Paweł Letko
Stan bezpieczeństwa w powiecie
kętrzyńskim w latach 1945-1946
Echa Przeszłości 10, 305-312Paw eł Letko
Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
STAN BEZPIECZEŃSTWA W POWIECIE
KĘTRZYŃSKIM W LATACH 1945-1946
Z analizy źródeł1 wynika, że dla mieszkańców Kętrzyna i okolic zakoń czenie wojny nie wiązało się ze wzrostem poczucia bezpieczeństwa. Obecność niedobitków armii niemieckiej, dezerterów, żołnierzy Armii Czerwonej, sza browników i zwykłych bandytów nie napawała optymizmem. W czerwcu
1945 r. Starosta kętrzyński prosił Komendanta Wojewódzkiego Milicji Oby watelskiej o trzykrotne zwiększenie liczby funkcjonariuszy (a było ich już 80) i przydzielenie do dyspozycji Starostwa minimum 60 karabinów, by można było mówić o prawdziwej ochronie obiektów przemysłowych i gospodarczych. W swoim piśmie informował, że na terenie powiatu nadal zdarzają się nocne podpalenia, napady, rabunki i gwałty dokonywane tak na ludności niemiec kiej, jak i polskiej, a władze sowieckie nie chcą współpracować w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom2.
Niestety, także służby teoretycznie powołane do ochrony bezpieczeństwa mogły stanowić zagrożenie. W ich szeregi trafiali różni ludzie - selekcja nie mogła być zbyt surowa, skoro ciągle borykano się z brakami kadrowymi. Zawodziła dyscyplina. Starosta Downar pisał: „niejednokrotnie meldowałem, że przy takim zespole Milicji Obywatelskiej autorytetu władzy nie tylko
1 A u to r s k o rz y sta ł ze ź ró d eł z g ro m ad zo n y c h w A rc h iw u m P a ń stw o w y m w O lsz ty n ie oraz m a te ria łó w I n s ty tu tu P a m ię c i N arodow ej. N iestety , m a te ria ły n ie s ą k o m p le tn e, w iarygodność n ie k tó ry c h b u d z i w ą tp liw o ści - dotyczy to zw łaszcza an o n im o w y ch „ m eld u n k ó w ”, czyli po p ro s tu donosów s k ła d a n y c h do P ow iatow ego U rz ę d u B e zp iec z e ń stw a P ubliczn eg o . W ięcej z a u fa n ia m o żn a m ieć do d a n y c h z a w a rty c h w s p ra w o z d a n ia c h S ta ro s ty czy też r a p o rta c h S zefa PU BP.
2 P is m o S ta r o s ty P ow iatow ego w R a ste m b o r k u J a n a D o w n a ra do W ojew ódzkiej K o m e n d y [M ilicji] O b y w a telsk iej Z ie m i M a z u r s k ie j w O lsztyn ie z 14 czerw ca 1945 r., A PO 390/151, k . 59;
P is m o S ta r o s ty P ow iatow ego w R a ste m b o r k u J a n a D o w n a ra do P ełn o m o c n ik a R z ą d u R P n a O kręg M a z u r s k i w O lszty n ie z 7 czerw ca 1945 r., A PO 390/151, k. 64.
3 0 6 P aw eł Letko
niemożliwym będzie utrzymać, lecz przeciwnie, stale takowy jest obniżany co ujemnie wpływa na porządek i bezpieczeństwo w powiecie”3. Milicjanci za opatrywali się w żywność kosztem Mazurów i Niemców, często dochodziło do scysji z pijanymi przedstawicielami „prawa i porządku”. Starosta nawet pro sił o odwołanie dotychczasowego komendanta. Dopiero we wrześniu 1945 r. zostały odnotowane pierwsze symptomy poprawy4.
Także Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP) w począt kowym okresie działania nie wzmacniał autorytetu państwa. Nawet w ofi cjalnych dokumentach pojawiło się określenie „Ube”, „które pracuje bardzo źle i z każdym dniem traci kompletnie autorytet u Obywateli i przez swoje nietaktowne postępowanie jest znienawidzony”5.
W Korszach funkcjonariusze Ochrony Kolei często rabowali podróżnych. Sytuacja poprawiła się dopiero w sierpniu 1945 r., kiedy Rosjanie przekazali władzom polskim kontrolę nad koleją, bo do tego czasu rabunki były dokony wane tak często, że według Starosty nie było mowy o transporcie towarów6. Pracowników kolei podejrzewano także o napad na kasę w Korszach 31 stycznia 1946 r. - zrabowano wówczas 95 tys. zł7.
Wielu mieszkańców powiatu nielegalnie posiadało broń8. Tylko w pierwszej połowie marca 1946 r. pod tym zarzutem aresztowano 4 osoby9, a w kwietniu 1946 r. PUBP rozpracowywał kolejne dwie sprawy10.
