Wpływ transformacji systemowej na miejsce rolnictwa w gospodarce narodowej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 651. 2004. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Kazimierz Zieliƒski Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Wp∏yw transformacji systemowej na miejsce rolnictwa w gospodarce narodowej 1. Uwagi wst´pne Usytuowanie rolnictwa w systemie gospodarki narodowej określane jest przez relacje i powiązania międzydziałowe. Może zatem zostać scharakteryzowane poprzez udział omawianego działu w tworzeniu podstawowych kategorii makroekonomicznych (np. produktu krajowego brutto), a także w zasobach czynników wytwórczych. Pozycję ekonomiczną można także ocenić, przeprowadzając analizę porównawczą kształtowania się współczynników efektywności i sprawności działania rolnictwa z pozostałymi działami gospodarki narodowej. Przedmiotem zaprezentowanych w niniejszym opracowaniu rozważań jest analiza kierunku przeobrażeń w usytuowaniu rolnictwa w gospodarce narodowej w latach 1992–2000. W szczególności chodzi o określenie, w jaki sposób okres transformacji systemowej wpłynął na możliwości generowania wartości dodanej w rolnictwie w porównaniu z nierolniczymi sektorami gospodarki. Badania koncentrują się zatem na dynamice procesów gospodarczych. Przedmiotem analizy są także determinanty przeobrażeń w usytuowaniu rolnictwa oraz możliwości poprawy pozycji rolnictwa w stosunku do pozostałych działów gospodarki narodowej. 2. Podstawowe relacje mi´dzy rolnictwem a pozostałymi sektorami gospodarki narodowej W Polsce zasadniczym źródłem danych liczbowych odnoszących się do miejsca rolnictwa w systemie gospodarczym są rachunki narodowe publikowane przez Główny Urząd Statystyczny. Odpowiednie dane grupowane są według dwóch.

(2) Kazimierz Zieliński. 50. przekrojów, a mianowicie: sekcji i działów Europejskiej Klasyfikacji Działalności (EKD) oraz sektorów instytucjonalnych. Spośród podmiotów instytucjonalnych podstawowe znaczenie dla prowadzonych w niniejszym opracowaniu rozważań posiada podsektor gospodarstw domowych obejmujący pracodawców i pracujących na własny rachunek oraz osoby fizyczne. Podsektor ten obejmuje także gospodarstwa indywidualne zarówno w rolnictwie, jak i poza rolnictwem. Dane liczbowe odnoszące się do sekcji i działów EKD zostały zamieszczone w tabeli 1. Obrazują one kształtowanie się produkcji globalnej, produktu krajowego brutto oraz nadwyżki operacyjnej brutto w rolnictwie w latach 1992–2000. Wartości liczbowe tych mierników aktywności gospodarczej zostały wyrażone w cenach bieżących. Dlatego też, a przede wszystkim ze względu na cel prowadzonych rozważań, zasadnicze badania oparto na relacjach pomiędzy rolnictwem a pozostałymi sektorami w zakresie wymienionych powyżej kategorii ekonomicznych. Tabela 1. Wartości liczbowe podstawowych kategorii ekonomicznych obrazujących sytuację polskiego rolnictwa w latach 1992–2000 Produkcja globalna w rolnictwie. PKB w rolnictwie (wartość dodana brutto). Nadwyżka operacyjna w rolnictwie. Lata. ceny bieżące (w mld zł). % PKB sektorów nierolniczych. ceny bieżące (w mld zł). % PKB sektorów nierolniczych. ceny bieżące (w mld zł). % PKB sektorów nierolniczych. 1992. 20,75. 9,31. 76,58. 7,14. 5,43. 12,98. 1993. 27,71. 9,26. 10,29. 6,97. 7,97. 14,05. 1994. 33,74. 8,46. 13,10. 6,64. 10,10. 13,62. 1995. 49,96. 9,08. 18,43. 6,60. 14,57. 12,21. 1996. 58,88. 8,69. 21,50. 6,30. 16,97. 11,79. 1997. 59,28. 6,87. 22,61. 5,06. 17,77. 10,02. 1998. 63,14. 6,28. 22,93. 4,36. 17,63. 8,14. 1999. 60,77. 5,02. 21,08. 3,43. 15,11. 5,15. 2000. 65,60. 4,80. 22,47. 3,28. 16,57. 5,65. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 1995, GUS, Warszawa 1995, s. 527–533, Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999, s. 514–553, Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 542–556..

