Medycyna Wet. 2010, 66 (4) 232
Artyku³ przegl¹dowy Review
Bakteriofagi (fagi) s¹ to wirusy, które infekuj¹ bak-terie. Nie atakuj¹ one komórek eukariotycznych i nie mog¹ replikowaæ siê poza komórkami bakteryjnymi (11). S¹ najbardziej rozpowszechnion¹ form¹ ¿ycia na naszej planecie (11) i z powodu ró¿norodnoci sta-nowi¹ niewiarygodnie du¿y zasób genów mog¹cych wp³ywaæ na ewolucjê bakterii. Bytuj¹ we wszystkich rodowiskach, w których obecne s¹ bakterie (17). Ostat-nio opisano tak¿e archeofagi, tj. fagi specyficzne dla Archeae (27).
Taksonomia bakteriofagów opiera siê na ich morfo-logii i rodzaju materia³u genetycznego. Wyró¿nia siê 13 rodzin, przy czym wiêkszoæ nale¿y do trzech z nich: Siphoviridae, Myoviride i Podoviridae, zawieraj¹cych ³¹cznie 15 rodzajów. Wszystkie one posiadaj¹ w kap-sydzie podwójn¹ niæ DNA. Pozosta³e 10 rodzin sku-piaj¹ nieliczne gatunki (11, 23).
Infekcja fagowa
W zale¿noci od losów faga i infekowanej komórki podzielono bakteriofagi na dwie zasadnicze grupy: li-tyczne i lizogeniczne. Te pierwsze po zainfekowaniu bakterii zapobiegaj¹ jej podzia³owi i zmuszaj¹ do syntezy fagowego kwasu nukleinowego i bia³ek, a na-stêpnie formowania wirusowych cz¹stek. W koñcowym etapie tego cyklu nastêpuje synteza enzymów litycz-nych, które degraduj¹ cianê komórkow¹ bakterii, po-woduj¹c uwolnienie siê do rodowiska nowych fagów. W cyklu lizogenicznym, po wnikniêciu fagowego ma-teria³u genetycznego do komórki bakteryjnej nastêpuje synteza integraz i represora transkrypcji wirusowego DNA oraz jego insercja do genomu bakterii. Zintegro-wany fagowy DNA (profag) jest nastêpnie replikowa-ny jako czêæ bakteryjnego DNA (11). Stan lizogenii
jest rodzajem specyficznej symbiozy, w której komór-ka gospodarza chroniona jest przed ponownym zakomór-ka- zaka-¿eniem takim samym rodzajem faga, zabezpieczaj¹c zarazem mo¿liwoæ powielania fagowego DNA. Wy-ró¿nia siê tak¿e trzeci¹ grupê tzw. fagów filamentar-nych, które po namno¿eniu uwalniane s¹ z komórki gospodarza bez powodowania jej lizy (23).
Receptory fagowe i opornoæ na infekcje
Receptorami fagowymi mog¹ byæ otoczki bakteryj-ne, lipopolisacharydy (LPS), rzêski, fimbrie i ró¿ne inne bia³ka powierzchniowe bakterii. Fagi mog¹ tak¿e dla osi¹gniêcia receptorów na powierzchni ciany komór-kowej wykorzystywaæ enzymy (hydrolazy) w celu de-polimeryzacji otoczki bakterii, której utrata uwra¿liwia bakteriê na dzia³anie uk³adu immunologicznego gospo-darza (21). Poprzez utratê receptora fagowego komór-ka staje siê oporna na faga, co czêsto wi¹¿e siê z reduk-cj¹ innych cech ¿yciowych i spadkiem wirulencji (15). Opornoæ bakterii na infekcjê fagow¹ mo¿e byæ tak¿e nastêpstwem lizogenii lub horyzontalnego nabycia sys-temu restrykcyjno-modyfikuj¹cego powoduj¹cego de-gradacjê fagowego kwasu nukleinowego, lub mutacji genów istotnych dla replikacji czy powstawania nowych cz¹stek fagowych (27).