Jedno z zagrożeń dla bezpieczeństwa mieszkańców powiatu stanowili „partyzanci” niemieccy (określenie z materiałów PUBP). Byli to w większości żołnierze Wehrmachtu, którzy uniknęli niewoli rosyjskiej. W dokumentach znajdują się informacje o incydentach z udziałem Niemców (kradzieżach,
3 S p ra w o z d a n ie S ta r o s ty P ow iatow ego J a n a D o w n a ra do P ełn o m o c n ik a R z ą d u R.P. n a
O kręg M a z u r s k i z a m iesią c lipiec 1945 r., A PO 390/47, k. 33.
4 Ib id em ; S p ra w o z d a n ie S ta r o s ty P ow iatow ego J a n a D o w n a ra do P ełn o m o c n ik a R z ą d u
R.P. n a O kręg M a z u r s k i z a m iesią c w rzesień 1945 r , A PO 390/47, k . 46.
5 Ib id em .
6 P ro to kó ł z ze b ra n ia m ię d zy p a rtyjn eg o k o m ite tó w p o w ia to w y c h P P R i P P S w R a stem b o r-
k u z d n ia 11.7.45, A PO 1081/4, k. 28; S p ra w o z d a n ie S ta r o s ty P ow iatow ego J a n a D o w n a ra do P ełn o m o c n ik a R z ą d u R.P. n a O kręg M a z u r s k i z a m iesią c lipiec 1 9 4 5 ..., k . 33; S p ra w o z d a n ie S ta r o s ty P ow iatow ego J a n a D o w n a ra do P ełn o m o c n ik a R z ą d u R.P. n a O kręg M a z u r s k i z a m ie siąc sierp ień 1945 r , A PO 390/47, k. 40.
7 S p r a w o z d a n ie S t. ref. W B P U B P w R a s te m b o r u Iz y d o r a O rd y do Kier. W B W U B P
w O lsz ty n ie z a okres o d d n . 2 7 I do 6 I I 1946, IP N B i 084/3 8 1 /1 , k . 10; K r o n ik a d zia ła ln o ś c i a n ty p a ń s tw o w y c h o rg a n iza c ji n ie le g a ln y c h i b a n d zb r o jn y c h o ra z c zy n ó w p rzestę p c zy c h , f a k tów i z d a r z e ń n a terenie w o jew ó d z tw a o lszty ń sk ie g o w la ta c h 1945-1 9 7 0 , IP N B i 120/238,
k. 50.
8 N a p rz y k ła d ty lk o w c ią g u jed n e g o d n ia (18 g ru d n ia 1945) p raco w n icy P U B P sk o n fisk o w a li 5 k a ra b in ó w i 600 s z tu k am u n ic ji. S p ra w o z d a n ie K ier o w n ik a W B P U B P w K ę trzy n ie p lu t.
J. M ic h a s ik a z 2 7 X I I 1945r., IP N B i 084/381/1, k . 162.
9 S p ra w o z d a n ie z p rze b ie g u p ra c y sekcji W .B. p r z y P U B P w R a ste m b o r k u o d dn. 5.3. do
dn. 1 5.3.1946 [p o d p isa n y p rzez ref. sek cji W B I. O rdę], IP N B i 084/381/1, k . 3 6 -3 7 .
10 S p r a w o z d a n ie z a o k re s s p r a w o z d a w c z y w p r z e c ią g u p r a c y se k c ji W B p r z y P U B P
ostrzelaniu patroli MO) oraz o „bandzie” niemieckiej działającej w okolicach Świętej Lipki11.
Na terenie powiatu ciągle m ieszkały „osoby pochodzenie niemieckiego”. Władze oczywiście podejrzewały, że współpracują oni z „partyzantami”, nie których aresztowano pod takim właśnie zarzutem12. Młodzież niemiecka sta rała się w jakiś sposób organizować. Ale każda taka próba oczywiście kończy ła się inwigilacją i aresztowaniami, ponieważ Niemcy automatycznie byli oskarżani o tworzenie „band”13.
Jednak największym zagrożeniem bezpieczeństwa w powiecie byli Rosja nie. Jak wynika z relacji świadków, tuż po zdobyciu m iasta wielu mieszkają cych w nim Niemców zostało zastrzelonych. Kiedy w maju 1945 r. do miasta zaczęli przybywać Polacy, na ulicach i w domach odnajdowali zwłoki niemiec kich żołnierzy i cywilów - zdarzały się nawet tak makabryczne znaleziska jak kilkanaście ludzkich głów w piwnicy14.