(3) Wpływ transformacji systemowej na miejsce rolnictwa…. 51. Analiza danych zamieszczonych w tabeli 1 jednoznacznie prowadzi do wniosku, że w latach 90. zmniejszył się udział rolnictwa w tworzeniu produkcji globalnej, produktu krajowego brutto oraz nadwyżki operacyjnej brutto. W 1992 r. produkcja globalna wytworzona w rolnictwie stanowiła 9,3% produkcji sektorów nierolniczych. Po upływie 8 lat, a więc w 2000 r. omawiany wskaźnik ukształtował się na poziomie 4,8%. W wypadku produktu krajowego brutto analogiczny wskaźnik wynosił odpowiednio 7,1% i 3,3%, a nadwyżki operacyjnej 13,0% oraz 5,7%. Można zatem wyrazić opinię, że w okresie transformacji systemowej, a więc w stosunkowo krótkim czasie, miał miejsce znaczący spadek znaczenia rolnictwa w tworzeniu podstawowych kategorii makroekonomicznych. Mimo że w latach 90. rolnictwo tworzyło tylko kilka procent produktu krajowego, to jego udział w zasobach czynników wytwórczych był znaczący. W 1992 r. angażowało bowiem 24,8% osób pracujących w gospodarce narodowej, a w 2000 r. – nawet 25,3%. Użytki rolne stanowiły 59,8% oraz 58,9% powierzchni kraju odpowiednio dla podanych uprzednio dat badań. Równocześnie produkcyjne środki trwałe będące w dyspozycji rolnictwa w 1992 r. stanowiły 15,0%, a w 2000 r. 8,1% analogicznej kategorii w sektorach nierolniczych. Relacje pomiędzy zasobami czynników wytwórczych zaangażowanymi w rolnictwie i sektorach nierolniczych nie uległy zatem tak gwałtownej zmianie, jak kategorie obrazujące wyniki produkcyjne prowadzonej działalności gospodarczej. Tabela 2. Wartości liczbowe wybranych kategorii ekonomicznych ustalone dla podsektora instytucjonalnego gospodarstw indywidualnych w rolnictwie w latach 1992–2000 Nadwyżka operacyjna brutto Rok. Dochody pierwotne brutto. Dochody do dyspozycji brutto. % docho% docho% dów pierdów do nadwyżki ceny bieżące wotnych ceny bieżące dyspozycji ceny bieżące w sektorach (w mld zł) w sektorach (w mld zł) w sektorach (w mld zł) nierolninierolninierolniczych czych czych. 1992. 5,12. 25,46. 5,33. 25,27. 4,57. 23,11. 1993. 8,09. 27,29. 7,88. 25,25. 6,83. 22,69. 1994. 10,20. 27,02. 9,88. 24,70. 8,50. 21,46. 1995. 13,95. 20,68. 13,58. 16,76. 12,08. 17,21. 1996. 15,53. 18,48. 15,11. 15,04. 13,25. 15,03. 1997. 16,66. 16,88. 15,56. 12,63. 13,84. 12,37.

(4) Kazimierz Zieliński. 52. cd. tabeli 2 Nadwyżka operacyjna brutto Rok. Dochody pierwotne brutto. Dochody do dyspozycji brutto. % docho% docho% dów pierdów do nadwyżki ceny bieżące wotnych ceny bieżące dyspozycji ceny bieżące w sektorach (w mld zł) w sektorach (w mld zł) w sektorach (w mld zł) nierolninierolninierolniczych czych czych. 1998. 16,45. 13,87. 15,51. 10,61. 13,94. 10,45. 1999. 14,15. 10,89. 13,27. 8,32. 11,29. 7,61. 2000. 14,80. 9,73. 13,60. 7,27. 10,98. 6,46. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 1995, GUS, Warszawa 1995, s. 533, Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999, s. 557, Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 560.. Miejsce rolnictwa w systemie gospodarki narodowej przedstawiono także w tabeli 2, w której zamieszczono dane liczbowe obrazujące kształtowanie się wybranych kategorii dla instytucjonalnego podsektora gospodarstw indywidualnych w rolnictwie. Zarejestrowane dane wskazują na zmniejszającą się zdolność rolnictwa do tworzenia nadwyżki operacyjnej, dochodów pierwotnych brutto i dochodów do dyspozycji brutto. W 1992 r. nadwyżka operacyjna brutto tworzona w instytucjonalnym podsektorze gospodarstw rolnych stanowiła 25,5% analogicznej kategorii w instytucjonalnym podsektorze pracodawców i pracujących na własny rachunek poza rolnictwem, a w 2000 r. – jedynie 9,7%. W wypadku dochodów pierwotnych brutto oraz dochodów do dyspozycji brutto analogiczne współczynniki wynosiły 25,3% i 23,1 % oraz 7,3 % i 6,5% odpowiednio dla 1992 r. i 2000 r. Tendencje zmian w sytuacji gospodarstw rolnych potwierdzają zatem opinie sformułowane na podstawie analizy usytuowania rolnictwa w gospodarce narodowej dokonanej na podstawie danych w układzie EKD. Zmniejszanie się roli rolnictwa w strukturze gospodarczej jest powszechnym zjawiskiem w świecie, a przede wszystkim w krajach przechodzących głębokie przeobrażenia strukturalne. Z punktu widzenia gospodarki narodowej zasadniczym zagadnieniem jest jednak to, czy i w jakim zakresie procesowi temu towarzyszy zmniejszanie się zdolności rolnictwa do tworzenia wartości dodanej i poprawy sytuacji materialnej pracującej tam ludności. Innymi słowy, chodzi o stwierdzenie, czy nowo tworzone struktury są bardziej efektywne w skali makroekonomicznej. Wprawdzie potencjał wytwórczy rolnictwa stanowi coraz mniejszy odsetek potencjału produkcyjnego gospodarki narodowej, to jednak rolnictwo może stawać się coraz bardziej wydajne. Może ono mieć zatem mocną pozycję ekonomiczną nie.

