y d a w n e g o Z w ią z k u M azu ró w . B y li to 1) K a ro l M a łłe k , p re z e s I n s t y t u t u , p rz y b y ły n a s p o tk a n ie z R a d o śc i, 2) E d w a r d M ał- łe k , s e k r e ta r z , u k r y w a ją c y się u p a ń s t w a S k u r p s k ic h , p ó źn iej p r z e n ie s io n y do R a d o śc i, 3) E u g e n iu s z P ie c h a , c z ło n e k z a r z ą d u , s z w a g ie r K. M a łłk a , u k r y w a ją c y się w R a d o śc i, 4) H ie ro n im S k u r p s k i m ie s z k a ją c y u żo n y w P a u lin o - w ie, 5) J e r z y B u r s k i, u k r y w a ją c y się u p a ń s t w a J a s i ń s k i c h w P a u lin o w ie o ra z 6) B o h d a n W ila m o w s k i26, p rz y b y w a ją c y z K r o s n a z P o d k a rp a c ia .
25 Ur. w 1910 r., ps. Władysław Woźniak, Stupnicki; nauczyciel, dziennikarz, działacz społeczny i polityczny. Obecnie mieszka w Olsztynie, ale jego stan zdrowia jest bardzo słaby. Odwiedziłam go w maju 2005 r. i próbowałam nakłonić do udzielenia mi wywiadu, jednak jego słaba pamięć i ogólna niedyspozycja zdrowotna, uniemożliwiły naszą rozmowę. Przed wojną ukończył seminarium nauczycielskie w Działdowie i Wyższą Szkołę Dziennikarską w Warsza wie. Był stypendystą i łącznikiem Światowego Związku Polaków z Zagranicy. Podczas wojny brał udział w kampanii wrześniowej w szeregach WP. W III 1940 r. aresztowany przez gestapo, przesiedział 8 miesięcy na Pawiaku. Uciekł dzięki pomocy podziemia polskiego, potem działał w ruchu oporu na terenie Warszawy i Lubelszczyzny. Działał też w konspiracyjnym Związku Mazurów, organizował drukarnie, nasłuch radiowy, redagował biuletyny informacyjne dla prasy podziemnej i ulotki antyhitlerowskie. Po wojnie został w Szczytnie starostą powiatowym (1945-49), kierownikiem muzeum i nauczycielem (1949-51), a następnie dyrektorem zespołu szkół zawo dowych (1951-64). Po przyjeździe do Olsztyna pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Prezydium WRN (1964-1972). Był aktywny w wielu organizacjach, m.in. SL, ZSL, TRZZ, „Pojezierzu”, FJN. Redaktor naczelny czasopisma „Warmia i Mazury” (1957-58), poseł na Sejm (1957-65), długoletni radny WRN w Olsztynie. Por. T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur
i Powiśla XIX i XX w ie k u ., s. 263-264.
26 Żył w l. 1914-1985, ps. Bohdan Korolewicz; działacz społeczno-polityczny, profesor Aka demii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie. Przed wojną ukończył seminarium nauczycielskie w Działdowie, gimnazjum matematyczno-przyrodnicze w Toruniu oraz podchorążówkę w Komo rowie k. Ostrowi Mazowieckiej. Jako oficer WP brał udział w kampanii wrześniowej, potem w ruchu partyzanckim jako komendant obwodu BCh. Był współtwórcą konspiracyjnego Instytu tu Mazurskiego i współautorem memoriałów do władz KRN i PKWN w sprawie przyszłości Warmii i Mazur. Po wojnie ukończył SGGW i Spis w Warszawie. W 1964 uzyskał doktorat a w 1967 habilitację. Bardzo czynnie działał w polityce - w l. 1945-46 był posłem do KRN, 1947-52 do Sejmu Ustawodawczego i 1957-61 do Sejmu PRL. Wicewojewoda olsztyński w l. 1947-49. Członek wielu organizacji, m.in. SL, ZSL, PZZ, TRZZ, odrodzonego Instytutu Mazurskiego. Por. T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX w ie k u ., s. 328; B. Koziełło-Poklewski, Bohdan Wilamowski. W pracowniach olsztyńskich badaczy, „Sło wo na Warmii” 1968, nr 22, s. 2, 3; Prof. dr hab. Bohdan Wilamowski, w: Profesorowie Akademii
1980. Informator Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie, oprac. R. Hryciuk, Olsztyn 1980,
K o le jn y m m ie jsc e m s p o tk a n ia b y ły S ied lce n a P o d la s iu , g d z ie u k r y w a li się in n i d z ia ła c z e i w sp ó łp ra c o w n ic y Z w ią z k u M a z u ró w : G u s ta w L e y d in g , W a lte r Późny, J a n S z cze ch 27, F r y d e r y k M iro s ła w L e y k 28 i E w a ld L o d w ic h 29. W te d y te ż o k a z a ło się, że L e y k z w ią z a ł się z o rg a n iz a c ją p o d n a z w ą Z w ią z e k W olności. B y ła o n a z a in te r e s o w a n a lo se m lu d n o śc i w a rm iń s k o -m a z u rs k ie j, p o s tu lo w a ła , by po w o jn ie w s z y s tk ie k lu czo w e s ta n o w is k a o d d a ć w ręce d z ia ła c zy au to c h to n ó w , a L e y k a ty p o w a ła ju ż n a sta n o w isk o w ojew ody w s c h o d n io p ru - sk ieg o . N ie s te ty , o ty c h s p r a w a c h m ój ro z m ó w c a , H ie ro n im S k u r p s k i, n ie p o tr a f ił n ic p o w ied z ieć , gdyż w n ic h b e z p o ś re d n io n ie u c z e stn ic z y ł.