Miasto przetrwało wojnę bez większego uszczerbku. Dopiero w połowie maja 1945 r. dokonano największych zniszczeń. 20 maja (dwa dni po tym, jak rozpoczęto przekazywanie władzy w powiecie stronie polskiej15) na starym mieście Rosjanie detonowali znaczne ilości amunicji, co spowodowało zburze nie wielu domów i wybuch pożaru, który ugaszono dopiero po trzech dniach. Według ocen strony polskiej miasto uległo zniszczeniu w 30% (chociaż pojawiły się szacunki w wysokości aż do 50%)16. Co ciekawe, starosta Jan Downar wystąpił z prośbą o odznaczenie Rosjan najbardziej zasłużonych przy gaszeniu pożaru. Jeśli chodzi o zniszczenia, to starosta lakonicznie wspomniał o spale niu się z nieznanych przyczyn kilkunastu opuszczonych budynków17. Ten ton
11 D o n iesienie so łtysa w si P ilc H ie ro n im a N iziń sk ie g o , IP N B i 084/380, k . 18; K ro n ik a
d z ia ła ln o ś c i..., k . 4 0 -4 1 ; S p r a w o z d a n ie K ie r o w n ik a W B PU B P..., k . 162; S p r a w o z d a n ie z a okres sp r a w o zd a w c zy z p rz ec ią g u p ra c y sekcji W B p r z y P U B P w R a ste m b o r k u o d d n ia 5 I V do d n ia 15 I V 4 6 r [p o d p isał ref. WB I. O rda], IP N B i 084/381/1, k . 69; S p r a w o z d a n ie z a okres sp r a w o z d a w c zy w p rzecią g u p ra cy sekcji W B p rz y P U B P w R a ste m b o r k u o d d n ia 2 5 I V 4 6 r do d n ia 5 V 4 6 r , IP N B i 084/381/1, k . 71.
12 S p r a w o z d a n ie d eka d o w e [I sek cji P U B P w R a ste m b o rk u ] o d 17 I X do 2 7 I X 1945 r , IP N B i 084/380, k. 2.
13 R a p o rt S z e fa W B P U B P w R a ste m b o r k u Izy d o ra O rd y do K ie r o w n ik a W y d zia łu V II
W U B P w O lsztyn ie z 12 m a rca 1946, IP N B i 084/381/1, k . 35; S p ra w o z d a n ie z a okres sp r a w o z d a w c zy z p rz ec ią g u p ra c y sekcji W B p r z y P U B P..., k . 69.
14 B. Iw a n o w s k a, K rz y ż a n ig d y nie p o sta w io n o , [w:] K ę tr zy n m o ja n o w a O jczyzna. W spo
m n ie n ia m ie szk a ń có w , O ls z ty n -K ę trz y n 2006, s. 19; E. K ow alew sk a, D z ia d e k p r z y b y ł p ie r w s z y m tra n sp o r te m , [w:] ibidem , s. 2 8 -3 0 ; T. K orow aj, R a s te n b u r g /K ę tr z y n . P rze w o d n ik h isto ry cz n y p o m ieście, K ę trz y n 2005, s. 111.
15 P is m o S ta r o s ty P ow iatow ego w R a ste m b o r k u J a n a D o w n a ra do P ełn o m o c n ik a R z ą d u
R.P. n a O kręg M a z u r s k i z 2 5 m a ja 1945..., k. 5.
16 E. B ronow ski, N a W ołyń nie m a p o co w racać, [w:] K ę tr zy n m o ja n o w a O jczyzn a ..., s. 8; W. Jo d e lis , R ó żn ie w y g lą d a ło to w yzw o len ia , [w:] ib id em , s. 26; W ykaz lu d n o śc i w m ia sta c h
O kręg u M a zu r sk ie g o w g s ta n u n a d z ie ń 1 X I I 1945, A P O 390/99, k . 121; S p r a w o z d a n ie S ta ro sty P ow iatow ego w R a ste m b o r k u J a n a D o w n a ra z a czerw iec 1945 r , A PO 390/47, k. 12.
17 P is m o S ta r o s ty P ow iatow ego J a n a D o w n a ra do P ełn o m o c n ik a R z ą d u n a O kręg M a z u r
sk i z 11.06.1945 r., A PO 390/273, k . 4; P is m o S ta r o s ty P ow iatow ego w R a s te m b o r k u J a n a D o w n a ra do P ełn o m o c n ik a R z ą d u R.P. n a O kręg M a z u r s k i z 7 c zerw ca 1945..., k . 3.
3 0 8 P aw eł Letko
„politycznej poprawności” zmienił się zaledwie po tygodniu - w kolejnym piśmie czytamy już o „zgliszczach i ruinach”, w które zamienia się m iasto18.