(5) Wpływ transformacji systemowej na miejsce rolnictwa…. 53. z powodu znaczenia potencjału wytwórczego, ale ze względu na wysoką efektywność i sprawność działania. Kształtowanie się podstawowych relacji charakteryzujących sprawność działania polskiego rolnictwa prezentuje tabela 3. Wydajność pracy została wyrażona jako wartość dodana brutto przypadająca na 1 pracującego w rolnictwie, produktywność środków trwałych zmierzono za pomocą wartości dodanej brutto w przeliczeniu na 1000 zł wartości brutto produkcyjnych środków trwałych, a techniczne uzbrojenie pracy to wartość produkcyjnych środków trwałych na 1 pracującego w rolnictwie. Tabela 3. Wydajność pracy, produktywność środków trwałych i techniczne uzbrojenie pracy w rolnictwie w latach 1992–2000. Wydajność pracy Rok. Produktywność środków trwałych. Techniczne uzbrojenie pracy. sektory sektory sektory ceny bieżące ceny bieżące ceny bieżące nierolnicze nierolnicze nierolnicze (w tys. zł) (w zł) (w tys. zł) = 100 = 100 = 100. 1992. 194. 26,70. 139. 39,15. 1395. 52,98. 1993. 266. 20,46. 185. 41,95. 1448. 49,10. 1994. 339. 28,83. 242. 53,42. 1398. 42,52. 1995. 479. 23,83. 160. 39,31. 2893. 43,95. 1996. 534. 21,32. 190. 47,39. 2717. 33,87. 1997. 555. 17,57. 200. 40,82. 2756. 33,15. 1998. 568. 15,56. 202. 38,04. 2787. 32,65. 1999. 525. 10,37. 187. 36,24. 2810. 28,59. 2000. 560. 9,67. 199. 37,55. 2816. 25,79. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 1995, GUS, Warszawa 1995, s. 527–533, Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999, s. 514–553, Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 542–556.. Zamieszczone w tabeli 3 dane wskazują, że w okresie transformacji miał miejsce duży relatywny spadek wydajności pracy w polskim rolnictwie. O ile w 1992 r. wydajność pracy w rolnictwie kształtowała się na poziomie ok. 27% tej samej kategorii w sektorach nierolniczych, to w 2000 r. analogiczny wskaźnik wynosił jedynie 10,0%. Produktywność pracy uległa zatem znacznemu obniżeniu, tym bardziej, że – jak podaje A. Woś – w okresie 1985–1987 przewaga sektorów nierolniczych nad rolnictwem była 3-krotna1. W okresie transformacji nastąpił 1. A. Woś, Konkurencyjność wewnętrzna rolnictwa, IERiGŻ, Warszawa 2001, s. 13..

(6) Kazimierz Zieliński. 54. również szybki relatywny spadek technicznego uzbrojenia pracy w polskim rolnictwie. O ile w 1992 r. kategoria ta stanowiła 53% jej poziomu w sektorach nierolniczych, to w 2000 r. – jedynie 26%. Scharakteryzowane tendencje są wynikiem oddziaływania wielu różnorodnych przyczyn. Z jednej strony rolnictwo w okresie transformacji pełniło rolę bufora absorbującego skutki zwiększającego się bezrobocia wynikającego z przekształceń strukturalnych w sektorach nierolniczych, z drugiej strony przeobrażenia strukturalne objęły także rolnictwo, co m.in. przejawiło się w likwidacji państwowych gospodarstw rolnych. Dlatego zasoby siły roboczej na obszarach wiejskich nie zmniejszyły się, co miało wpływ na kształtowanie się wydajności pracy i technicznego uzbrojenia pracy. Trzecia z omawianych kategorii, a mianowicie produktywność rolniczych środków trwałych nie uległa tak dużym zmianom, jak pozostałe. Wartości liczbowe tej kategorii wahały się w granicach 36–53% jej poziomu w sektorach nierolniczych. Scharakteryzowane powyżej zjawiska pozwalają na sformułowanie wniosku, że w okresie transformacji miał miejsce nie tylko spadek znaczenia rolnictwa w potencjale wytwórczym kraju, ale przede wszystkim gwałtowne obniżenie sprawności i efektywności jego działania. Pogorszenie się kondycji ekonomicznej rolnictwa potwierdzają m.in. wyniki badań B. Klepackiego, J. Siekierskiego, K. Zielińskiego2. Można nawet wyrazić opinię, że w rezultacie transformacji rolnictwo znalazło się w poważnym kryzysie ekonomicznym. Świadczą o tym nie tylko przedstawione tendencje kształtowania się produktywności czynników wytwórczych, a także3: – trwale niższa produkcja rolnicza, – rosnące bezrobocie strukturalne na obszarach wiejskich, – odłogowanie ok. 1,6 mln ha użytków rolnych, – pogłębianie się rozwarcia nożyc cen, – drastyczne zmniejszenie się dochodów z działalności rolniczej, – ujemne od 1993 r. saldo obrotów zagranicznych produktami rolno-spożywczymi, – zdecydowanie mniejsza aktywność inwestycyjna rolników.. 2 B. Klepacki, Sytuacja ekonomiczna gospodarstw chłopskich w okresie transformacji, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1997, nr 2–3, s. 40–45; J. Siekierski, Procesy transformacji systemowej w rolnictwie i gospodarce żywnościowej w Polsce, ZP-H Styrex, Kraków 1996, s. 96–97; K. Zieliński, Elastyczność podaży produktów rolniczych w Polsce, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002, s. 91–92. 3. A. Woś, op. cit., s. 15..

