Artykuł przeglądowy Review
W końcu grudnia 2019 r. Chiny powiadomiły Światową Organizację Zdrowia (WHO) o pojawieniu się nietypowych przypadków zapaleń płuc u ludzi w miejscowości Wuhan. Wkrótce zidentyfikowany został czynnik wywołujący chorobę, którym okazał się nowy szczep koronawirusa nazwany koronawirusem zespołu ciężkiej ostrej niewydolności oddechowej typu 2 (SARS-CoV-2). Jednostka chorobowa, którą wywołuje tenże wirus została nazwana chorobą korona-wirusową 19 (COronaVIrus Disease 19 – COVID-19). Wirus w bardzo szybkim tempie rozprzestrzeniał się, obejmując swoim zasięgiem wszystkie kontynenty, oprócz Antarktydy, powodując zagrożenie zdrowia i życia ludzi na całym świecie (10, 28).
Do chwili obecnej znane są cztery ludzkie korona-wirusy (HCoV) wywołujące łagodne zakażenia dróg oddechowych u ludzi – HCoV-NL63, HCoV-229E, HCoV-OC43, HKU1 oraz trzy wysoce patogenne koronawirusy, wywołujące ciężkie zakażenia dróg oddechowych – koronawirus zespołu ciężkiej ostrej niewydolności oddechowego typu 1 (SARS-CoV-1), koronawirus bliskowschodniego zespołu oddecho-wego (MERS-CoV) i koronawirus zespołu ciężkiej ostrej niewydolności oddechowego typu 2 (SARS-CoV-2). Koronawirusy są wirusami zoonotycznymi
przenoszącymi się od zwierząt do ludzi. Nietoperze są naturalnymi gospodarzami dla wirusów SARS-CoV, MERS-CoV, HCoV-NL63 i HCoV-229E, a gryzonie dla HCoV-OC43 i HKU1 (5, 6, 8). Gospodarzami pośrednimi dla SARS-CoV, MERS-CoV, HCoV 229E i HCoV OC43 okazały się, odpowiednio, cywety pal-mowe, dromadery, alpaki i bydło. Naturalni i pośredni gospodarze dla SARS-CoV-2 pozostają nieznani, choć analizy filogenetyczne przeprowadzone na podstawie sekwencji pełnych genomów wirusa sugerują, że nie-toperze mogą być jego naturalnymi gospodarzami. Jednakże źródło(a) i transmisja SARS-CoV-2 pozostają niewyjaśnione do chwili obecnej i są przedmiotem dociekań naukowców (11, 16, 31).
SARS-CoV-2 do wniknięcia do komórki gospodarza wykorzystuje receptor enzymu konwertującego angio-tensynę (ACE2), ten sam co SARS-CoV-1, a następnie wnika do komórki przy udziale proteazy serynowej (TMPRSS2) (27). Dotychczas przeprowadzone bada-nia nad ewolucją wirusa wykazały, że SARS-CoV-2 nie wymagał znaczącej adaptacji, zanim dokonał „przeskoku” z nietoperzy na ludzi, aby był w stanie efektywnie zakażać ludzi i przenosić się z człowieka na człowieka (12). Początkowo transmisja wirusa przebiegała pomiędzy ludźmi, jednak wraz z
napły-SARS-CoV-2 u zwierząt – zakażenia naturalne
i eksperymentalne – aktualny stan wiedzy
MARCIN SMRECZAK, ANNA ORŁOWSKAZakład Wirusologii, Państwowy Instytut Weterynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy, Al. Partyzantów 57, 24-100 Puławy
Otrzymano 13.10.2020 Zaakceptowano 28.12.2020
Smreczak M., Orłowska A.