W sprawozdaniu PUBP w Kętrzynie z października 1945 r. mowa jest 0 częstych kradzieżach i napadach na Mazurów i Niemców dokonywanych przez żołnierzy radzieckich19. Także Polacy nie mogli liczyć na życzliwość20. Jak stwierdził Starosta w lipcu 1945 r.: „jeśli chodzi o szkodliwą propagandę na rzecz Armii Czerwonej to najszkodliwszą propagandą jest postępowanie formacji wojskowych w stosunku do ludności polskiej”21. Takie same infor macje można znaleźć w sprawozdaniach do grudnia 1945 r.22
Doskonałą ilustracją postępowania żołnierzy radzieckich może być raport Starosty Downara z 16 listopada 1945 r., w którym szczegółowo opisuje kradzieże i rozboje dokonywane w okolicznych wioskach. Rosjanie, pozbawia jąc osadników plonów, posługiwali się argumentem „wy tu nie siali, więc nie macie prawa zbierać”. Z dokumentu da się wyczytać bezradność władzy - Starosta stwierdzał: „Wszystkie moje interwencje są marnowaniem czasu 1 przysłowiowym rzucaniem grochu o ścianę”23. Nic więc dziwnego, że według danych starostwa jesienią 1945 r. Armia Czerwona wymłóciła 64,5% zbóż, majątki państwowe 31,5%, a osadnicy tylko 4%24.
W grudniu 1945 r. do PUBP w Kętrzynie dotarł dramatyczny apel wójta wsi Pręgowo (gmina Wielki Dwór), który informował, że co noc mieszkańcy są rabowani, najczęściej przez Sowietów (choć wśród napastników zdarzali się także Polacy) i prosił o pomoc25. Także w mieście powiatowym nie było bezpiecznie, skoro oficerowie radzieccy obrabowali mieszkanie pracownika PUBP. W raporcie z 17 grudnia zapisano: „W całym powiecie Rosjanie jadąc do domu rabują z bronią w ręku, zabierając niezbędne rzeczy do życia”26.
18 P ism o S ta ro sty P ow iatow ego w R a s te m b o r k u J a n a D o w n a ra d o W ojew ódzkiej K o m e n
dy... , k. 59.
19 Spraw ozdanie dekadow e I sekcji P U B P w R astem borgu o d 2 6 X 1945 r , IP N Bi 084/380, k. 6.
20 Spraw ozdanie Starosty Powiatowego w R astem borku J a n a D ow nara z a czerwiec 1945..., k. 8.
21 S p r a w o z d a n ie S ta r o s ty P ow iatow ego J a n a D o w n a ra do P ełn o m o c n ik a R z ą d u R.P. n a
O kręg M a z u r s k i z a m iesią c lipiec 1945..., k . 32.
22 S p r a w o z d a n ie S ta r o s ty P ow iatow ego J a n a D o w n a ra do P ełn o m o c n ik a R z ą d u R.P. n a
O kręg M a z u r s k i z a m iesią c sierp ień 1945..., k . 37; S p ra w o z d a n ie S ta r o s ty P ow iatow ego J a n a D o w n a ra do P ełn o m o c n ik a R z ą d u R.P. n a O kręg M a z u r s k i z a m iesią c w rzesień 1945..., k . 44; S p r a w o z d a n ie S ta r o s ty P ow iatow ego J a n a D o w n a ra do P ełn o m o c n ik a R z ą d u R.P. n a O kręg M a zu r sk i z a m iesiąc p a ź d z ie r n ik 1945..., k . 58; S p ra w o zd a n ie K iero w n ika S ta ro stw a P ow iatow ego J a n a D o w n a ra do P ełn o m o cn ika R z ą d u R .P n a O kręg M a zu r sk i z a m iesiąc listo p a d 1945 r., k . 70; S p r a w o z d a n ie K ie r o w n ik a S ta r o s tw a P o w ia to w eg o S ta n is ła w F r y z a do P e łn o m o c n ik a R z ą d u R.P. n a O kręg M a z u r s k i z a m iesią c g r u d z ie ń 1945..., k . 93.
23 S p r a w o z d a n ie z a k cji k o p a n ia k a rto fli S ta r o s ty J a n a D o w n a ra do P e łn o m o c n ik a R z ą d u
R.P. n a O kręg M a z u r s k i z 16 lis to p a d a 1945 r , A PO 390/47, k. 76-78.
24 P rotokół z ja z d u S ta ro stó w P o w ia to w ych O kręg u M a zu rsk ie g o w d n . 2 6 lutego 1946 r., A PO 390/63, k . 50.
25 D oniesienie w ójta w si P ra n g ien a w (gm. W ielki D w ór) z 3.12.1945 r , IP N B i 084/380, k . 12.
26 S p ra w o zd a n ie K ierow nika W.B. Pow. Urz. Bez. Publ. w R a stem b u rg u p lu t. J. M ich a sika do
Mimo wszystko grudzień był miesiącem przełomowym, ponieważ Rosja nie zaczęli opuszczać teren powiatu. Ale i tak „wszelkiego rodzaju przestęp stwa i wykroczenia były uskuteczniane przez maruderów wojskowych i wy jeżdżające Wojska Sowieckie”27.
