Andrzej Korytko
"Rzeczpospolita wobec wojny
trzydziestoletniej: opinie i
stanowiska szlachty polskiej
(1618-1635)", Radosław Lolo, Pułtusk
2004 : [recenzja]
Echa Przeszłości 8, 289-293
P odsum ow ując, n a le ż y zaznaczyć, że pro fesjo n aln e zm ierzen ie się z w ie d zą o p rzeb ieg u b itw y pod K a n n a m i je s t zabiegiem n ie sły c h a n ie tru d n y m . P o w sta n ie przekonyw ającego m odelu teo retycznego, bo tylko o ta k im m oże m y mówić, u w a ru n k o w a n e je s t n iełatw y m w yborem m eto d y badaw czej. O p ie ra ją c się n a nieco sch e m aty zu jący ch m eto d ac h w y pracow an ych w cytow anej powyżej p ra cy J . K eeg an a, D aly p o m in ął o siąg n ięcia n a g ru n c ie Q u e lle n fo r s c h u n g , w pozytyw nym z n a cze n iu tego te rm in u . W om aw ian ej p ra cy z a b ra kło p rz ed e w szy stk im w nikliw ej a n a liz y źródłow ej, porów naw czej d y sk u sji odleglejszych tra d y c ji u w a żan y c h za d ru g o rzęd n e , a więc re la cji F lo ru sa , O rozjusza, Z o n a ra sa i in n y c h 22. M im o zgłoszonych w ątpliw ości trz e b a z a z n a czyć, że o m a w ia n a p ra c a sta n o w i k ro k n a p rz ó d w b a d a n ia c h dotyczących s ta rc ia pod K a n n a m i. P rze d e w szy stk im m o n o g rafia zachow uje w łaściw ą s tr u k tu r ę a n a liz o w a n ia p ro b lem u b itw y - g ru p u ją c poszczególne kw estie, je s t w a ż n ą w sk azó w k ą d la dalszych p o szu k iw a ń badaw czych. W yp ad a m ieć n ad zieję, że p roblem b itw y pod K a n n a m i zo stan ie w przyszłości o pracow any w o p arciu o ek lek ty z m m etodologiczny, a w ów czas p ra c a G. D aly’ego będzie m u s ia ła zostać uw zględniona.
M ir o n W o ln y (O lsztyn)
R a d o s ł a w L o lo , R z e c z p o s p o l i t a w o b e c w o j n y t r z y d z i e s t o l e t n i e j . O p i n i e i s t a n o w i s k a s z l a c h t y p o l s k i e j ( 1 6 1 8 - 1 6 3 5 ) , W y ż sz a S z k o ła H u m a n i s t y c z n a im . A l e k s a n d r a G i e y s z to r a , P u ł t u s k 2 0 0 4 , ss. 394
W śród b ad a czy z E u ro p y Z achodniej n ajw ięk sz y k o n flik t zbrojny now o żytnej Europy, czyli w ojna trz y d z ie s to le tn ia (1618-1648), cieszy ła się ogrom n y m za in te re so w a n ie m , k tó re p o siad a o dzw iercied len ie w bog atej lite ra tu - rz e 1. P o lsk a h is to rio g ra fia n a te n te m a t p rz e d sta w ia się n a d e r ubogo. P oza m o n o g rafiam i M a ria n a C ichockiego2, W ład y sła w a C zap liń sk ieg o 3, Jerzeg o M a ro n ia 4, M acieja S erw a ń sk ieg o 5, A d a m a S zelągow skiego6 czy o sta tn io Ry s z a rd a S ko w ro n a7, k tó re bezp ośred n io dotyczyły różny ch asp e k tó w trz y d z ie
22 O b sze rn e z e s ta w ie n ie źródeł d a je J . S e ib e rt, Forschungen, D a r m s ta d t 1993, s. 227. Z d u m ie w a fa k t, że ta k w a ż n a p ra ca , j a k ą n iew ą tp liw ie j e s t dzieło S e ib e rta - sw o iste v ad em e- cum d la b a d a c z a d ru g iej w ojny p u n ick iej n ie zo stało u w zg lęd n io n e.