SARS-CoV-2 in animals: Natural and experimental infections Summary
COVID-19 is the first pandemic of the 21st century caused by the SARS-CoV-2 virus belonging to the
Coranaviridae family. It has caused an enormous public health threat leading to the death of thousands of
infected people. Reports of SARS-CoV-2 cases in domestic, farmed and wildlife animals have raised a concern that animals could spread the virus to humans. The aim of this paper is to summarize data on natural and experimental infections with SARS-CoV-2. The virus can cross the species barrier, but it is usually transmitted from humans to animals. There is no evidence of virus transmission between different animal species or from animals to humans. Experimental studies on the susceptibility of animal species to SARS-CoV-2 infection have shown different degrees of susceptibility to infection in cats, dogs, ferrets, hamsters, fruit bats, raccoon dogs, and primates so far. Pigs and poultry, on the other hand, were resistant to infection. However, there is still a great need to improve the knowledge on SARS-CoV-2 infections in animals, and the potential role of animals in the ongoing COVID-19 pandemic.
wającymi informacjami dotyczącymi pozytywnych wyników dla SARS-CoV-2 u zwierząt domowych, hodowlanych i wolno żyjących pojawiło się zaniepo-kojenie i obawy wśród właścicieli zwierząt, że mogą one rozprzestrzeniać wirusa i stanowić nowe źródło zakażeń zarówno dla ludzi jak i zwierząt.
Celem artykułu jest przedstawienie aktualnej wiedzy na temat zakażeń SARS-CoV-2 u zwierząt i związa-nego z tym ryzyka, jak również ich potencjalnej roli w trwającej pandemii COVID-19.
Przypadki zakażeń zwierząt SARS-CoV-2 od ludzi – zooantroponoza, odwrócona zoonoza
(reverse zoonosis)
Zakażenia u psów. Pierwsza informacja o zakaże-niu SARS-CoV-2 u psa została przekazana 27 lutego 2020 r. przez Departament Rolnictwa, Rybołówstwa i Ochrony Środowiska (AFCD) Hongkongu. Materiał genetyczny SARS-CoV-2, wykryto w trakcie kwa-rantanny u szpica miniaturowego, testem RT-PCR w czasie rzeczywistym (rtRT-PCR) w próbkach z nosa i jamy ustnej, podczas gdy wymazy z odbytu i próbki kału były ujemne. Właściciela zwierzęcia zdiagnozo-wano jako pozytywnego w kierunku SARS-CoV-2, co sugeruje transmisję wirusa od człowieka do zwie-rzęcia. W okresie kwarantanny u psa nie stwierdzono żadnych objawów klinicznych. Przeprowadzono również sekwencjonowanie materiału genetycznego wirusa pochodzącego od psa, a otrzymaną sekwen-cję porównano z sekwencją wirusa izolowanego od właściciela, wykazując wysoką identyczność uzy-skanych sekwencji nukleotydowych (podobieństwo genetyczne). U psa stwierdzono również obecność przeciwciał neutralizujących wirus, co wskazuje na odpowiedź immunologiczną na zakażenie. Nie udało się wyizolować wirusa w hodowli komórkowej, naj-prawdopodobniej ze względu na jego małą ilość, na co wskazywał słabo dodatni wynik testu rtRT-PCR z wartością Ct powyżej 30 (https://www.info.gov.hk/ gia/general/202003/26/P2020032600756.htm).
Kolejne przypadki wykrycia materiału genetycznego SARS-CoV-2 oraz swoistych przeciwciał dla wirusa odnotowano u psów, będących w posiadaniu osób z po-twierdzoną diagnozą w kierunku COVID-19, w marcu 2020 r. w Hongkongu (https://www.info.gov.hk/gia/ general/202003/19/P2020031900606.htm) i Holandii (https://promedmail.org/promed-post/?id=7344274), w czerwcu w Stanach Zjednoczonych (https://promed-mail.org/promed-post/?id=7420541) oraz na początku sierpnia w Japonii. U dwóch psów (USA, Holandia) stwierdzono występowanie objawów chorobowych ze strony układu oddechowego, które u jednego z nich nasilały się prowadząc do duszności, będącej przyczyną eutanazji zwierzęcia. U pozostałych psów nie obserwowano żadnych objawów chorobowych. Niemniej jednak niezależnie od występowania obja-wów klinicznych w surowicy zwierząt wykrywano swoiste przeciwciała dla SARS-CoV-2.
Wraz z wykryciem pierwszego zakażenia na fermie norek w Danii stwierdzono pierwszy przypadek wy-stąpienia COVID-19 u psa żyjącego z rodziną w tym gospodarstwie (https://promedmail.org/promed-post/ ?id=7506728).