(7) Wpływ transformacji systemowej na miejsce rolnictwa…. 55. 3. Determinanty przeobra˝eƒ pozycji rolnictwa w strukturze gospodarczej Scharakteryzowane powyżej kierunki przeobrażeń w usytuowaniu rolnictwa w strukturze gospodarki narodowej wskazują na niekorzystne dla rolnictwa relacje w układzie: rolnictwo – sektory pozarolnicze. Spowodowane to zostało wieloma różnorodnymi przesłankami. Niektóre spośród nich mają charakter systemowy i są charakterystyczne dla rolnictwa wszystkich krajów, które przechodzą głębokie przeobrażenia strukturalne. Przyczyny te powodują, że znaczna część zasobów rolniczych czynników wytwórczych pozostaje niemal wyłączona z mechanizmu przepływów międzygałęziowych. Druga grupa czynników związana jest z transformacją systemową, a więc z przejściem od rynku regulowanego do wolnego. W szczególny sposób ta grupa determinant kształtowała sytuację w polskiej gospodarce żywnościowej w latach 90. W procesie wytwarzania żywności rolnictwo, stając się działem surowcowym, podlega deprecjacji w ramach dokonujących się w gospodarce narodowej przepływów międzysektorowych. Podobnie, jak inne działy surowcowe, w procesie wytwarzania dóbr finalnych rolnictwo staje się coraz bardziej oddalone od nabywcy końcowego, gdyż coraz większą część wartości produkcji stanowią dobra pośrednie. Równocześnie funkcjonujący rynek tworzy przesłanki do uprzywilejowania końcowych faz przetwarzania surowców w produkty finalne. Niezależnie od struktury rynku, ogniwa finalne posiadają zdecydowanie większy wpływ na ceny wytwarzanych dóbr i usług. W rezultacie ogniwa produkcyjne znajdujące się bliżej nabywcy końcowego, tj. skup, przetwórstwo, handel, znajdują się w korzystniejszej sytuacji aniżeli rolnictwo. Tak więc rynek, dokonując redystrybucji wartości dodanej, powoduje trwałą deprecjację rolnictwa. W krajach wysoko rozwiniętych odpływ wartości dodanej z rolnictwa wynika z długookresowych tendencji przeobrażeń w sytuacji rynkowej. Na skutek zastosowania coraz doskonalszych technologii produkcyjnych następuje wzrost wydajności poszczególnych czynników wytwórczych, a tym samym wzrost potencjału produkcyjnego całego rolnictwa. Ponieważ w tej grupie krajów popyt na żywność wzrasta wolniej niż podaż, w długim okresie ma miejsce, mimo krótkookresowych wahań, spadkowa tendencja cen artykułów rolnych. Aby przeciwdziałać tej sytuacji, w praktyce gospodarczej wielu krajów, m.in. USA, Japonii, krajów Unii Europejskiej wprowadzono programy gospodarcze ograniczające spadek cen produktów wytwarzanych w rolnictwie. Chociaż przyniosło to pozytywne efekty dla producentów rolnych, to jednak nie wywołało zahamowania generalnej spadkowej tendencji cen artykułów wytwarzanych w rolnictwie. Zaobserwowane w długim okresie spadkowe tempo cen detalicznych żywności nie nadążało za tempem zmniejszania się cen surowców rolniczych. Sytuacja ta implikowała.