1 Zob. lite r a tu r ę w b ib lio g rafii recen zo w an e j pracy.
2 M. C ichocki, Mediacja Francji w rozejmie altmarskim, K rak ó w 1928.
3 W. C z ap liń sk i, Władysław IV wobec wojny trzydziestoletniej 1637-1645, K rak ó w 1937. 4 J . M aro ń , Militarne aspekty wojny trzydziestoletniej na Śląsku, W rocław 2000.
5 M. S e rw a ń sk i, Francja wobec Polski w dobie wojny trzydziestoletniej 1618-1648, P o z n a ń 1986.
6 A. S zelągow ski, Śląsk i Polska wobec powstania czeskiego, Lw ów 1904.
7 R. S k o w ro n , Olivares, Wazowie i Bałtyk. Polska w polityce zagranicznej Hiszpanii w latach 1621-1632, K rak ó w 2002.
stoletn ieg o k o n flik tu , niew iele n a te n te m a t n a p isa n o8. W te n n u r t p ro b le m a ty k i u d a n ie w pisuje się recen z o w an a m o n o g rafia R ad o sław a Lolo.
A u to r p o staw ił sobie za cel p rz eśled ze n ie s ta n o w isk i opinii szlac h ty R zeczypospolitej nie tylko wobec w y d a rzeń , k tó re ro zg ry w ały się n a a re n ie m iędzy narodow ej, ale rów nież wobec p o lity k i zag ran icz n ej Z y g m u n ta III i W ład y sła w a IV. U sta le n ia , o p a rte n a solidnym m a te ria le źródłow ym , po zw oliły au to ro w i n a w yciągnięcie k ilk u in te re su ją c y c h wniosków, k tó re p o k a zyw ały m .in . b a la n so w a n ie w ładców n a g ra n ic y legalności.
W ypada w ty m m iejscu z a trzy m ać się n a chw ilę n a p rzy jęty ch p rzez a u to ra ra m a c h chronologicznych pracy. W praw d zie n ie podleg a d y sk u sji ce z u ra początkow a, ale ju ż w ybór d a ty końcow ej (1635), z m u sza do k o m e n ta rza. A u to r u z a s a d n ia ł ta k i zabieg za w arc iem ro zejm u ze Szw ecją w S z tu m skiej W si oraz z m ia n ą „k ierunków zachodniej p o lity k i dw o ru ” (s. 11). T rud no m ieć do ty ch a rg u m e n tó w z a strz e ż e n ia , aczkolw iek z tłu m a cze n ie m , że „ tru d no byłoby [...] p rzy ta k szero kim z a k re sie chronologicznym p ra cy w sposób zn aczący rozszerzyć czy uszczegółow ić u s ta le n ia ” W . C zap liń sk ieg o9, M . Ser- w a ń sk ie g o10 i Z. K ie re s ia11 - nie do koń ca m o żn a się zgodzić. W ym ienieni p rzez R ad o sław a Lolo b ad acze zajm ow ali się w praw d zie o p in iam i szlac h eck i m i, ale n ie je s t to kom pleksow y i re p re z e n ta ty w n y ob raz, n ie m ów iąc ju ż o ty m , że u s ta le n ia znaw cy p ro b le m a ty k i W. C zaplińsk iego m a ją ju ż swoje la ta , choć n ie m o żn a odm ówić im a k tu a ln o ś c i. T rud no ść w a n a liz ie opinii szlach eckich z la t 1635-1648 polega głów nie n a tym , iż m a te r ia ł źródłow y je s t rozproszony, a w ojna w ty m o k resie n ie b y ła ta k blisko R zeczypospolitej ja k w o k resie, którego dotyczy m onografia.
P ra c a sk ła d a się z dziew ięciu rozdziałów oraz epilogu, u jęty ch zasad niczo w u k ła d z ie chronologicznym . P ie rw sz e d w a w y ła m u ją się z tego u k ła d u . W p ierw szy m a u to r s c h a ra k te ry z o w a ł h isto rio g ra fię z a g ra n ic z n ą i po lsk ą, k tó r a p o k az u je s ta n b a d a ń n a d w o jn ą trz y d z ie s to le tn ią . W ty m k o n te k śc ie n iezw y k le b o g ato p re z e n tu je się n a u k a obca, bow iem w e d łu g p rz y w o ły w a nego k ilk a k ro tn ie p rz ez a u to r a K o n ra d a R e p g e n a12 ty lk o do 1983 r. n a j w a żn iejszy ch m o n o g rafii i a rty k u łó w n a te m a t w ojny trz y d z ie s to le tn ie j o p u b lik o w an o 1 0 -2 0 ty s. ty tu łó w (s. 14). W p rz y p a d k u a n a liz y h is to rio g ra fii polskiej z a b ra k ło in te re su ją c y c h a rty k u łó w : J a n a S e re d y k i1 3, H e n ry k a
Wi-8 W arto jeszcze w sp o m n ieć o zbiorze stu d ió w Wojna trzydziestoletnia na ziemiach nad- odrzańskich, pod red . K. B a rtk ie w icz a, Z ielo n a G ó ra 1993.