Diagnostyka i terapia
Powi¹zane swoicie poprzez swoj¹ aktywnoæ z okre-lonym gatunkiem czy nawet szczepem bakteryjnym s¹ potencjalnie precyzyjnym narzêdziem diagnostycznym i terapeutycznym. Wysoka swoistoæ dzia³ania bakte-riofagów pozwoli³a na wykorzystanie ich zarówno do ró¿nicowania szczepów bakteryjnych w obrêbie tego samego gatunku, jak i do okrelenia przynale¿noci
Bakteriofagi i fagoterapia
ROMUALD GRYKO, SYLWIA PARASION, LIDIA MIZAK
Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii. Orodek Diagnostyki i Zwalczania Zagro¿eñ Biologicznych, ul. Lubelska 2, 24-100 Pu³awy
Gryko R., Parasion S., Mizak L.
Bacteriophages and phage therapy Summary
The article presents the biology of bacteriophages and their diagnostic and therapeutic applications, including recombinants with the use of the phage display method. Clinical efficacy of phage therapy, espe-cially in cases of antibiotic-resistant infections, including those complicated by MRSA strains, are underlined. The article also discusses the results of experimental studies, which can provide directions for future investigations and therapeutic applications of bacteriophages.
Medycyna Wet. 2010, 66 (4) 233
gatunkowej tych mikroorganizmów. Opisano wiele ze-stawów fagów typuj¹cych (typing phages), które po-zwalaj¹ na ró¿nicowanie bakterii na podstawie ich wzo-ru fagowego i stopnia lizy (13). Typowanie gronkow-ców zosta³o opisane w latach 40. dwudziestego wieku i przez wiele lat by³o z powodzeniem stosowane (miê-dzynarodowy zestaw 23 bakteriofagów), co pozwoli³o tak¿e na kontrolowanie rozprzestrzeniania siê szczepów MRSA (Methicillin-resistant Staphylococcus aureus) (19).
W systemach detekcji bakterii zastosowanie znalaz-³y tak¿e fagi rekombinowane, szczególnie znakowane kasetami tzw. genów reporterowych np. lucyferazy Vi-brio harvei lub koduj¹cych bia³ka zielonej fluorescen-cji meduzy Aequorea victoria. Ekspresja tych genów w zainfekowanych komórkach bakteryjnych daje wiat-³o widzialne i mo¿liwoæ jego pomiaru z du¿¹ czuwiat-³o- czu³o-ci¹ (13). Znalaz³o to zastosowanie w detekcji E. coli 0157 oraz bakterii z rodzajów Listeria, Salmonella i Mycobacterium (13). Wprowadzenie do genomu bak-teriofaga okrelonej sekwencji DNA prowadzi do eks-presji kodowanego przez ni¹ bia³ka na jego powierzch-ni (4). Jest to metoda phage display, zapocz¹tkowana eksperymentami Georga P. Smitha (28) z wykorzysta-niem fagów nitkowatych (filamentarnych) E. coli do produkcji antygenów. Dziêki swojej prostocie i ³atwo-ci modyfikacji metoda phage display jest stosowana nie tylko w biologii molekularnej i biochemii. Technika ta znalaz³a zastosowanie w identyfikacji epitopów wi¹¿¹-cych przeciwcia³a, poszukiwaniu ligandów, identyfikacji nowych receptorów znanych ligandów oraz w poszu-kiwaniu nowych leków, szczepionek przeciwnowotwo-rowych i przeciwbakteryjnych (13). Rekombinowane fagi filamentarne mog¹ byæ stosowane do wprowadza-nia do bakterii substancji bakteriobójczych np. endo-nukleaz restrykcyjnych. W takim przypadku wiriony nie prowadz¹ do lizy komórek, dzia³aj¹ za jako transpor-tery DNA koduj¹cego te bakteriobójcze substancje (34). Metoda phage display ma coraz wiêksze zastosowa-nie w onkologii, gdy¿ pozwala na otrzymazastosowa-nie rekombi-nowanych przeciwcia³ o dzia³aniu przeciwnowotworo-wym; uzyskane dziêki tej metodzie peptydy wi¹¿¹c siê do komórek nowotworowych lub komórek ródb³on-ka, mog¹ same powodowaæ dzia³anie przeciwnowotwo-rowe lub dostarczaæ do guza inne rodki terapeutyczne (4). Metod¹ phage display mo¿na blokowaæ angioge-nezê nowotworow¹ lub znamiennie zmniejszaæ liczbê przerzutów, wykorzystuj¹c m.in. peptydomimetyki wêg-lowodanów bior¹cych udzia³ w ich powstawaniu (4).