(8) Kazimierz Zieliński. 56. wolniejszy wzrost popytu na żywność, szczególnie wśród najuboższych grup gospodarstw domowych. Badania empiryczne potwierdzają zwiększanie się różnicy między poziomem cen artykułów żywnościowych a cenami surowców rolniczych. Oznacza to, że udział sfer obrotu i przetwórstwa, a więc podmiotów gospodarczych funkcjonujących pomiędzy producentami rolnymi a konsumentami systematycznie się zwiększa. W konsekwencji udział rolników w kosztach detalicznych koszyka rynkowego produktów rolno-spożywczych jest coraz niższy. Przykładowo, w gospodarce USA tak określony współczynnik w 1950 r. wynosił 47%, w 1960 r. 37%, a w 1985 r. 31%4. Wspomniane tendencje kształtowania się popytu i podaży mają istotny wpływ na pozycję rolnictwa wobec innych sektorów gospodarki. Specyfika systemu gospodarowania w rolnictwie powoduje, że znaczna część rolniczych czynników wytwórczych jest niemal wyłączona z przepływów międzygałęziowych. Ze względu na brak możliwości alternatywnych zastosowań zasoby czynników wytwórczych wykorzystywanych w rolnictwie są właściwie immobilne. Należy do nich zaliczyć zdecydowaną większość zasobów ziemi użytkowanej rolniczo, a także siły roboczej. W takiej sytuacji znajduje się zwłaszcza bardziej zaawansowana wiekowo część ludności rolniczej. W wypadku tej grupy ludności ponoszenie nakładów na uzyskanie nowych kwalifikacji może nie być opłacalne, gdyż nie pozostało im wiele lat aktywności zawodowej. Wysoce ograniczona mobilność dotyczy także znaczącej części zasobów kapitałowych, jak przykładowo: urządzeń trwale związanych z ziemią, maszyn rolniczych. Ponieważ – jak już wspomniano – znacznej części potencjału wytwórczego nie można przenieść do innych nierolniczych zastosowań, producenci rolni pozbawieni są korzyści alokacyjnych. W takich warunkach miejsce rolnictwa w systemie gospodarczym, w tym przede wszystkim rolnictwa tradycyjnego jest względnie trwale określone. Rolnicy zmuszeni są zatem akceptować niższe korzyści produkcyjnego zastosowania czynników wytwórczych. Tak więc, wysoce ograniczona mobilność powoduje, że w relacji rolnictwo – sektory nierolnicze nie zachodzi proces wyrównywania się krańcowych wynagrodzeń czynników produkcji, bądź też proces ten zachodzi w niezwykle długich okresach. Nie jest zatem spełniony jeden z podstawowych warunków wzrostu efektywności struktur gospodarczych w skali makroekonomicznej. Miejsce rolnictwa w polskiej gospodarce określają również czynniki wynikające z przejścia od rynku regulowanego do wolnego. Transformacja nie pozostała bowiem bez wpływu na stosunki rynkowe między producentami surowców rolniczych a jednostkami przetwórstwa spożywczego. W jej początkowym okresie nastąpił rozpad państwowej i spółdzielczej sieci skupu, co sprzyjało powstawaniu 4. W.G. Tomek, K.L. Robinson, Kreowanie cen artykułów rolnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 115..

(9) Wpływ transformacji systemowej na miejsce rolnictwa…. 57. i rozwojowi jednostek prywatnych. Przekształcenia w tej sferze spowodowały – jak stwierdza R. Urban – że rolnicy uzyskali prawo wyboru odbiorców swoich produktów, a utracili gwarancję zbytu5. Prawdopodobnie w początkowych stadiach procesu transformacji prawo wyboru partnera rynkowego miało większe znaczenie niż gwarancja zbytu. Jednakże wkrótce sytuacja uległa diametralnej zmianie i zdecydowana większość producentów zaczęła coraz dotkliwiej odczuwać utratę gwarancji zbytu. Stąd też pewność zbytu zaczęła zajmować wysoką pozycję w hierarchii celów gospodarowania, co wykazują wyniki badań ankietowych. Badania systemu celów indywidualnych gospodarstw rolnych przeprowadzone w połowie lat 90. wykazały, że pewność zbytu zajmowała drugą pozycję w hierarchii celów, uzyskując 63% wskazań. Wyższą pozycję zajmował jedynie cel określany jako wychowanie dzieci i zapewnienie im dobrej przyszłości (68% wskazań)6. Należy podkreślić, że w połowie lat 80. najwyższe pozycje w systemie celów prowadzenia działalności gospodarczej w rolnictwie zajmowały: swoboda podejmowania decyzji (40% wskazań), usprawnienie gospodarstwa domowego (26%) oraz wychowanie dzieci (25%)7. Jak wspomniano, zasadniczym czynnikiem zaprezentowanych przeobrażeń w hierarchii celów gospodarowania jest transformacja systemowa, która w odniesieniu do rolnictwa przejawiła się zwiększonymi trudnościami ze zbytem wytworzonych produktów rolnych. Korzyści wynikające z możliwości wyboru odbiorcy z upływem czasu stały się iluzoryczne, gdyż w warunkach nadwyżki podaży produktów rolniczych pozycja odbiorców jest znacznie silniejsza niż sprzedawców. Rozpad zinstytucjonalizowanych powiązań poziomych i pionowych w ramach gospodarki żywnościowej spowodował, że rynek surowców rolniczych został opanowany przez pośredników, którzy dyktują warunki rolnikom, wykorzystując uwarunkowania produkcji rolniczej, a mianowicie: wolny obrót kapitału, zależność od warunków klimatycznych, brak możliwości przechowywania większości wytwarzanych produktów oraz nikłą obecność na rynku pojedynczych gospodarstw8. Jest rzeczą oczywistą, że tracą na tym producenci rolni, ponieważ część tworzonej przez nich wartości realizowana jest w innych podmiotach gospodarczych. Według A. Wosia na skutek funkcjonowania mechanizmu obniża5. R. Urban, Rozwój otoczenia rolnictwa [w:] Rolnictwo w okresie transformacji systemowej (1989–1997), IERiGŻ, Warszawa 1998, s. 108. 6. E. Majewski, W. Ziętara, System celów w rolniczych gospodarstwach rodzinnych, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1997, nr 6, s. 30–42. 7 W. Ziętara, Cele gospodarowania rolników indywidualnych, „Wieś Współczesna” 1986, nr 7, s. 30–38. 8 T. Nietupski, Możliwości zmian ztruktury obszarowej i powiększania dochodów rolników na Dolnym Śląsku [w:] Agrobiznes w krajach Europy Środkowej w aspekcie integracji z Unią Europejską, t. 1, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1998, s. 59..