9 Zob. p rz y p is 3. 10 Zob. p rz y p is 5.
11 Z. K iereś, Szlachta i magnateria Rzeczypospolitej wobec Francji w latach 1573-1660,
W ro cław -W arszaw a 1985.
12 K. R ep g en , Die Dreißigjähriger Krieg und Westphalischer Frieden. Studien und Quellen,
h rs g . von F. B oosbach I C h. K a m p m a n n , P a d e b o rn -M ü n ch e n -W ie n -Z u ric h 1988.
13 J . S e re d y k a, Szlachecka opinia publiczna wobec sukcesów szwedzkich w Prusach 1626 roku, „ S p ra w o zd a n ia O polskiego T o w arz y stw a P rzy jació ł N a u k ”, 1964, S e ria A, n r 2, s. 53-72. P ew n e a s p e k ty p o ru sz a ł te n b a d ac z w in n y m s tu d iu m : id em , Sytuacja Rzeczypospolitej przed najazdem szwedzkim 1626 r. Próba charakterystyki, „Zeszyty N au k o w e W S P w O p o lu ”, 1966, S e ria: H is to ria , z. 5, s. 81m ieć 130.
s n e r a 14 i J a n a D zięgielew skiego15, k tó re w p isu ją się w n u r t b a d a ń n a d sz la c h eck ą o p in ią p u b lic z n ą w an a liz o w an y m p rzez a u to ra okresie.
W d ru g im rozd ziale Lolo p rz e d sta w ił te c h n ik i i m ech a n izm y zdobyw ania inform acji o raz zabiegi prop ag an d o w e, k tó re w pływ ały n a k sz ta łto w a n ie opi n ii publicznej. D okonał po d ziału źródeł inform acji, w sk az u jąc n a różnice w o trzy m y w a n iu w iadom ości p rzez k ró la i jego n ajb liższe otoczenie, m a g n a tów i szlac h tę (s. 56). S łu sz n ie sk o n sta to w a ł, że „zarów no k ró l, ja k i m ag n aci byli [...] w s ta n ie pozyskiw ać n ieza leżn e źró d ła in fo rm acji i sa m i d zięki te m u k sz ta łto w a li swoje sąd y n a te m a t w ojny trz y d z ie sto le tn ie j” (s. 61). N a to m ia st s z la c h ta b y ła w dużym sto p n iu s k a z a n a n a w iadom ości od tzw. liderów opinii oraz płynący ch bezpośred n io z dw oru królew skiego (m .in. legacje n a sejm iki, u n iw e rsa ły k rólew skie, d ru k i u lotn e). O g ro m n ą rolę w k s z ta łto w a n iu opinii szlacheckiej odgryw ały o b ra d y sejm u, gdzie posłow ie m ieli okazję do d y sk u sji n a te m a t polity k i za g ran icz n ej Wazów. A u to r dok on ał w ty m m iejscu p rz e g lą du k ilk u m ów i d y sk u rsó w dotyczących w ojny trzy d z iesto le tn ie j (s. 66-75).