27 Żył w l. 1909-?, ukończył seminarium nauczycielskie w Działdowie, gimnazjum M. Reja w Warszawie, wydział teologii UW. Przygotowywany był do pracy duszpasterskiej na Mazurach, ale nie został do niej dopuszczony, mimo odbycia praktyki w Kościele Unijnym. W okresie II wojny ukrywał się w Siedlcach. Był współorganizatorem Instytutu Mazurskiego i memoriału mazurskiego. W 1945 r. został referentem sanitarnym w wydziale osiedleńczym, następnie w wydziale społeczno-politycznym urzędu pełnomocnika. Funkcje te pełnił do 1 XII 1945 r. Był organizatorem SL, członkiem ZW, radnym MRN. W styczniu 1946 r. został księdzem ewangelic ko-augsburskim w Mrągowie. W późniejszych latach wyjechał do Niemiec. Zmarł w RFN. Nikt nie zna dalszych jego losów, ani daty śmierci. Por. Warmiacy i Mazurzy w PRL. Wybór doku
mentów. Rok 1945, przygotował do druku T. Baryła, Olsztyn 1994, s. 41.
28 Żył w l. 1885-1968, ps. Mirosław Różyński (drugie imię i nazwisko rodowe matki), działacz mazurskiego ruchu ludowego, publicysta, księgarz, pamiętnikarz i poeta. Bardzo ak tywny podczas plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu, wielokrotnie pobity przez bojówki niemieckie. Twórca Mazurskiego Związku Ludowego i współorganizator Mazurskiego Banku Ludowego. Pisał do „Mazura”, „Ewangelika”, „Masurische Volkszeitung”, „Gazety Mazurskiej”, „Słowa na Warmii i Maurach”, „Komunikatów Mazursko-Warmińskich”. W l. 1924-34 pracował w konsulatach polskich w Lipsku, Essen i Strasburgu. Od 1934 r. zamieszkał w Poznaniu i kontaktował się z działaczami mazurskimi z Działdowa. Podczas okupacji ukrywał się w Siedlcach, gdzie działał w konspiracyjnym Polskim Związku Wolności i kierował komórką „Ak cja Mazurska”. Po wyzwoleniu Siedlec wraz ze Skurpskim i Burskim opracował memoriał do wojsk radzieckich w sprawie ludności mazurskiej w Prusach Wschodnich. Kontaktował się też z władzami PKWN. Po wojnie zamieszkał w Szczytnie, gdzie był kierownikiem Banku Ludowe go (1947-49). Był też radnym PRN w Szczytnie i WRN w Olsztynie, działał w SL, PSL i Związku Literatów Polskich. Por. Z. Lietz, Leyk Fryderyk Mirosław, w: Polski Słownik Biogra
ficzny, T. XVII, s. 261-262; T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku..., s. 189; tegoż, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy X V w. do 1945 roku, s. 167-168; F. Leyk, Pamięć notuje i utrwala. Wspomnienia, oprac. T. Kisielewski, Warsza
wa 1969.