Fagi s¹ tak¿e proponowane jako potencjalne wekto-ry w terapii genowej. Poniewa¿ ich kapsydy zabezpie-czaj¹ DNA przed degradacj¹ po iniekcji, a umieszczo-ne na powierzchni metod¹ phage display odpowiednie moleku³y pozwalaj¹ na dotarcie do komórek docelo-wych, zak³adaæ mo¿na du¿¹ efektywnoæ takiego po-stêpowania (7).
Odkrycie fagów nasunê³o przede wszystkim myl ich wykorzystania jako naturalnych czynników
antybakte-ryjnych i st¹d liczne próby ich stosowania jako leku w zaka¿eniach bakteryjnych ludzi i zwierz¹t, ale tak¿e w ochronie rolin i jako rodków antybakteryjnych przy produkcji ¿ywnoci czy do dezynfekcji np. szpitali (12). Z uwagi na dramatyczny wzrost iloci szczepów bakte-rii opornych na stosowane powszechnie antybiotyki, fagi lityczne skupiaj¹ na sobie ostatnio coraz wiêksz¹ uwa-gê badaczy (8, 10, 23, 33). Odkrycie i wprowadzenie do praktyki antybiotyków (1940 r.) zahamowa³o na d³u-gie lata zarówno prace badawcze, jak i kliniczne w tej dziedzinie (szczególnie w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Pó³nocnej) i dopiero wzrastaj¹ca liczba bak-teryjnych szczepów opornych na stosowane antybio-tyki spowodowa³a powtórne zainteresowanie siê fago-terapi¹. Badania dotycz¹ce mo¿liwoci stosowania bakteriofagów w terapii prowadzone by³y g³ównie w by³ym Zwi¹zku Radzieckim oraz w Polsce. Niektóre orodki naukowe w tych krajach (Wroc³aw, Tbilisi, Odessa) maj¹ w tej dziedzinie du¿e dowiadczenie.
Badania dotyczy³y fagów aktywnych litycznie w sunku do wielu patogenów, szczególnie jednak w sto-sunku do gatunków z narastaj¹c¹ gwa³townie liczb¹ szczepów antybiotykoopornych i sprawiaj¹cych przez to powa¿ne k³opoty terapeutyczne. Nie bez znaczenia jest fakt aktywnoci litycznej w stosunku do MRSA, VRE (oporne na wankomycynê enterokoki), wieloopor-nych szczepów Pseudomonas aeruginosa czy Esche-richia coli wytwarzaj¹cych â-laktamazy o rozszerzo-nym spektrum substratowym (ESBL) (2, 17, 31, 32). Wyizolowano wiele fagów lizuj¹cych bakterie wystê-puj¹ce w zaka¿eniach ropnych (rany, komplikacje der-matologiczne), ale tak¿e w zapaleniach dróg moczo-wych czy oddechomoczo-wych. Opracowano nawet mieszan-ki fagów, zwane pyofagami, litycznych w stosunku do Staphylococcus aureus, Streptococcus spp., Pseudomo-nas aeruginosa, Proteus spp. i E. coli (14). W zaka¿e-niach pokarmowych stosuje siê mieszanki fagowe zwa-ne intestifagami, sk³adaj¹ce siê z bakteriofagów litycz-nych w stosunku do Shigella spp., Salmonella (para-typhi A i B, (para-typhimurium, enteritidis, cholerasuis, ora-neiburg), Proteus (vulgaris, mirabilis), Staphylococcus spp., Pseudomonas spp. oraz ró¿nych serotypów ente-ropatogennych E. coli.