K olejne rozdziały (III-V III) to szczegółow a a n a liz a w u k ła d z ie chronolo gicznym poszczególnych okresów w ojny trz y d z ie sto le tn ie j za p a n o w a n ia Zyg m u n ta III Wazy. A utor, w ery fik u jąc w n ich często k rzy w d zące sąd y polskiej h isto rio g rafii, s ta r a ł się p okazać w ielow ym iarow ość p row adzonej p rzez k ró la i jego n ajb liższe otoczenie, polity k i zag ran iczn ej. M iał rację pisząc, iż „polity kę k ró le w sk ą [Z ygm unta III - A.K.] cechow ał re alizm , u w z g lęd n iający p o lsk ą ra cję s ta n u ” (s. 88). Św iadczy o ty m choćby to, że k ró l d o k ład n ie i długo an a liz o w ał sy tu ację , ta k ż e w szerokim k o n tek ście realiów m ięd zy n a ro d o wych, by podjąć decyzję o u d z ie le n iu pom ocy H a b sb u rg o m i o statec zn y m w y sła n iu lisow czyków z odsieczą w 1619 r .16 Tym b ard ziej, że j a k się o kazało „n iew in n ie za p o w iad ając y się zagon lisow czyków - j a k o k re ślił to Lolo - przy sp o rzy ł dw orow i znacznych problem ów , t a k w polityce ze w n ętrz n ej, ja k i za g ra n ic z n e j” (s. 128). J a k w ielki to był p roblem , p o k az ał sam au to r, bo w iem k w e stią lisow czyków zajm ow ały się jeszcze sejm ik i i sejm w 1624 r. (s. 232-240).
Lolo u m ie ję tn ie w prow adził c z y te ln ik a w św ia t opinii szlacheckich, p o k a zując jed n o cześn ie zaw iłości dyplom acji i swego ro d z aju p o lity czn ą grę, k tó rą Z y g m u n t III zm u szo n y był prow adzić. A n alizu jąc sejm z 1620 r. słu szn ie k o n sta to w a ł, iż w yciszenie p rzez k ró la p o stu la tó w i d y sk u sji n a d p o lity k ą z a g ra n ic z n ą dow odziły „słabej w g ru n c ie rzeczy o rie n ta c ji szlachty, co do d z ia ła ń Z y g m u n ta III wobec w ojny trz y d z ie sto le tn ie j” (s. 135). Tej o rien ta cji n a pew no n ie polepszyło w ykrycie tzw. sp isk u o rleań sk ieg o oraz w ybuch
14 H . W isner, Opinia szlachecka Rzeczypospolitej wobec polityki szwedzkiej Zygmunta III w latach 1587-1632, „Z apiski H isto ry c zn e ”, 1973, t. XX XVIII, z. 2, s. 9 -5 0 .
15 J . D zięgielew ski, Pokój i wojna w opinii szlachty Rzeczypospolitej czasów Władysława IV,
[w:] Kultura, polityka, dyplomacja. Studia ofiarowane Prof. Jaremie Maciszewskiemu w sześć dziesiątą rocznicę jego urodzin, W a rsz a w a 1990.
16 Zob. A. K e rs te n , Odsiecz wiedeńska 1619 roku, „ S tu d ia i M a te ria ły do H is to rii W ojsko w ości”, 1964, t. 10, cz. 2.
w ojny ze Szw ecją w 1626 r., k tó ry m a u to r pośw ięcił d w a rozdziały: V II i V III. W ty m k o n tek ście in te re su ją c o ry s u ją się w yw ody n a te m a t p o w iązań w ojny 0 ujście W isły z w ojną trz y d z ie sto le tn ią . Lolo n ie d ał jed n o zn aczn ej odpow ie dzi, ale w iąz ał w ojnę p ru s k ą (1626-1629) z trz y d z ie sto le tn ią w „w ielu a s p e k tach : politycznym , m ilita rn y m i ekonom iczny m ” (s. 292). B ard ziej, co zro zu m iałe, in te re so w a ła a u to ra k w e stia , czy w R zeczypospolitej zd aw ano sobie sp ra w ę z ty ch pow iązań? S z la c h ta n ie zaw sze b y ła w s ta n ie rozdzielić lub pow iązać w y d a rz e n ia z w ojny o ujście W isły z d z ia ła n ia m i w ojny trz y d z ie s to letn iej. D o strz eg ała je d n a k p rz e m a rs z w ojsk E r n e s ta M an sfe ld a i k sięcia B e rn a rd a w eim arsk ieg o , czy akcję m o bilizacyjną G a b o ra B e th le n a . Te i in n e p rz y k ła d y pozw oliły au to ro w i n a p o staw ien ie tezy, że „w R zeczypospolitej s ta ra n o się śledzić n a bieżąco p o ten cja ln e zagro żen ia, ja k ie przyniosło w zno w ien ie d z ia ła ń m ilita r n y c h w ojny trz y d z ie s to le tn ie j od l a t a 1626 ro k u ” (s. 296). J e ś li b ez p o śred n ie zagro żenie znikało s z la c h ta p rz e s ta ła się in te re s o w ać a r e n ą eu ro p ejsk iej wojny, co p o k az ały sejm iki i sejm w 1627 r., n a k tó ry c h n ie w ypow iadano się w ogóle n a te m a t w ojny trz y d z ie sto le tn ie j (s. 310). Z d rugiej s tro n y w iele d z ia ła ń k ró lew sk ich zw iązan ych z w e rb u n k iem żołnierzy w celu pom ocy cesarzow i u m y k ało u w ad ze sz la c h ty m .in. z pow odu zakrojonych n a sz e ro k ą sk a lę zaciągów przeciw G u staw o w i Adolfo wi. P rzy k ład ó w p o k azujących sta n o w isk a sz la c h ty wobec w ojny trz y d z ie sto letn iej w czasie trw a n ia w ojny p ru sk ie j Lolo sporo w y łu sk ał ze źródeł, a cały ich w a ch larz m o żn a znaleźć w rozdziale V III.