Ze styczniowego raportu Kierownika Sekcji WB PUBP w Kętrzynie wy nika, że większość rabunków w powiecie nadal była sprawką żołnierzy ra dzieckich. Na porządku dziennym były napady na wsie, kradzieże koni, gwał ty28, zdarzały się także zabójstwa. I tak 25 stycznia w lesie obok Berławska odkryto zwłoki czterech Niemców, mieszkańców tej wsi. Sprawców, którzy dokonali zbrodni w celach rabunkowych, nigdy nie ujęto, ustalono jedynie, że strzelali z broni sowieckiej29.
O tym, jak groźni dla miejscowej ludności byli Rosjanie, może świadczyć fakt, że nawet przedstawiciele sił porządkowych nowej władzy nie byli bez pieczni. 21 stycznia 1946 r. przez „rabusiów sowieckich” został zamordowany milicjant Tadeusz Żarski30. Co ciekawe, sporządzony w 1978 r. w Olsztynie
Wykaz funkcjonariuszy SB i MO poległych i rannych w walce ze zbrojnym i bandam i reakcyjnego podziem ia na terenie woj. olsztyńskiego podaje, że sze
regowy Tadeusz Żarski został zabity przez bandę WiN3 1.
W wyniku burdy, jaką 3 lutego 1946 r. po pijanemu wszczęli w Kętrzynie żołnierze Armii Czerwonej, zginęły dwie osoby, a kilka zostało ciężko ran- nych32. Mniej tragiczna w skutkach była zabawa w Korszach w sierpniu 1946 r. - pijany żołnierz radziecki zaczął grozić pistoletem, a następnie chciał rzucić granat, ale na szczęście do tragedii nie doszło33.
Niecodzienna, nawet jak na warunki powojenne, sytuacja miała miejsce na stacji w Korszach. W nocy z 15 na 16 lutego żołnierze Armii Czerwonej z transportu kierującego się do ZSRR napadli na gminny posterunek MO. Raport brzmi jak scenariusz filmowy - posterunku bronionego przez czterech milicjantów i dwóch pracowników UB nie mogło przez kilka godzin zdobyć 150 żołnierzy, w tym 20 dobrze uzbrojonych. Gdy na miejsce przybyły posiłki z Kętrzyna, doszło do „rozmów” z kierownikiem transportu, który stwierdził,
27 S p r a w o z d a n ie K ie r o w n ik a S ta r o s tw a P ow iatow ego S ta n is ła w F ry za d o P ełn o m o c n ik a
R z ą d u R.P. n a O kręg M a z u r s k i z a m iesią c g r u d z ie ń 1945..., k. 94.
28 S p ra w o z d a n ie K ie r o w n ik a S e kc ji W B P U B P w R a ste m b o ru Izy d o ra O rd y do Kier. W B
W U B P w O lszty n ie z a okres o d d n . 17 do 2 5 I 1946, IP N B i 084/381/1, k . 7; S p ra w o z d a n ie St. ref. W B PU B P..., k. 10; S p r a w o z d a n ie S ta r o s ty P ow iatow ego J a n a D o w n a ra do P ełn o m o c n ik a R z ą d u R.P. n a O kręg M a z u r s k i z a m iesią c p a ź d z ie r n ik 1945..., k . 59.
29 M e ld u n e k n a d zw y c za jn y K P M O w K ę trzy n ie z 3 0 .0 1 .1 9 4 6 za stęp cy K o m e n d a n ta P o w ia
towego ds. P olityczn o -W ych o w a w czych p lu t. p o d ch . U r b a n ia k a , IP N B i 120/237, k . 1.
30 M e ld u n e k n a d zw y c za jn y n r 3 K P M O K ę tr zy n z 2 7 .0 1 .1 9 4 6 r , IP N B i 120/237, k . 92, 116.
31 W ykaz fu n k c jo n a r iu s z y S B i M O p o leg łych i r a n n y c h w w alce ze zb r o jn y m i b a n d a m i
reakcyjnego p o d z ie m ia n a terenie woj. o lszty ń sk ie g o sp o rzą d zo n y p r z e z k p t. A . Z ia rn ic kie g o 14 m a rca 1978, IP N B i 120/273, k . 8.
32 Ib id em ; Z a r zą d z e n ie K ie r o w n ik a S ta r o s tw a P ow iatow ego w R a ste m b o r k u S ta n is ła w a
F ry za z 8 lutego 1946 r., A PO 1081/7, k . 1.