Szczególnie zaka¿enia gronkowcowe by³y przedmio-tem badañ i klinicznego stosowania fagoterapii. W In-stytucie Bakteriofagowym w Tbilisi przeciwgronkow-cowe preparaty fagowe osi¹ga³y aktywnoæ lityczn¹ w stosunku do 91,1% szczepów (95,4% wra¿liwych szczepów S. aureus i 83,2% koagulazo-ujemnych gron-kowców), a w przypadku dzieci wra¿liwoæ izolowa-nych od nich szczepów S. aureus siêga³a 98%. Dowiad-czenia kliniczne z u¿yciem fagów w przypadku seps gronkowcowych wyranie wskazuj¹ na wysok¹ efek-tywnoæ takiego sposobu leczenia, z wyran¹ wskazów-k¹ do stosowania kojarzenia fagantybiotyk (14). Szcze-gólnie szeroko rozpowszechniona wieloopornoæ szcze-pów S. aureus, w tym MRSA (oporne na dzia³anie me-tycyliny), sk³aniaj¹ do poszukiwania alternatywnych
Medycyna Wet. 2010, 66 (4) 234
w stosunku do antybiotyków sposobów leczenia zaka-¿eñ tymi bakteriami (6, 17, 20). W badaniach ekspery-mentalnych na modelu myszy, przy do¿ylnym podaniu 108 jtk S. aureus i jednoczesnym podaniu 109 pfu
ak-tywnego faga, 97% zwierz¹t wyzdrowia³o (miertelnoæ w grupie kontrolnej wynosi³a 100%). Myszy zaka¿one ma³¹ dawk¹ tego patogenu 5 × 106 jtk, którym po 10
dniach podawano 109 pfu aktywnego faga, nie
wykazy-wa³y obecnoci S. aureus w narz¹dach (ledziona, ner-ki, serce) pobieranych 20 dni po zaka¿eniu, podczas gdy w grupie kontrolnej narz¹dy te by³y w 100% zain-fekowane (6).
Równie wysok¹ efektywnoæ fagoterapii uzyskano w przypadku zaka¿enia myszy wankomycynoopornymi Enterococcus faecies (VRE). Pojedyncza dootrzewno-wa iniekcja 3 × 108 pfu aktywnego faga w 45 min. po
podaniu 109 jtk VRE by³a wystarczaj¹ca do
uzdrowie-nia 100% badanych myszy. Nawet je¿eli faga podawa-no z opónieniem, w stanie bliskim mierci, ok. 50% myszy tak¿e powraca³o do zdrowia (2).
Ostatnio zwraca siê uwagê na mo¿liwoæ zastoso-wania fagoterapii w zapaleniach uk³adu moczowego. Wstêpne badania kliniczne u chorych z zaka¿eniami E. coli, Pseudomonas, Klebsiella, Enterobacter i S. au-reus wskazuj¹ na du¿¹ efektywnoæ leczenia fagami podawanymi doustnie (10).
Szeroko rozprzestrzeniaj¹ce siê zaka¿enia wieloopor-nymi szczepami Pseudomonas aeruginosa sk³oni³y do przeprowadzenia badañ przedklinicznych z u¿yciem preparatów fagowych (mieszanki wirulentnych klonów bakteriofagów). Wykazano aktywnoæ takich miesza-nek in vitro w stosunku do 99,5% szczepów na 206 przebadanych, a skutecznoæ terapeutyczna w badaniach na bia³ych myszach waha³a siê w granicach 80-100% i by³a wy¿sza od skutecznoci stosowania ciprinolu (ciprofloxacin) (50-80%). Po³¹czenie stosowania anty-biotyku i fagów dawa³o 100% skutecznoæ terapeutycz-n¹ (9).