O s ta tn ie d w a ro zd ziały (IX i E p ilo g ) zo stały pośw ięcone okresow i b e z k ró lew ia po śm ierci Z y g m u n ta III i początkom rząd ó w W ład y sła w a IV. W p rz e d o s ta tn im a u to r sk u p ił się głów nie n a akcji pom ocy m ilita rn e j d la C e sa rstw a , k tó rą jeszcze ja k o królew icz, a później ja k o nowo w y b ra n y w ład ca p o p iera ł głów nie w celu u z y s k a n ia pom ocy w w alce o tro n szw edzki. N a to m ia s t w o sta tn ie j części p ra c y Lolo dokonał c h a ra k te ry s ty k i zm ieniającego się u k ła du sił w E u ro p ie w w y n ik u w y d a rzeń , k tó re ro z eg ra ły się w 1635 r. N ależy się p rzy ty m zgodzić z a u to re m , iż u c h w a le n ia w czasie sejm u zw yczajnego k o n sty tu c ji „P oparcie w ojny ze S zw ed am i” s z la c h ta n ie w ią z a ła z w o jn ą trz y d z ie sto le tn ią , bow iem „nie p o strz e g a ła w ojny ze Szw ecją ja k o części w ielkiego eu ro p ejsk ie g o k o n flik tu , a ra c ję s ta n u R zeczypospolitej w id z ia ła je d y n ie w o d zy sk a n iu k o n tro li n a d h a n d le m w iśla n y m ” (s. 359). S zko da jed y n ie, że ro z w a ż a n ia n a te m a t p lan ow anego m a ria ż u W ład y sła w a IV z k siężn ic zk ą E lż b ie tą , có rk ą F ry d e ry k a V W itte lsb a c h a - „króla zim ow ego” C zech a u to r o p arł n a p a m ię tn ik u A lb ry c h ta S ta n is ła w a R a d ziw iłła1 7, gdyż niew iele one w niosły do dotychczasow ych u s ta le ń (s. 360-363). Być m oże z u w a g i n a proces p u b lik acji Lolo n ie m ógł w ykorzystać in tere su ją ceg o źró d ła o pu b lik o w anego p rzez A gnieszkę B ied rzy c k ą1 8.
17 A. S. R ad ziw iłł, Pamiętnik o dziejach Polski, oprac. A. P rzy b o ś i R. Z elew ski, t. 1, W arsz a w a 1980.
18 A. B ied rz y ck a , Stanisław Koniecpolski o małżeństwie Władysława IV, „O d ro d zen ie 1 R efo rm acja w P o lsce”, 2003, t. XLVII, s. 1 6 7 -1 7 2 .