(10) 58. Kazimierz Zieliński. jącego względny poziom cen rolnych, ok. 25% wytworzonej w rolnictwie wartości dodanej, przejmowana jest przez inne sektory gospodarki9. Analogiczny wskaźnik podaje także J. Wilkin10. Z przedstawionych powyżej względów producenci rolni zmuszeni są akceptować warunki kupna – sprzedaży, włączając w to ceny, które narzucają nabywcy. Liberalizacja rynku spowodowała, że w bardziej uprzywilejowanej sytuacji znalazły się jednostki skupu i przetwórstwa surowców rolniczych. Można nawet wyrazić opinię, że niektóre jednostki (a także branże przetwórcze) w wyraźny sposób poprawiły swoją pozycję w systemie gospodarczym na skutek stosukowo niskich cen płaconych producentom rolnym. 4. Zarys kierunków działaƒ Rozpad powiązań poziomych i pionowych funkcjonujących w gospodarce żywnościowej spowodował odpływ części wartości dodanej z rolnictwa, a także wzrost zakresu nieprzewidywalności stanów rynku. Dążąc do poprawy wskaźników efektywności i sprawności działania rolnictwa, należy podejmować działania zmierzające do wzmocnienia pozycji rolników jako uczestników procesów rynkowych oraz zwiększenia przewidywalności w zakresie kształtowania się popytu i podaży surowców rolniczych. Wymaga to m.in. restytucji powiązań integracyjnych w ramach systemu rolniczego. Wiele koncepcji w tym zakresie zostało zaprezentowanych w opracowaniu W. Szymanowskiego i G. Karasiewicza11. Do najbardziej rozpowszechnionych form integracyjnych w procesie wytwarzania żywności należy zaliczyć tworzenie grup produkcyjno-marketingowych, które w praktyce mogą przybierać różnorodne formy organizacyjno-prawne, takie jak: porozumienia nieformalne, spółki, stowarzyszenia, spółdzielnie12. Niezależnie od formy organizacyjnej zespołowe działanie podmiotów gospodarujących zmienia ich pozycję rynkową i sytuację dochodową poprzez zwiększanie siły konkurencyjnej zintegrowanych jednostek. Wszystkie formy integracji, zarówno 9 A. Woś, Udział rolnictwa w tworzeniu produktu społecznego i zatrudnienie rolnicze, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 2000, nr 2–3, s. 4. 10 J. Wilkin, Polskie rolnictwo w procesie transformacji – mechanizmy, tendencje i efekty przemian, „Problemy Integracji Rolnictwa” 2000, nr 4, s. 16. 11 W. Szymanowski, G. Karasiewicz, Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi [w:] Identyfikacja priorytetów w modernizacji sektora rolno-spożywczego w Polsce, FAPA, Warszawa 1998, s. 485–503. 12 J. Żmija, Ł. Kuczek, Wybrane zagadnienia rynku rolno-żywnościowego [w:] Zarządzanie i marketing w agrobiznesie wobec integracji z Unią Europejską, pod red. J. Żmiji i L. Strzelczaka, Wydawnictwo Czuwajmy, Kraków 2000, s. 59..