29 Żył w l. 1890-1973, ps. Adam Kaszubski, ksiądz ewangelicki, pedagog, działacz społecz- no-narodowy, poeta i tłumacz. Brał czynny udział w plebiscycie na Mazurach, był kierownikiem wydziału religijno-kulturalnego Mazurskiego Komitetu Plebiscytowego. Po plebiscycie przeby wał w Działdowie, organizował kursy języka polskiego, założył seminarium nauczycielskie, którego był pierwszym dyrektorem. Był także księdzem pierwszej polskiej parafii ewangelickiej w Działdowie. W 1921 r. założył Towarzystwo Przyjaciół Mazur, był współwydawcą „Gazety Mazurskiej”. Od 1938 r. mieszkał w Siedlcach. Podczas wojny brał czynny udział w konspiracji AK i utrzymywał kontakty z działaczami mazurskimi udzielając im schronienia. Po wojnie (1945-53) pracował jako nauczyciel języka polskiego, łacińskiego i rosyjskiego w liceum ogólno kształcącym w Działdowie, na emeryturze powrócił do Siedlec. Wydał kilka zbiorków własnych wierszy, śpiewniki oraz przekłady z literatury rosyjskiej. Por. T. Oracki, Słownik biograficzny
Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX w ie k u ., s. 195; tegoż, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy XV w. do 1945 roku, s. 173-174.
E f e k te m s p o tk a n ia w S ie d lc a c h było n a w ią z a n ie w s p ó łp ra c y z P o ls k im Z w ią z k ie m W olności. D z ia ła ł w n im ta k ż e W ito ld W ła d y s ła w W itk o w s k i30, c z ło n e k z a r z ą d u I n s t y t u t u M a z u rs k ie g o . H . S k u r p s k i w s p o m in a , że w W ar
s z a w ie b y ły j u ż in n e k o n ta k ty , ta g r u p a Z a w k r z a k ó w b y ła b a r d z o p r z y ja ź n ie n a s ta w io n a , i to j e s t g r u p a , z k tó r ą M a łłe k i B u r s k i m ie li k o n ta k ty n a szc ze b lu w a r s z a w s k im i j a ic h n ie z n a m . Z a w k rz e to p ó łn o c n a część M a z o w sz a , ze
s to lic ą w M ła w ie , n a p o g ra n ic z u p o ls k o -p ru s k im . W p o w ia ta c h n a d g r a n ic z n y c h , g łó w n ie d z ia łd o w s k im , m ła w s k im , o s tro łę c k im i ło m ż y ń s k im o b s e rw o w a n o w l a t a c h 30. XX w. o ż y w io n ą d z ia ła ln o ś ć r e g io n a ln ą m iejsco w ej i n t e l i gen cji. Z g r u p y d z ia łd o w sk ie j w y w o d zili się m .in . M a łłk o w ie , S u k e rto w a - B ie d r a w in a , S k u r p s k i, W ila m o w s k i i in n i, n a t o m i a s t z g r u p ą M a z u r ó w m ła w s k ic h (z a w k r z a ń s k ic h , Z a w k rz a n ia k ó w ) z w ią z a n y b y ł J ó z e f O s ta s z e w - s k i31 i W ito ld W itk o w sk i32.
O s t a t n i e p o s ie d z e n ie k o n s p ir a c y jn e o d b y ło s ię 2 5 c z e r w c a 1 9 4 4 r. w R a d o śc i. U c z e s tn ic z y li w n im J . B u r s k i, K. i E . M a łłk o w ie , E . P ie c h a , J . S z c z e c h , F. L e y k , B. W ila m o w s k i i H . S k u r p s k i. U s ta lo n o , że k to b ę d z ie p ie r w s z y w y zw o lo n y , t e n m u s i u d a ć s ię do w ła d z i p o in fo rm o w a ć o i s t n i e n i u g r u p y M a z u r ó w i d z i a ł a n i u I n s t y t u t u B a d a w c z e g o . P o n ie w a ż B u r s k i i S k u r p s k i z n a jd o w a li się n a te r e n a c h n a jb a r d z ie j w y s u n ię ty c h n a w sc h ó d , rz e c z y w iśc ie to o n i, ja k o p ie rw s i, s p o tk a li się z n a jw y ż s z y m i w ła d z a m i now ej P o lsk i.