33 S p ra w o z d a n ie d e ka d o w e z a okres o d dn. 15 V I I I 1946 r. do d n . 2 6 V I I I 1946 r. oficera
3 1 0 P aw eł Letko
że dwóch Rosjan zostało ciężko rannych34. Tydzień wcześniej na tej samej stacji żołnierze sowieccy z transportu wracającego do ZSRR ostrzelali pociąg, raniąc kilka osób35.
W marcu żołnierze radzieccy zabili dwóch milicjantów. 19 marca szerego wy Michał Karniej próbował powstrzymać trzech Rosjan przed grabieżą w miejscowości Wilkowo36. Wspomniany już Wykaz... podaje, że 22-letni funkcjonariusz został zamordowany przez „bandę rabunkową”, nie precyzu jąc niestety narodowości rabusiów37. 30 marca referent gospodarczy Powiato wej Komendy MO Tadeusz Nowak został zamordowany przez żołnierzy so wieckich stacjonujących w majątku Bezławki (razem z nim zginął także cywil Antoni Sojko)38. Tradycyjnie już Wykaz... podaje inną wersję wydarzeń - Tomasz Nowak miał zostać zabity 24 marca przez bandę WiN39.
Dopiero po ustąpieniu oddziałów Armii Czerwonej sytuacja częściowo się poprawiła, „jednak pozostała kolumna likwidacyjna sowiecka, która robi za m ieszanie w terenie”40. W sprawozdaniu Starosty Stefana Nawrockiego z kwietnia 1946 r. pojawia się zdanie: „Rabunki, kradzieże koni i bydła oraz mienia osadników po wyjezdzie formacji wojskowych należą już do wypad ków sporadycznych”41.
Raporty nie zawsze jednoznacznie wskazują na sprawców kradzieży i rozbojów. Części z nich z pewnością dokonywali też Polacy. Wyjątkowo dużo rabunków odnotowano w lutym 1946 r. Dokonano wtedy m.in. napadu na magazyn spółdzielni „Ostoja” w Kętrzynie - dwie osoby z bronią w ręku zrabowały czek na 200 tys. i 600 tys. w gotówce, zaś kierownikowi spółdzielni „Społem” dwóch uzbrojonych mężczyzn zabrało 50 tys. zł. W tym samym miesiącu został też zamordowany osadnik w Kętrzynie42.
Nie oszczędzono także klasztoru Jezuitów w Świętej Lipce. 26 grudnia 1945 r. napadło nań pięciu uzbrojonych cywilów (w raporcie funkcjonariusza PUBP z 27 grudnia pojawia się informacja, że w okolicy Świętej Lipki „grasu je banda rabusiów składająca się z 5 mężczyzn oraz 3 kobiet, którzy zabijają
cywilnych mieszkańców [...] Trzy noce pod rząd byli oni we wsi Święta Lipa
34 M e ld u n e k n a d zw y c za jn y n r 7 K P M O w K ę trzy n ie z 19.02.1946, IP N B i 120/237, k . 106.
35 M eld u n ek n a d zw ycza jn y S ta ro sty Powiatowego S tefa n a N aw rockiego, APO 391/288, k. 242.
36 Ib id em , k. 213.
37 W ykaz fu n k c jo n a riu szy ..., k . 2.
38 S p r a w o z d a n ie z a okres sp r a w o zd a w c zy z p rz ec ią g u p ra c y W B p r z y P U B P w R a stem b o r-
k u o d d n ia 2 5 I I I do d n ia 5 I V 4 6 r [p o d p isał ref. WB I. O rd a ], IP N B i 084/381/1, k . 6 1 -6 2 .
39 W ykaz fu n k c jo n a riu szy ..., k . 5.
40 P rotokół z ja z d u S ta ro stó w P o w ia to w y ch ..., k . 50.
41 S p r a w o z d a n ie S ta r o s ty P ow iatow ego S te fa n a N aw ro ckieg o d o U rzęd u W ojew ódzkiego
M a zu rsk ie g o w O lsztyn ie z a m iesią c kw ie cień 1946 r , A P O 390/47, k . 137.