N a le ży p odkreślić, że w niosk i a u to ra zo stały o p a rte n a b o g aty m i u m ie ję tn ie z in te rp re to w a n y m m a te r ia le źródłow ym . R ad o sław Lolo n ie ty lk o uw zg lęd n ił a rc h iw a lia z p olskich archiw ów , ale - co w a rte z a a k c e n to w a n ia - ta k ż e z H a u s-H o f-u n d S ta a ts a rc h iv w W iedniu, gdzie w dziale P o len I zn a la zł in te re su ją c e , nie w y k o rzy sty w an e dotychczas m ateria ły , k tó re zn aczn ie w zbo gaciły tre ść pracy. M a te ria ł rę k o p iśm ie n n y zo stał u zu p e łn io n y w sz e c h stro n nie za n alizo w an y m i źró d ła m i d ru k o w a n y m i, k tó ry c h w y kaz zn a jd u je się w załączonej bibliografii.
Z recen zenckiego obow iązku n a le ż y w spom nieć o do strzeżon ych pom ył k ac h i błędach. Trochę sw oistej n o n sza la n cji i b ra k u k o nsek w encji pojaw iło się w za p isie poszczególnych im ion i n a z w isk . I ta k np.: C ichocki to w edłu g a u to ra M ichał, a n ie M a ria n (s. 23); A lb rech t S ta n is ła w R ad ziw iłł to A lb ry ch t (s. 246, 263, 361); A rnoldyn von C la rs te in (s. 334) to ta k ż e A rn oldy n a C lar- ste in (s. 257, 346) oraz A rnoldyn a C le rs te in (s. 248, 357). P oseł an g ielsk i A n s tr u th e r m ia ł n a im ię R o b ert (s. 250), a sir J a m e s S pence to S pen s (s. 251). A ta m a n K u ła g a ze s. 324 to s ta rs z y kozacki Iw a n K u ła h a -P e tra ż y c - k i19. P isząc o rzece W ezrze (s. 250) a u to r m ia ł n a m yśli n a pew no W ezerę. N a s. 3 2 3 -3 2 4 w p rzy p isie 124 o raz w b ib liog rafii (s. 394) z n a la z ł się b łęd n y ty tu ł m onografii C a rla W ejle, k tó ry pow inien m ieć zapis: S v e r ig e s p o l i t i k m o t P o le n 1 6 3 0 - 1 6 3 5 , U p p sa la 1901. N a to m ia s t n a s. 319 z tre ś c i w yn ik a, że b itw a pod T rz cian ą ro z e g ra ła się p rz e d 10 czerw ca 1629 r., gdy ty m cza sem doszło do niej pod koniec czerw ca20.
N a koniec u w a g a i jed n o cześn ie p ro śb a do początkującego n a ry n k u w y d aw n ictw a o podjęcie decyzji dotyczącej s p o rz ą d z a n ia p rz y n ajm n ie j in d e k su n a z w isk , co p ra k ty c z n ie j e s t dziś s ta n d a r d e m i w ię k sz ą s ta ra n n o ś ć w p ra c a c h redakcyjno -korekcyjnych , gdyż pojaw iło się w m on ografii k ilk a błędów ortograficznych, n iek o n sek w en cja w pisow ni, n ie w sp o m in ając o b łę d ach in terp u n k c y jn y c h .
P odsum ow ując, pow yższe uw ag i i u z u p e łn ie n ia nie w p ły w ają n a w yso ką ocenę m onografii. O trz y m a liśm y bow iem k siążk ę , k tó ra z uw ag i n a odpow ie dzialność sądów i dojrzałość a n a liz y w sposób znaczący u z u p e łn ia n a s z ą w iedzę n a te m a t w ojny trz y d z ie sto le tn ie j w id zianej z p e rsp e k ty w y szlach ec kiej i polskiego dw oru. W ypada tylko m ieć nad zieję, że R ad o sław Loro nie z a n ie c h a b a d a ń n a d t ą p ro b le m a ty k ą i p o k u si się o p rzy go tow an ie s tu d iu m dotyczącego o k re su 1635m ieć 1648, czego życzę C zytelnikom .
A n d r z e j K o r y tk o (O lsztyn)
19 Zob. Korespondencja Stanisława Koniecpolskiego hetmana wielkiego koronnego 1632 -1646, oprac. A. B ied rzy ck a, K ra k ó w 2005, s. 14.
20 S zerzej n a te m a t b itw y zob. J . S ta sz ew sk i, Bitwa pod Trzcianą, „ P rz eg ląd H isto ry czn o - W ojskow y”, 1937, t. 9, z. 3.