30 Żył w l. 1908-1981(?), pedagog, polonista, pracownik naukowy Uniwersytetu Warszaw skiego, działacz społeczno-oświatowy. Przed wojną ukończył gimnazjum w Mławie i filologię polską w Warszawie. Studiował także w Pradze. Potem był nauczycielem szkół średnich. W czasie okupacji został oficjalnie zatrudniony w szkolnictwie, jednocześnie działał w tajnym nauczaniu (TON). Współpracował z konspiracyjnym Związkiem Mazurów i Mazurskim Insty tutem Badawczym. Po wojnie został wiceprzewodniczącym Instytutu Mazurskiego w Olszty nie (VII 1945 - IV 1946) i pierwszym prezesem ZO ZNP. Następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował w ZG ZNP, Wyższej Szkole Pedagogicznej, Szkole Głównej Służby Zagranicz nej, a od 1956 r. na Uniwersytecie Warszawskim. Dodatkowo był wykładowcą w WSP w Olsztynie. Por. T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX w ie k u ., s. 330.
31 Żył w l. 1875-1942, doktor medycyny, działacz społeczny, historyk. Przed wojną był długoletnim dyrektorem szpitala w Mławie, działacz wielu polskich organizacji i towarzystw mławskich. Interesował się losem Mazurów w Prusach Wschodnich i na Działdowszczyźnie i starał się popularyzować te zagadnienia wśród społeczeństwa na północnym Mazowszu. Współpracował z K. Małłkiem i E. Sukertową-Biedrawiną, z „Gazetą Olsztyńską” i „Mazurem”. Jako historyk napisał: Z dziejów Mławskiego Mazowsza (1934), Dzieje pierwotne szczepu mazur
skiego (1935), Genealogia Mazurów pruskich (1936). Redagował i wydawał „Nową Gazetę Mław
ską”, skupił wokół siebie grupę regionalistów, jego uczniem był m.in. W. Witkowski. Podczas okupacji schronił się w Warszawie. Zmarł w 1942 r. Por. T. Oracki, Słownik biograficzny
Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX w ie k u ., s. 241-242; tegoż, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy X V w. do 1945 roku, s. 212; tegoż, Ostaszewski Józef, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XXIV, s. 456-457; S. Flis, Józef Ostaszewski działacz kulturalny Ma zowsza Północnego (1875-1942), „Rocznik Mazowiecki” 1975, t. 5, s. 433-446.
32 O roli, jaką odegrali Mazurzy mławscy w Instytucie Mazurskim pisał Witkowski w tekście: Refleksje na marginesie wspomnień., s. 521-532.
K o n t a k t y z R z ą d e m L u b e l s k i m 33
D zisiaj, po la ta c h , m o ż n a b y z ap y tać, dlaczego S k u rp s k i zw rócił się o pom oc do r z ą d u lu b e ls k ie g o , lew icow ego i z a a n g a ż o w a ł się n a w e t w je g o d z ia ła n ia ? J e d y n y m k r y te r iu m w y d a je się n ie p o h a m o w a n a p o tr z e b a p rz y n a le ż n o ś c i M a z u ró w do p a ń s tw a p o lsk ieg o . J a k b a rd z o t a p o lsk o ść b y ła d la S k u rp s k ie g o w a ż n a ś w ia d c z ą je g o sło w a: T e ra z m ło d e p o k o le n ie m ó w i, że Z w ią z e k M a z u
r ó w p o lo n iz o w a ł, a co m i a ł r o b ić r u s y fik o w a ć ? ! [ p o d n ió s ł g ło s , j a k b y
z w y r z u te m i p r e t e n s j ą w obec b r a k u z ro z u m ie n ia ]. D r u g a rzecz, k tó r a j e s t
b a r d z o w a ż n a , je ż e li c h o d z i o p r z y jś c ie tu t a j n a n a s z te re n - ta P o lsk a , k tó r a p r z y s z ła , b y ła P o ls k ą , w s z y s tk o je d n o j a k ą o n a b y ła , c zy ci lu d z ie n ie r o z u m ie ją ? I to j e s t j e d n a z n a jw a ż n ie js z y c h rzeczy , k tó r a j e s t b łę d e m h is to r y c z n y m . B o
to się id e o lo g izu je , p r z e n o s i się n a in n ą p ła s z c z y z n ę , a n ie p a m ię ta się , że do P r u s W s c h o d n ic h p r z y s z ła P o lsk a , p r z y s z ło i w o jsk o p o ls k ie , i w ła d ze . Te w ła d ze b y ły p r z y k le p a n e p r z e z n a jw y ż s z e g r e m ia g lo b a ln e . J a p a n i zw ró cę u w a g ę n a p e w n ą rzecz, k tó r a j e s t d o k u m e n te m , m im o że p o e ty c k im . J e s t to w ie rsz
[M arii] Z ie n ta r y -M a le w s k ie j34 „ N a d O ls z ty n e m g r a ją d z w o n y ”. S k u r p s k i k a ż e m i o d c z y ta ć n a głos:
Ponad O lsztynem zagrały dzwony Zagrały dzwony radośnie;
Kiedy n ad W armię Orzeł nasz biały Skierow ał lot swój o wiośnie. Mocno do piersi swej przytuliła M atka najm łodszą sw ą córę! A lud nasz oczy łzam i zalane W zniósł w raz z sercem w górę35.