Zakażenia u kotów. 18 marca 2020 r. służby wete-rynaryjne Belgii poinformowały o zakażeniu wirusem SARS-CoV-2 kota wykazującego objawy chorobowe, u właściciela którego zdiagnozowano COVID-19 po powrocie z podróży do północnych Włoch. Oznaki choroby obejmujące anoreksję, biegunkę, wymio-ty, kaszel i płytkie oddychanie u kota wystąpiły po tygodniu od zdiagnozowania choroby u właścicie-la. W badaniach laboratoryjnych, w próbkach kału i wymiocin stwierdzono wysoki poziom materiału genetycznego SARS-CoV-2. Stan zdrowotny kota uległ poprawie po 9 dniach od chwili wystąpienia ob-jawów klinicznych. (https://promedmail.org/promed--post/?id=20200327.7151215).
Podobne przypadki wykrycia RNA SARS-CoV-2 u kotów, w wymazach pobranych z nosa, jamy ustnej oraz odbytu odnotowano w Hongkongu (https://pro-medmail.org/promed-post/?id=20200402.7173286) oraz w Stanach Zjednoczonych. Większość przypad-ków dotyczyła zwierząt przebywających w gospo-darstwie wraz z osobą chorą na COVID-19, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych jeden z przypadków dotyczył kota podwórkowego, którego właściciel nie był chory na COVID-19, ale w otoczeniu występowała duża liczba zakażeń SARS-CoV-2 u ludzi (https://www. cdc.gov/media/releases/2020/s0422-covid-19-cats--NYC.html). U zwierząt obserwowano łagodne objawy choroby ze strony układu oddechowego. Do początku września (2.09.2020 r.) w Stanach Zjednoczonych odnotowano 24 przypadki zakażeń u kotów zdiagno-zowanych bądź na podstawie obecności RNA wirusa lub przeciwciał swoistych dla SARS-CoV-2 (https:// www.aphis.usda.gov/aphis/ourfocus/animalhealth/ SA_One_Health/sars-cov-2-animals-us).
Materiał genetyczny SARS-CoV-2 u kotów stwier-dzano również w Europie. RNA wirusa wykryto w wymazach z jamy nosowo-gardłowej lub z od-bytu zwierząt we Francji (https://promedmail.org/ promed-post/?id=20200513.7332909), Hiszpanii (https://promedmail.org/promed-post/?id=7328587), Niemczech (https://promedmail.org/promed-post/ ?id=20200513.7332909) oraz Rosji (Moskwa) (https://promedmail.org/promed-post/?id=20200526. 7379578). Zwierzęta pozostawały w gospodarstwach z osobami chorymi na COVID-19, a koty chorowały bezobjawowo (Hiszpania) bądź wykazywały objawy, od łagodnych do ostrych, ze strony układu oddechowe-go. Dodatkowo u kotów pochodzących z Francji zaob-serwowano objawy pokarmowe, w badaniach serolo-gicznych wykryto obecność specyficznych przeciwciał dla SARS-CoV-2, a analiza filogenetyczna wykazała przynależność wirusa do grupy A2a, która najczę-ściej występuje u zakażonych ludzi we Francji (20).
W Holandii wykryto specyficzne przeciwciała dla SARS-CoV-2 u 7 spośród 24 badanych kotów, dzikich lub półdzikich, zamieszkałych w bezpośred-nim sąsiedztwie fermy norek, na której stwierdzo-no u zwierząt zakażenie SARS-CoV-2. U jednego z kotów wykryto również materiał genetyczny wi-rusa w próbkach wymazów, jednak zbyt mała ilość wykrytego RNA uniemożliwiła przeprowadzenie sekwencjonowania genomu wirusa. Nie jest znane dokładne źródło zakażenia kotów, nie wiadomo, czy wirus pochodził od kotów czy może od zakażonych pracowników fermy (https://promedmail.org/promed--post/?id=20200517.7344274).