42 S p r a w o z d a n ie z a okres sp ra w o zd a w c zy z p rz ec ią g u p ra c y sekcji W B p r z y Pow. Urz. Bez.
P ub. w R a s te m b o r k u o d d n ia 2 5 .2 .1 9 4 6 r. d o d n ia 5 .3 .1 9 4 6 r [p o d p isa ł refera t W B P U B P Iz y d o r O rda], IP N B i 084/381/1, k. 1 9 -2 0 ; S p r a w o z d a n ie K ie r o w n ik a S ta r o s tw a P ow iatow ego S t a n i sła w F ry za d o U rzęd u W ojew ódzkiego M a zu rsk ie g o z a m iesią c lu ty 1946 r., A PO 390/47, k. 112; K ro n ik a d zia ła ln o ści..., k . 55; T elefonogram S ta r o s tw a P ow iatow ego w R a ste m b o r k u z 2 m a rca 1946, A PO 390/149, k . 4.
w klasztorze, gdzie też dopuścili się rabunku”43). Ksiądz Piotr Burzak w swoim doniesieniu do PUBP szczegółowo wymienia skradzione mu przed mioty. Po opuszczeniu przez bandytów klasztoru słychać było strzały w pobli skiej wsi44. Miesiąc później ponownie mieszkańcy Świętej Lipki doświadczyli napadu, który był tragiczny w skutkach - zamordowano cztery osoby45.
Siły bezpieczeństwa i milicja podejmowały działania na rzecz poprawy sytuacji. W jednym ze sprawozdań z działalności PUBP znajduje się informa cja o sukcesie, jakim była likwidacja w listopadzie 1945 r. bandy złodziei, napadającej na ludność mazurską w okolicy Starej Różanki. Liczyła ona sześć osób i była kierowana przez repatrianta z Wileńszczyzny46.
Na terenie powiatu w zasadzie nie funkcjonowało polskie podziemie zbrojne, choć - jak pisano wcześniej - wiele zabójstw funkcjonariuszy MO czy PUBP przypisano „bandom WiN”. Tylko sporadycznie zdarzały się prze marsze większych oddziałów partyzanckich47.
Pod koniec 1946 r. sytuacja zdawała się stabilizować. Coraz rzadsze były informacje o napadach dezerterów czy rabusiów. W tym czasie nowa władza zaczęła już eliminować przeciwników politycznych, wykorzystując m.in. za rzut nielegalnego posiadania broni. N asiliła się inwigilacja i aresztowania wśród osób podejrzanych o działalność na szkodę komunistów, skierowana zwłaszcza w stronę byłych żołnierzy Armii Krajowej48.
To prawda, że przeciwnicy komunistów próbowali czasami zamanifesto wać swoją aktywność. Zdarzenia te, nieliczne zresztą, były raczej okazją dla ubeckiej propagandy niż faktycznym zagrożeniem dla nowej władzy. Np. 16 października 1946 r. we wsi Widryny (gmina Bezławki) miał miejsce „napad” na miejscowych członków PPR. Meldunki MO i UB na ten temat różnią się. W relacji pracownika PUBP „6 osobników” zmienia się w „bandę WiN” uzbrojoną w 4 karabiny niemieckie, 2 pistolety i granaty49.
W listopadzie 1946 r. miały miejsce wypadki rozbrajania milicji w Kor szach. 5 listopada na terenie gminy zatrzymano 13 osób podejrzanych o przynależność do WiN. Z aresztowanych tylko trzy osoby przyznały się do
43 S p ra w o z d a n ie K ie r o w n ik a W B PU B P..., k . 162.
44 D o n iesienie k s ię d z a p a r a fii S w . L ip k a ks. P io tra B u r z a k a , IP N B i 084/380, k. 19.
45 K r o n ik a d zia ła ln o śc i..., k . 49.
46 S p ra w o z d a n ie d e ka d o w e I sekcji P U B P w R a ste m b o r k u o d 17.11 do 27.11.45 r , IP N Bi 084/380, k . 8.
47 S p ra w o z d a n ie z a okres sp r a w o zd a w c zy z p rzeb ie g u p ra c y W B p r z y P U B P w R a s te m b o r
k u z a okres o d d n ia 16 I I I do d n ia 23 I I I 4 6 r. [p o d p isał ref. WB I. O rda], IP N B i 084/381/1,
k . 5 6 -5 7 ; R a p o r t ref. g m . D r e n k fu r t B rze ziń sk ieg o , IP N B i 084/381/1, k . 60; P la n u sta la ją c y
d z ia ła ln o ś ć g r u p y A K n a terenie g m in y D r e n k fu r t z 2 0 m a r c a 1946 [p o d p isa ł st. s ie r ż a n t
J . K om osa], IP N B i 084/381/1, k. 5 0 -5 1 ; S p ra w o z d a n ie z p rzeb ie g u p ra c y II-e j sekcji P U B P
w R a stem b o rk u z a okres sp ra w o zd a w czy o d 15 I I I 4 6 r do 2 5 I I I 46 r , IP N B i 084/381/1, k . 5 2 -5 3 . 48 R a p o r t sp ecja ln y S z e fa P U B P ppor. Z. K ró liko w skieg o do S z e fa W U B P w O lszty n ie
z 1 1 I X 1946 r , IP N B i 084/381/1, k. 126.