33 K. Małłek, Z Mazur do podziemia..., s. 159-188; tegoż, Geneza Instytutu Mazurskiego, „Warmia i Mazury” 1965, nr 7-8, s. 17-18.
34 Żyła w l. 1894-1984, nauczycielka, poetka, pisarka i działaczka warmińska. Przed wojną działała w towarzystwach kobiecych, oświatowych i młodzieżowych, współpracowała z „Gazetą Olsztyńską”. W l. 1929-31 prowadziła szkołę polską w Chaberkowie, pow. Olsztyn i w Wielkim Buczku, pow. Złotów. W l. 1931-33 kierowała wydziałem przedszkoli Związku Polskich Towarzystw Szkolnych w Niemczech. Po powrocie do Prus, uczyła w Złotowie a następ nie w Nowym Kramiku. We wrześniu 1939 r. została aresztowana przez Niemców i osadzona w obozie koncentracyjnym Ravensbruk, zwolniona w kwietniu 1940 r. przebywała pod nadzo rem gestapo w Brąswałdzie. Po wojnie pracowała w wydziale oświaty, w delegaturze Państwo wego Instytutu Sztuki w Olsztynie, była członkiem PSL oraz Instytutu Mazurskiego, a od 1952 r. Związku Literatów Polskich. Po 1945 r. wydano jej 20 samodzielnych książek: wspomnień (m.in.
Warmio moja miła, Śladami twardej drogi, Wspomnienia nauczycielki), baśni i legend (m.in. Legen dy dwóch rzek, Baśnie znad Łyny), wierszy (Pieśni Warmianki, Na warmińską nutę, Miłość prostego serca). Por. H. Sawicka, Maria Zientara-Malewska. Zarys monograficzny życia i twórczości, Olsztyn
1981; T. Filipkowski, W obronie polskiego trwania. Nauczyciele polscy na Warmii, Mazurach
i Powiślu w latach międzywojennych, Olsztyn 1989, s. 165-169; T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX w ieku., s. 344; tegoż, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy XV w. do 1945 roku, s. 318-319; J. Chłosta, Słownik Warmii (historyczno- geograficzny), Olsztyn 2002, s. 436; Olsztyńskie biografie literackie., s. 108-112.
35 M. Zientara-Malewska, Nad Olsztynem grają dzwony, w: Olsztyn w wierszach, wybór, oprac. i posł. Z. Chojnowski, Olsztyn 2003, s. 13. Wiersz ten składa się z sześciu zwrotek, podczas wywiadu czytałam tylko dwie pierwsze.
To są p a te ty c zn e słow a, ale z a ty m p a to s e m tk w i p e w n a p r a w d a . Te wiersze, które m ło d e p o ko le n ie p is z e [są] o d u ch a ch , o ciem iężeniu, nie w ia d o m o o czym , a Z ie n ta ra -M a le w sk a w y e ksp o n o w a ła rzecz n ieb yw a łą , w ła śn ie to, o c zy m m ó w i my. Tę polsko ść. O sta te czn ie w szy stk o je d n o [jak to b ę d zie, lu d zie] cierpieli w obozach i ta P o lsk a p rzy szła . J a k a o n a będzie, p rzecież n ik t nie w ied zia ł. J a k a ś w y m a rzo n a raczej, ro m a n ty c zn a . J a trochę m a m ż a l do n a szy c h histo rykó w , że nie p o tr a fią się w c zu ć w d a n y czas a [przy ocenie k ie r u ją się] p e w n ą w izją, któ ra j e s t w n ic h za k o d o w a n a p r z e z w ych o w a n ie, w y k szta łc e n ie , idee.