Posocznica wywo³ywana przez Pseudomonas aeru-ginosa u myszy by³a skutecznie leczona (100% efek-tywnoci) litycznymi, wyizolowanymi ze cieków bak-teriofagami, przy podaniu ich 45 min. po zaka¿eniu bakteriami. Opónione podanie fagów w pojedynczej iniekcji w stanie klinicznym bliskim mierci zwierz¹t, leczy³o ok. 50% ich populacji (30). Równie¿ stosowa-nie fagów u myszy z ranami oparzeniowymi i zaka¿o-nych dodatkowo podskórnie Pseudomonas aeruginosa przynios³o dobre efekty lecznicze, zale¿ne w du¿ej mie-rze od drogi podania faga. Podanie dootmie-rzewnowe (jed-norazowe) okaza³o siê najbardziej efektywne (87%) przy zaka¿eniu uogólnionym. Podanie domiêniowe i podskórne da³o w rezultacie skromniejsze efekty (28% i 22%). Nale¿y nadmieniæ, ¿e schorzenie w tym do-wiadczeniu mia³o przebieg ostry, co zdarza siê rzadko w zaka¿eniach ran w warunkach naturalnych (18).
Podejmowano równie¿ próby wyeliminowania lub ograniczenia przy pomocy fagów nosicielstwa bakterii patogennych przez zwierzêta gospodarskie. Ma to
ogromne znaczenie w higienie ¿ywnoci zwierzêcego pochodzenia. W przypadku nosicielstwa enterokrwo-tocznych Escherichia coli wyniki nie by³y jednoznacz-ne (22, 25, 26). W jednym przypadku (29) autorzy nie dopatrzyli siê wp³ywu zastosowania bakteriofagów na nosicielstwo E. coli O157:H7 u owiec, a w innym ich stosowanie powodowa³o redukcjê nosicielstwa o dwa rzêdy wielkoci (25).
Kurczêta zaka¿ane szczepem otoczkowym K1 E. coli i traktowane nastêpnie litycznymi bakteriofagami by³y zabezpieczane przed rozwojem posocznicy i zapaleniem mózgu czy opon mózgowych, natomiast pozbawione siary cielêta podobnie chronione by³y przed kolibakte-rioz¹ (1). Badano równie¿ mo¿liwoæ redukcji stopnia kolonizacji kurcz¹t broilerów przez Campylobacter jejuni, stosuj¹c doustnie bakteriofagi w ró¿nych daw-kach i w ró¿nym czasie po eksperymentalnym zaka-¿eniu zwierz¹t. Podawanie fagów zmniejsza³o liczbê bakterii w jelitach lepych od 0,5 do 5 log10 i zale¿a³o to g³ównie od rodzaju bakteriofagów, ale tak¿e od ich iloci i czasu podania (16).
Fagi jako terapeutyk posiadaj¹ wiele zalet. Dzia³aj¹ one tylko na wybrane patogenne bakterie, nie narusza-j¹c normalnej mikroflory np. przewodu pokarmowego, a mechanizm ich dzia³ania jest ró¿ny od mechanizmu dzia³ania znanych antybiotyków. S¹ zatem efektywne w stosunku do wieloopornych bakterii. Mutacje w kie-runku antybiotykoopornoci nie powoduj¹ opornoci na fagi (i vice versa) (24). Fagi, w odró¿nieniu od anty-biotyków, namna¿aj¹ siê we wra¿liwych komórkach bakteryjnych, niszcz¹c je i atakuj¹c nastêpne. Fenomen wyk³adniczego narastania liczby cz¹stek fagowych sta-nowi m.in. o przewadze terapeutycznej nad chemiote-rapeutykami. W dotychczasowych dowiadczeniach klinicznych nie zauwa¿ono powa¿nych objawów ubocz-nych czy reakcji alergiczubocz-nych po stosowaniu fagotera-pii, chocia¿ u 23% pacjentów poddanych leczeniu fa-gami stwierdzano skierowane przeciwko nim przeciw-cia³a (12). Produkcja bakteriofagów jest tania i stosun-kowo ³atwa (11). Wspó³czesne rodowiska medyczne i weterynaryjne s¹ w pe³ni wiadome, ¿e znakomita wiêkszoæ bakterii ¿yj¹cych w organizmach ludzi i zwie-rz¹t to mikroorganizmy ze wszech miar po¿yteczne i nieszkodliwe. S¹ one, niestety, niszczone