(11) Wpływ transformacji systemowej na miejsce rolnictwa…. 59. pionowej, jak i poziomej, tworzą przesłanki wzmocnienia pozycji przetargowej gospodarstw na skutek większego wpływu na cenę sprzedawanych artykułów, ograniczenia ryzyka rynkowego i wewnętrznej konkurencji. Korzyści mogą także przejawiać się poprzez tendencję do obniżenia kosztów produkcji i sprzedaży na skutek zwiększenia skali działania, bardziej efektywnego wykorzystania sprzętu i majątku trwałego oraz większego dostępu do infrastruktury rynkowej. Spośród form organizacyjno-prawnych w krajach Unii Europejskiej, a także Stanach Zjednoczonych, Japonii, Korei szczególne znaczenie posiada spółdzielczość rolnicza, która jest dobrze zorganizowana i stanowi dużą siłę ekonomiczną. Przejawami przedsiębiorczości rolników i ekspansji tej formy integracji są procesy: koncentracji kapitału, powstawania różnorodnych związków do realizacji zamierzeń rozwojowych, tworzenia lobbingu spółdzielczego. W Unii Europejskiej wspomniana forma gospodarowania koncentruje ok. 50% obrotu środkami do produkcji rolniczej, 60% skupu surowców i produktów rolniczych, 50% przetwórstwa spożywczego i 65% udzielonego kredytu13. W Polsce idea restytucji spółdzielczości i tworzenia innego rodzaju grup produkcyjno-marketingowych realizowana jest z wielkimi oporami. Wśród przyczyn tej sytuacji należy wymienić kwestie legislacyjne, brak odpowiedniej determinacji producentów rolnych, a także niewystarczającą pomoc państwa. Mimo pozytywnych przykładów, nie ma zadowalających podstaw do wyrażenia opinii, że w Polsce funkcjonowanie grup producenckich istotnie poprawiło sytuację rynkową rolników. Przewaga jednostek funkcjonujących w otoczeniu rolnictwa jest bowiem zbyt wielka i dlatego też grupy producentów nie stanowią silnej przeciwwagi. Nie oznacza to jednak, że nie należy podejmować prób. W celu wzmocnienia pozycji rynkowej rolnictwa niezbędna jest restytucja kontraktacji, która z uwagi na uniwersalny charakter jest ważnym ogniwem integracji pionowej. Kontraktacja nie jest zjawiskiem nowym, ma bowiem w polskiej gospodarce żywnościowej wieloletnie tradycje. W ramach gospodarki centralnie sterowanej stanowiła ona podstawową formę powiązań producentów rolnych z otoczeniem rynkowym. Początkowy okres transformacji, wywołując rozpad wcześniej ukształtowanych form integracyjnych, spowodował także deprecjację kontraktacji. W obecnych warunkach zasadniczym zagadnieniem we wzmocnieniu roli kontraktacji jest problem cen umownych. Z uwagi na słabą pozycję rolników jako uczestników stosunków rynkowych, podmioty działające w sferze przetwórstwa spożywczego nie są istotnie zainteresowane zawieraniem umów długoterminowych, w których ustalona jest cena zbytu. Równocześnie tylko relatywnie niewielka część jednostek przetwórstwa spożywczego i handlowych 13. D. Derewicz, Spółdzielczość wiejska wobec procesów integracyjnych z Unią Europejską, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1998, nr 6, s. 71..

(12) Kazimierz Zieliński. 60. skłonna jest zapłacić wyższą cenę za wyższą jakość surowców rolniczych14. Tymczasem z punktu widzenia podmiotów gospodarujących w rolnictwie, umowy zawierające określoną ex ante cenę posiadają niezwykle istotne znaczenie. Tego typu informacje stanowią podstawową przesłankę oceny opłacalności podejmowanej produkcji rolniczej. Restytucja kontraktacji, powodując ograniczenie krótkookresowych wahań cen, mogłaby sprzyjać obniżeniu kosztów transakcji, standaryzacji wytwarzanych produktów rolniczych, a także zwiększeniu realności planowania rozmiarów i struktury produkcji w poszczególnych gospodarstwach rolnych. Wzmocnienie pozycji rolnictwa w gospodarce narodowej może nastąpić na skutek tworzenia sprzyjających warunków do rozwoju rynków hurtowych i giełd rolnych. Te formy organizacji rynku rolnego wymuszają integrację i specjalizację gospodarstw rolnych, a także standaryzację artykułów dostarczanych do sprzedaży ze względu na obrót dużymi partiami towaru. Ten kierunek działań przyczyniłby się do zmniejszenia ryzyka w produkcji rolniczej oraz zwiększenia stopnia przewidywalności kształtowania się wielkości popytu i podaży. Rynki hurtowe i giełdy towarowe mogą także powodować zmniejszenie ryzyka handlowego poprzez upowszechnianie transakcji terminowych i opcji. W polskich realiach gospodarczych zasadniczą determinantą mogącą wzmocnić pozycję rolnictwa w gospodarce narodowej jest wysokie tempo wzrostu gospodarczego. Warunkiem rozwiązania wielu problemów rozwoju obszarów wiejskich i wzrostu dochodów ludności rolniczej jest tworzenie nowych miejsc pracy. W okresie transformacji na obszarach wiejskich oprócz przeludnienia rolnictwa indywidualnego określonego mianem „bezrobocia utajonego” pojawiło się bezrobocie jawne. Przekształcenia strukturalne w nierolniczych sektorach gospodarki spowodowały znaczące ograniczenie możliwości zarobkowania poza gospodarstwem rolnym. Znalazło to odzwierciedlenie w sprawozdawczości statystycznej, która w pierwszej połowie lat 90. wykazywała wzrost liczby pracujących w rolnictwie indywidualnym. W Polsce w latach 90. dużą popularność zyskała koncepcja wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Ponieważ wdrożenie tej koncepcji przyniosło za zachodzie Europy duże korzyści mieszkańcom terenów wiejskich istnieje przekonanie, że jej realizacja rozwiąże, a przynajmniej złagodzi wiele problemów wsi polskiej. Traktując kompleksowo problemy wsi i rolnictwa, wielofunkcyjność akcentuje konieczność modernizacji otoczenia rolnictwa polegającą na tworzeniu miejsc pracy innych niż w rolnictwie15. Wielofunkcyjny rozwój poprzez przybli14 15. R. Urban, op. cit., s. 108.. M. Kłodziński, Wielofunkcyjny rozwój terenów wiejskich a obszary chronione, „Wieś i Rolnictwo” 1995, nr 2..