Z g o d n ie z o s ta tn im i u s ta le n ia m i M a z u rs k ie g o I n s t y t u t u B a d a w c z e g o , ci d z ia ła c z e , k tó rz y ja k o p ie rw s i z o s ta n ą w y z w o len i sp o d o k u p a c ji n ie m ie c k ie j, m ie li zw ró cić się do p o ls k ic h w ła d z z p r o ś b ą o objęcie o p ie k ą z ie m i m a z u r sk ie j i w a rm iń s k ie j. I t a k te ż się s ta ło . P ie rw sze s p o tk a n ie było n a sze [H ie ro n im a S k u rs p k ie g o ] z B ie r u te m i z B u r s k im , to b yło c h yb a , j a n ie w ie m d o k ła d
n ie , p o d k o n ie c lip c a , a lb o p ie r w s z e d n i s ie r p n ia , c z y li o d r a z u , z m ie js c a , z k o p y ta . 2 2 lip ca , P K W N p o w s ta je , ś w it w o ln o ści, w te d y m y ś m y to j a k o w o l n o ść tr a k to w a li. W te d y j a m ó w ię: „ C h o d źm y B u r s k i, p o je d ź m y d o C h e łm a ”. A o n m ó w i ta k : „W iesz co, n ie je d z ie m y d o C h e łm a , bo w s z y s tk o j e s t w L u b l i n ie ”. B u r s k i b y ł s p r y tn ie js z y o de m n ie , j a to g a m o ń b y łe m w obec niego. I p o je c h a liś m y d o B ie r u ta , j a k ą ś r u s k ą fu r m a n k ą . B ie r u t n a s p r z y ją ł, B u r s k i b y ł g łó w n y m re fe r e n te m , że m y je s te ś m y z tego te r e n u , że d e k la r u je m y [chęć
p r z y łą c z e n ia do P o ls k i i pom oc w o rg a n iz a c ji a d m in is tr a c ji] i ta k d a le j, w ie
p a n i j a k to w ta k ic h w y p a d k a c h b yw a . B ie r u t ta k słu c h a , słu c h a , ale n iew iele z tego ro zu m ie , u w a ż n ie n a s p r z y ją ł.
N a jp ra w d o p o d o b n ie j p o d c z a s te g o w y ja z d u B u r s k i i S k u r p s k i s p o tk a li się z J e r z y m B o re js z ą 36. B o r e js z a b y ł s z a r ą e m in e n c ją , r e d a k to r e m „ R ze c zp o sp o li
te j”, a m ia ł z r o z u m ie n ie sze rsze w s tro n ę k u ltu r y , w ięc b yło z n im lep sze p o r o z u m ie n ie , n iż np. z R o lą - Z y m ie r s k im czy B ie r u te m , z k tó r y m te ż się s p o tk a li śm y . B o re js z a ta k ż e b y ł rz e c z n ik ie m p r z y łą c z e n ia P r u s W s c h o d n ic h do P o l
sk i, a p o n ie w a ż lic zy ł się w ś ro d o w is k u P K W N , m ia ł le p s z e ro z e z n a n ie 36 Żył w l. 1905-1952, właściwe nazwisko Beniamin Goldberg; pisarz, publicysta, działacz polityczny i kulturalny, wydawca; brat Józefa Różańskiego, dyrektora jednego z departamentów bezpieki. W okresie międzywojennym przebywał we Francji i Hiszpanii. Od 1929 r. należał do Komunistycznej Partii Polski. Po klęsce wrześniowej przedostał się do Lwowa zajętego przez ZSRR, gdzie był dyrektorem Ossolineum oraz redaktorem polskich podręczników szkolnych. Od 1940 r. należał do Związku Pisarzy Radzieckich. W l. 1942-1943 walczył jako ochotnik w Armii Czerwonej. W 1943 r. współorganizował Związek Patriotów Polskich i I Dywizję Piechoty im. T. Kościuszki. W I Armii Wojska Polskiego dosłużył się stopnia majora. Publikował w piśmie ZPP „Nowe Widnokręgi” i redagował tygodnik „Wolna Polska” (1943-44). Od 1944 r. należał do PPR, a od 1945 r. był posłem do Krajowej Rady Narodowej. W l. 1944-45 redagował organ PKWN „Rzeczpospolita”, a w l. 1948-50 - tygodnik kulturalny „Odrodzenie”. Po wojnie zorgani zował i został prezesem Spółdzielni Wydawniczo-Oświatowej „Czytelnik”, z której uczynił nowo czesny koncern edytorski. Autor wielu artykułów prasowych i książek: Hiszpania 1873-1936 (1937) oraz Na rogatkach kultury polskiej (1947). Był inicjatorem i sekretarzem generalnym Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju, który odbył się we Wrocławiu w 1948 r. Potem został odsunięty na margines życia politycznego. Por. B. Fijałkowska, Borejsza i Różań