przez anty-biotyki, a pozbawione ich organizmy eksponowane na kolonizacjê przez bakterie potencjalnie chorobotwór-cze. St¹d te¿ w³aciwoæ selektywnego niszczenia wy-branych patogenów przez bakteriofagi, to ich niew¹t-pliwa, terapeutyczna przewaga nad antybiotykami (12). Istnieje jednak sporo zastrze¿eñ odnonie do bezpie-czeñstwa fagoterapii i zarazem warunków, jakim mu-sz¹ odpowiadaæ stosowane w tym celu fagi. Podstawo-wym warunkiem jest brak lizogenicznoci faga oraz brak w jego genomie genów koduj¹cych cechy anty-biotykoopornoci czy toksynogenezy. W przypadku posiadania takich cech mog³yby wyposa¿aæ one np. stosunkowo niegrone bakterie w dodatkowe markery chorobotwórczoci. W¹skie spektrum aktywnoci
bak-Medycyna Wet. 2010, 66 (4) 235
teriofagów, mimo ¿e jest to niew¹tpliwa korzyæ tera-peutyczna, mo¿e byæ tak¿e problemem. Konieczna jest szybka i dok³adna identyfikacja patogenu, szczególnie w aspekcie jego fagowra¿liwoci. Alternatywne mie-szanki fagów, dzia³aj¹ce na wiele gatunków bakterii, bywaj¹ rozwi¹zaniem efektywnym, chocia¿ czêciowo pozbawiaj¹cym tê terapiê korzyci z pierwotnego za³o-¿enia (5).
Bakteriofagi s¹ z organizmu doæ szybko usuwane i czêsto efektywnoæ ich stosowania jest mniejsza od spodziewanej. Czêciowe rozwi¹zanie tego problemu stanowi tzw. seryjne pasa¿owanie zmierzaj¹ce do wy-izolowania klonów d³ugo utrzymuj¹cych siê i posiada-j¹cych znacznie wy¿sz¹ aktywnoæ ni¿ ich dzikie od-powiedniki (24). Lizaty fagowe zawieraj¹ ró¿ne kom-ponenty bakterii, w tym endotoksyny, st¹d wyp³ywa koniecznoæ pozbycia siê lub znacznego obni¿enia ilo-ci tych elementów (15). Trudno za³o¿yæ, ¿e bakteriofa-gi podane in vivo s¹ w stanie zlizowaæ wszystkie ko-mórki wra¿liwego szczepu patogennego bytuj¹ce w or-ganizmie. Niektórzy autorzy sugeruj¹, ¿e celem terapii fagowej jest takie obni¿enie liczby komórek patogenu, przy której si³y obronne organizmu doprowadz¹ do ca³-kowitego wyleczenia (15).
Istniej¹ tak¿e próby zastosowania bakteriofagów w higienie ¿ywnoci. W 2006 roku FDA (Amerykañ-ska Agencja ds. ¯ywnoci i Leków) dopuci³a do sto-sowania pierwszy preparat zawieraj¹cy szeæ ró¿nych bakteriofagów aktywnych litycznie w stosunku do Lis-teria monocytogenes jako dodatek do ¿ywnoci (3).
Je¿eli bakteriofagi, jako wirusy nios¹ce informacjê genetyczn¹, budz¹ pewne obawy niektórych rodowisk w kwestii stosowania ich jako leku, to obaw takich po-zbawione s¹ perspektywy zastosowania w terapii enzy-mów fagowych odpowiedzialnych za lizê komórek bak-teryjnych (lizyny bakteriofagowe) i destrukcjê otoczek bakteryjnych (depolimerazy) (12).
Zainteresowanie rodowisk naukowych oraz firm farmaceutycznych bakteriofagami i enzymami fagowy-mi, gwa³townie wzrasta. Mo¿e to wiadczyæ, ¿e nieco zapomniane, znów wracaj¹ na scenê.
Pimiennictwo
1.Barrow O., Lovell M., Berchieri A. jr.: Use of Lytic Bacteriophage for Con-trol of Experimental Escherichia coli Septicemia and Meningitis in Chicken and Calves. Clin. Diagn. Lab. Immunol. 1998, 5, 294.
2.Biswas B., Adhya S., Washart P., Paul B., Trostel A. N., Powell B., Carlton R., Merril C. R.: Bacteriophage therapy rescues mice bacteremic from a clinical isolate of vancomycin resistant Enterococcus faecium. Infect. Immun. 2002, 70, 204-210.