Kotowate. 5 kwietnia Ministerstwo Rolnictwa Sta- nów Zjednoczonych (USDA) poinformowało o pozy-tywnym wyniku badania na obecność SARS-CoV-2 w próbkach pobranych od tygrysa z ogrodu zoolo-gicznego w Bronxie w Nowym Jorku i jednocześnie była to pierwsza informacja o przypadku zakażenia tygrysa SARS-CoV-2 na świecie. Zakażony tygrys był jednym z ośmiu kotowatych (pięć tygrysów i trzy lwy) umieszczonych w dwóch pomieszczeniach w zoo. Objawy kliniczne choroby zanotowano 27 marca, a w przeciągu 7 kolejnych dni symptomy wskazujące na zakażenie SARS-CoV-2 odnotowano u trzech pozo-stałych tygrysów i wszystkich lwów. U zwierząt obser-wowano suchy kaszel oraz sapanie, u jednego z kotów, dodatkowo, odnotowano brak apetytu. W wymazach pobranych z dróg oddechowych tygrysa, u którego jako pierwszego stwierdzono objawy COVID-19, oraz jednego z lwów wykryto obecność RNA SARS-CoV-2. Pozostałe zwierzęta z objawami klinicznymi zakażenia SARS-CoV-2 również uznano za zakażone, bowiem w próbkach kału stwierdzono RNA wirusa (https://pro-medmail.org/promed-post/?id=20200425.7266556). Istotny jest fakt, że zwierzęta mieszkały w zoo od dawna, od kilku lat nie wprowadzano do nich no-wych zwierząt oraz nie stwierdzano u nich żadnych przewlekłych schorzeń. Nie odnotowano również żadnych objawów chorobowych ze strony układu oddechowego u pozostałych zwierząt przebywających w zoo. Najbardziej prawdopodobnym źródłem zaka-żenia SARS-CoV-2 zwierząt przypuszcza się, że był pracownik zoo, bezobjawowy nosiciel wirusa.
Norki hodowlane. Pod koniec kwietnia SARS-CoV-2 został wykryty w dwóch fermach norek w Holandii, w których zaobserwowano u zwierząt pro-blemy ze strony układu pokarmowego i oddechowego oraz ich zwiększoną śmiertelność. W pobranych po-śmiertnie od zwierząt próbkach z różnych tkanek i na-rządów stwierdzono obecność materiału genetycznego wirusa SARS-CoV-2. Podejrzewa się, że wirus został przeniesiony na zwierzęta przez zakażonych pracow-ników fermy (u kilku wystąpiły objawy COVID-19), a następnie rozprzestrzenił się między norkami. W na-stępnym miesiącu zakażenia wirusem wykryto w ko-lejnych dwóch fermach, a 19 maja 2020 r. COVID-19 został oficjalnie uznany w Holandii za chorobę zakaźną
zwierząt. Wprowadzono nadzór nad hodowlami norek (wczesny nadzór ostrzegawczy), w którym wszystkie hodowle norek, na terenie całego kraju, objęto wymo-giem systematycznego badania na obecność wirusa. W pierwszym etapie nadzór obejmował cotygodniowe przekazywanie do badania sekcyjnego oraz rtRT-PCR wszystkich padłych norek ze wszystkich gospodarstw w kraju. W drugim etapie nadzoru prowadzono badania serologiczne na obecność specyficznych przeciwciał dla SARS-CoV-2 u wszystkich norek hodowlanych w Holandii z wykorzystaniem testu ELISA. Efektem prowadzonych badań przesiewowych było wykrycie zakażenia SARS-CoV-2 u norek na kolejnych 4 fer-mach. Zespół zarządzający epidemią chorób odzwie-rzęcych nakazał natychmiastową eutanazję wszystkich norek z ośmiu zakażonych gospodarstwach, a hodowcy otrzymali rekompensatę za utratę zwierząt.