(13) Wpływ transformacji systemowej na miejsce rolnictwa…. 61. żenie miejsc pracy do miejsc zamieszkania ma doprowadzić do poprawy sytuacji ekonomicznej ludności wiejskiej poprzez lepsze wykorzystanie zasobów pracy i potencjału intelektualnego oraz przyczynić się do wzbogacania funkcji wsi, prowadząc do sytuacji, gdy rolnictwo stanowi tylko jeden z rodzajów aktywności gospodarczej. W praktyce realizacja wspomnianej koncepcji uzależniona jest od tempa wzrostu gospodarczego oraz stopnia jej wspierania przez władze państwowe i samorządowe, gdyż rolnictwo nie jest w stanie sfinansować swojej restrukturyzacji. Nie może ono także stworzyć dodatkowego popytu na pracę, gdyż w tym sensie jest działem gospodarki dostosowującym swoje funkcjonowanie do warunków otoczenia. Literatura Derewicz D., Spółdzielczość wiejska wobec procesów integracyjnych z Unią Europejską, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1998, nr 6. Klepacki B., Sytuacja ekonomiczna gospodarstw chłopskich w okresie transformacji, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1997, nr 2–3. Kłodziński M., Wielofunkcyjny rozwój terenów wiejskich a obszary chronione, „Wieś i Rolnictwo” 1995, nr 2. Majewski E., Ziętara W., System celów w rolniczych gospodarstwach rodzinnych, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1997, nr 6. Nietupski T., Możliwości zmian struktury obszarowej i powiększania dochodów rolników na Dolnym Śląsku [w:] Agrobiznes w krajach Europy Środkowej w aspekcie integracji z Unią Europejską, t. 1, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1998. Siekierski J., Procesy transformacji systemowej w rolnictwie i gospodarce żywnościowej w Polsce, ZPH Styrex, Kraków 1996. Szymanowski W., Karasiewicz G., Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi [w:] Identyfikacja priorytetów w modernizacji sektora rolno-spożywczego w Polsce, FAPA, Warszawa 1998. Tomek W.G., Robinson K.L., Kreowanie cen artykułów rolnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Urban R., Rozwój otoczenia rolnictwa [w:] Rolnictwo w okresie transformacji systemowej (1989–1997), IERiGŻ, Warszawa 1998. Wilkin J., Polskie rolnictwo w procesie transformacji – mechanizmy, tendencje i efekty przemian, „Problemy Integracji Rolnictwa” 2000, nr 4. Woś A., Udział rolnictwa w tworzeniu produktu społecznego i zatrudnienie rolnicze, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 2000, nr 2–3. Woś A., Konkurencyjność wewnętrzna rolnictwa, IERiGŻ, Warszawa 2001. Zieliński K., Elastyczność podaży produktów rolniczych w Polsce, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002. Ziętara W., Cele gospodarowania rolników indywidualnych, „Wieś Współczesna” 1986, nr 7. Żmija J., Kuczek L., Wybrane zagadnienia rynku rolno – żywnościowego [w:] Zarządzanie i marketing w agrobiznesie wobec integracji z Unią Europejską, pod red. J. Żmiji i L. Strzelczaka, Wydawnictwo Czuwajmy, Kraków 2000..

(14) 62. Kazimierz Zieliński. The Impact of the Transition on the Position of Agriculture in the Polish Economy In this article, the author provides an analysis of the changing position of agriculture in the Polish economy from 1992 to 2000. The empirical part of the article focuses on a study of agriculture’s contribution to the creation of macroeconomic measures of economic activity and on an evaluation of the efﬁciency and effectiveness of the agriculture sector. The analysis also deals with the systemic and market determinants of changes in agriculture’s position in the economic structure as well as the opportunities for improving the position of agriculture compared to other segments of the Polish economy..

(15)