3.Borysowski J., Górski A.: Is phage therapy acceptable in the immunocom-promised host?. Int. J. Infect. Dis. 2008, 12, 466-471.
4.Borysowski J., Górski A.: Zastosowanie metody phage display w ekspery-mentalnej terapii onkologicznej. Postepy Hig. Med. Dow. 2004, 58, 100--107.
5.Cairns B. J., Payne R. J. H.: Bacteriophage Therapy and the Mutant Selec-tion Window. Antimicrob. Agents Chemother. 2008, 52, 4344-4350. 6.Capparelli R., Parlato M., Borriello G., Salvatore P., Iannelli D.:
Experi-mental Phage Therapy against Staphylococcus aureus in Mice. Antimicrob. Agents Chemother. 2007, 51, 2765-2773.
7.Clark J. R., March J. B.: Bacteriophages and biotechnology: vaccines, gene therapy and antibacterials. Trends Biotechnology. 2006, 24, 212-218. 8.D¹browska K., witala-Jeleñ K., Weber-D¹browska B., Górski A.:
Bacterio-phage penetration in vertebrates. J. Appl. Microbiol. 2005, 98, 7-13.
9.Dzuliashvili M., Gabitashvili K., Golidjashvili A., Hoyle N., Gachechi-ladze K.: Study of therapeutic potential of the experimental pseudomonas bacteriophage preparation. Georgian Med. News. 2007, 147, 81-88. 10.Górski A., Weber-B¹browska B., Miêdzybrodzki R., Fortuna W., Hanecki R.:
Perspektywy terapii fagowej w urologii. Przegl. Urol. 2004, 4/5, 8-10. 11.Hanlon G. W.: Bacteriophages: an appraisal of their role in the treatment of
bacterial infections. Int. J. Antimicrobial Agents. 2007, 30, 118-128. 12.Hermoso J. A., Garcýa J. L., Garcýa P.: Taking aim on bacterial pathogens:
from phage therapy to enzybiotics. Curr. Op. Microbiol. 2007, 10, 1-12. 13.Kropinski A. M.: Phage therapy Everything old is new again. Can. J. Infect.
Dis. Med. Microbiol. 2006, 17, 297-306.
14.Kutateladze M., Adamia R.: Phage therapy experience at the Eliava Institute. Med. Maladies Infect. 2008, 38, 426-430.
15.Levin B. R., Bull J. J.: Population and evolutionary dynamics of phage therapy. Nat. Rev. Microbiol. 2004, 2, 166-173.
16.Loc Carrillo C., Atterbury R. J., El-Shibiny A., Connerton P. L., Dillon E., Scott A., Connerton I. F.: Bacteriophage Therapy To Reduce Campylobacter jejuni Colonization of Broiler Chickens. Appl. Envir. Microbiol. 2005, 71, 6554-6563.
17.Matsuzaki S., Yasuda M., Nishikawa H., Kuroda M., Ujihara T., Shuin T., Shen Y., Jin Z., Fujimoto S., Nasimuzzaman M. D., Wakiguchi H., Shige-yoshi S., Sugiura T., Koda S., Muraoka A., Imai S.: Experimental protection of mice against lethal Staphylococcus aureus infection by novel bacteriophage FMR11. J. Inf. Dis. 2003, 187, 613-624.
18.McVay C. S., Velásquez M., Fralick J. A.: Phage Therapy of Pseudomonas aeruginosa Infection in a Mouse Burn Wound Model. Antimicrob. Agents Chemother. 2007, 51, 1934-1938.
19.Miêdzybrodzki J., Ma³achowa N., Markiewski T., Bia³ecka A., Kasprowicz A.: Ró¿nicowanie izolatów Staphylococcus aureus w oparciu o cechy fenotypowe. Post. Hig. Med. Dow. 2008, 62, 322-327.