49 M e ld u n e k sp e c ja ln y m ł. ref. W ydz. I I I P U B P w K ę tr zy n ie A n to n ie g o W iśniew skiego
z 19 X 1946 r., IP N B i 084/381/1, k . 1 3 7 -1 3 8 ; M e ld u n e k sp ecja ln y K o m e n d a n ta P ow iatow ego M O chor. P. B o row skiego z 19.10.1946 r , IP N B i 120/102, k . 2.
3 1 2 P aw eł Letko
winy, jednak PUBP w Kętrzynie zdołała „ustalić”, że komórka WiN była w stadium organizacji i liczyła 27 członków uzbrojonych w 3 rkm, 4 kbk i 2 pepesze50.
Realnym zagrożeniem dla bezpieczeństwa mieszkańców powiatu była też duża ilość materiału wojennego, pozostałości po niedawno toczonych wal kach. Jeszcze we wrześniu 1945 r. nierozminowane były pasy drogowe na trasach Kętrzyn-Mrągowo, Kętrzyn-Giżycko i Kętrzyn-Węgorzewo, wiosną 1946 r. miny znajdowały się w lasach otaczających Kwaterę Hitlera oraz w pasie umocnień w północno-wschodniej części powiatu51. Akcja rozminowa nia nie obyła się bez ofiar52. Bardzo częste były przypadki okaleczenia lub śmierci wśród ludności cywilnej, zwłaszcza dzieci53.
Twierdzenie, że wojna nie kończy się wraz z podpisaniem zawieszenia broni, jest oczywistym truizmem. Jednak warto przyjrzeć się bliżej sytuacji ludzi, którzy mimo zakończenia działań wojennych, jeszcze bardzo długo i całkowicie zasadnie obawiać się m usieli o swoje życie i dobytek. Kętrzyn i powiat kętrzyński nie były pod tym względem żadnym wyjątkiem. Opisane powyżej epizody wskazują, iż zagrożeniem mógł być każdy uzbrojony „osob nik”, w tym także przedstawiciel organów, które przynajmniej w teorii miały zapewnić mieszkańcom poczucie bezpieczeństwa.
SUMMARY
An analysis of historical sources indicates that the inhabitants of Kętrzyn area did not feel more secure after the war had ended. The region was a hiding place for escaped German officers, deserters, Red Army soldiers, looters and ordinary bandits. The situation began to stabilise only in late 1946 when the number of robberies and assaults staged by deserters and marauders began to decrease gradually.
50 S p r a w o z d a n ie d eka d o w e z a okres o d 15 X 46 r. do 5 X I 4 6 r., IP N B i 084/376/1, k . 6 0 -6 1 ;
S p r a w o z d a n ie d e ka d o w e z a okres o d 5 X I do 15 X I 4 6 r , IP N B i 084/376/1, k . 72-73; S p r a w o z d a nie d eka d o w e z a okres od 15 X I do 2 7 X I 4 6 r , IP N Bi 084/376/1, k . 76, 77; R a p o rt m ł. ref. W ydziału I I I P U B P w K ętrzynie A ntoniego W iśniewskiego z 6 X I 4 6 r , IP N B i 084/381/1, k. 151; M eld u n ek specjalny Ref. S łu ż b y Z ew n ętrzn ej J a n a K sią żk a z 6.11.46, IP N Bi 120/102, k. 3 -4 ; Sp ra w o zd a n ie K o m itetu Pow iatow ego P P S w K ę trzy n ie z a m -c lis to p a d 1946 r., A PO 1102/1, k . 135.
51 P is m o N a c z e ln ik a W y d zia łu K o m u n ik a c y jn e g o U rzęd u P ełn o m o c n ik a R z ą d u n a O kręg
M a z u r s k i inż. A . Z u b e lew ic za d o M in is te r s tw a K o m u n ik a c ji z 12 I X 1945, A PO 390/221, k . 45; P ism o K ie r o w n ik a P ow iatow ego Z a r z ą d u D rogowego w R a ste m b o r k u [ J a n u s z a K iełkiew icza] do U rzęd u W ojew ódzkiego w O lszty n ie z 2 6 1 1946, A P O 390/222, k . 14.
52 R a p o rt z a okres sp ra w o zd a w c zy w p rzeb ieg u p ra c y sekcji W B p r z y P U B P w R a s te m b o r
k u o d d n ia 15 V 46 do d n ia 2 3 V 4 6 r., IP N B i 084/381/1, k . 75.
53 P a tr z np.: M e ld u n e k n a d zw y c za jn y sta ro sty S te fa n a N a w ro ckieg o , A PO 391/288, k . 155;
S p r a w o z d a n ie K o m e n d y P o w ia to w e j M O pow . K ę tr zy n p o lin ii S e k c ji Z e w n ę tr zn e j z a okres o d d n ia 1 I V do 1 V 4 7 r , IP N B i 120/102, k . 17.