20.Miêdzybrodzki R., Fortuna W., Weber-D¹browska B., Górski A.: Phage therapy of staphylococcal infections (including MRSA) may be less expensive than antibiotic treatment. Post. Hig. Med. Dow. 2007, 61, 461-465. 21.Mushtaq N., Redpath M. B., Luzio J. P., Taylor P. W.: Treatment of
experi-mental Escherichia coli infection with recombinant bacteriophage-derived capsule depolymerase. J. Antimicrob. Chemother. 2005, 56, 160-165. 22.OFlynn G., Ross R. P., Fitzgerald G. F., Coffey A.: Evaluation of a Cocktail
of Three Bacteriophages for Biocontrol of Escherichia coli O157:H7. Appl. Envir. Microbiol. 2004, 70, 3417-3424.
23.Parisen A., Allain B., Zhang J., Mandeville R., Lan C. Q.: Novel alternatives to antibiotics: bacteriophages, bacterial cell wall hydrolases, and antimicro-bial peptides. J. Appl. Microbiol. 2008, 104, 1-13.
24.Pirisi A.: Phage therapy advantages over antibiotics? Lancet 2000, 356, 1418.
25.Raya R. R., Varey P., Oot R. A., Dyen M. R., Callaway T. R., Edrington T. S., Kutter E. M., Brabban A. D.: Isolation and characterization of a new T-even bacteriophage, CEV1, and determination of its potential to reduce Escherichia coli O157:H7 levels in sheep. Appl. Environ. Microbiol. 2006, 72, 6405-6410.
26.Sheng H., Knecht H. J., Kudva I. T., Hovde C. J.: Application of bacterio-phages to control intestinal Escherichia coli O157:H7 levels in ruminants. Appl. Envir. Microbiol. 2006, 72, 5359-5366.
27.Skurnik M., Strauch E.: Phage therapy: Facts and fiction. Int. J. Med. Micro-biol. 2006, 296, 5-14.
28.Smith G. P., Petrenko V. A.: Phage display. Chem. Rev. 1997, 97, 391-410. 29.Vaca S., Arce J., Oliver G., Arenas D., Arguello F.: FIZ15 bacteriophage
increases the adhesion of Pseudomonas aeruginosa to human buccal epithe-lial cells. Rev. Lat. Am. Microbiol. 1989, 31, 1-5.
30.Vinodkumar C. S., Kalsurmath S., Neelagund Y. F.: Utility of lytic bacterio-phage in the treatment of multidrug-resistant Pseudomonas aeruginosa septi-cemia in mice. Indian J. Path. Microbiol. 2008, 51, 360-366.
31.Wang J., Hu B., Xu M., Yan Q., Liu S., Zhu X., Sun Z., Reed E., Ding L., Gong J., Li Q. Q., Hu J.: Use of bacteriophage in the treatment of experi-mental animal bacteremia from imipenem-resistant Pseudomonas aeruginosa. Int. J. Mol. Med. 2006, 17, 309-317.
32.Wang J., Hu B., Xu M., Yan Q., Liu S., Zhu X., Sun Z., Tao D., Ding L., Reed E., Gong J., Li Q. Q., Hu J.: Therapeutic effectiveness of bacteriopha-ges in the rescue of mice with extended spectrum beta-lactamase-producing Escherichia coli bacteremia. Int. J. Mol. Med. 2006, 17, 347-355. 33.Weber-D¹browska B., Górski A., Zimecki M., £usiak-Szelachowska M.,
Grzêda M., Lis M., Miêdzybrodzki R., Fortuna W., Dubiel A., wita³a--Jeleñ K., Boratyñski J.: Potencjalne mo¿liwoci wykorzystania bakteriofa-gów w leczeniu zaka¿eñ bakteryjnych zwierz¹t. Medycyna Wet. 2006, 62, 1219-1221.
34.Westwater C., Kasman L. M., Schofield D. A., Werner P. A., Dolan J. W., Schmidt M. G., Norris J. S.: Use of genetically engineered phage to deliver antimicrobial agents to bacteria: an alternative therapy for treatment of bacterial infections. Antimicrob. Agents Chemother. 2003, 47, 1301-1307.
Adres autora: dr Romuald Gryko, ul. Lubelska 2, 24-100 Pu³awy; e-mail: romgryko@gmail.com