W związku z masowym występowaniem zakażeń SARS-CoV-2 u norek podjęto próby ustalenia moż-liwości transmisji wirusa od norek do ludzi poprzez porównanie sekwencji nukleotydowych SARS-CoV-2 wyizolowanych od chorych pracowników fermy oraz zakażonych zwierząt. Niestety, nie przyniosły one jednoznacznych rezultatów. Sekwencje genomowe SARS-CoV-2 wyizolowanych od pracowników dwóch ferm, nie odpowiadały sekwencjom genomu wirusa pochodzącego od osób mieszkających w pobliżu fermy, a sekwencje wirusa trzech pozytywnych pra-cowników fermy z COVID-19 nie odpowiadały żadnej znanej sekwencji wirusa pochodzącej od pacjentów z COVID-19 w całej Holandii. Niewykluczone, że do transmisji wirusa od norek do człowieka doszło jeszcze przed wykryciem pierwszych przypadków zakażenia SARS-CoV-2 u norek. Do końca lipca 2020 r. zakaże-nia stwierdzono w sumie w 26 fermach norek (https:// promedmail.org/promed-post/?id=7617582). Obecnie w Holandii w związku z ryzykiem, ustalenia się krąże-nia SARS-CoV-2 w fermach norek i zagrożeniem dla zdrowia publicznego podjęto decyzję uboju wszyst-kich norek w zakażonych gospodarstwach. Słuszność wprowadzonych restrykcji dodatkowo potwierdzają doniesienia dotyczące transmisji SARS-CoV-2 od no-rek pochodzących z 7 ferm hodowlanych na 18 ludzi, w tym właścicieli fermy, lekarzy weterynarii i innych pracowników zaangażowanych w obsługę zwierząt na fermie. Analiza porównawcza sekwencji nukleotydo-wych pełnych genomów SARS-CoV-2 wyizolowanych od chorych zwierząt oraz osób pozostających z nimi w kontakcie wykazała wysoki stopień podobieństwa genetycznego analizowanych wirusów (14).
Na podstawie poczynionych obserwacji, analizy wy-ników badań oraz sytuacji epizootycznej SARS-CoV-2 u norek, naukowcy z Holandii doszli do wniosku, że źródłem zakażenia norek w Holandii byli ludzie, po czym wirus szerzył się pomiędzy zwierzętami, jak również dochodziło do transmisji SARS-CoV-2 od zwierząt do ludzi. Do zakażenia mogło dochodzić drogą pośrednią poprzez wymiociny, zakażoną przez
ludzi paszę lub ściółkę, jak również drogą aerogenną poprzez generowanie aerozolu przez zakażone zwierzę lub zanieczyszczonego wirusem pyłu pochodzącego ze ściółki z klatki zakażonej norki. Norki jako gatunki wrażliwe na zakażenie SARS-CoV-2 mogą być bez-objawowymi nosicielami, a wirus może prowadzić u nich do zapalenia płuc, a nawet śmierci. W badaniach obecność wirusa wykrywana była w płucach zwierząt, w wymazach z gardła oraz w większości wymazów z odbytu (15).
Zakażenia w fermach norek wykryto również w Danii, która jest drugim producentem norek pod względem liczby hodowanych zwierząt w Europie. Pierwszy przypadek zakażenia SARS-CoV-2 u norek z objawami choroby, w fermie w Północnej Jutlandii, władze weterynaryjne Danii zgłosiły 17 czerwca 2020 r., a następnie w przeciągu 3 tygodni wirus wykryto w dwóch kolejnych fermach norek. Podjęto decyzję natychmiastowej likwidacji wszystkich stad, gdzie zdiagnozowano zakażone zwierzęta. Najbardziej prawdopodobnym źródłem wirusa u norek była osoba obsługująca zwierzęta w fermie, jednak nie można wy-kluczyć innych źródeł zakażenia (https://promedmail. org/promed-post/?id=20200617.7479510). Duńskie władze weterynaryjne wprowadziły monitoring w fermach norek oraz wybijanie chorych zwierząt. Wprowadzone działania niestety nie ograniczyły sze-rzenia się wirusa. W przeciągu następnych miesięcy (do 10 października 2020 r.) zakażenia stwierdzono w 63 fermach w następstwie czego podjęto decyzję o uboju wszystkich norek w zakażonej fermie oraz w fermach w promieniu 8 km w ramach wprowadzo-nych środków ostrożności (https://promedmail.org/ promed-post/?id=7835635, https://promedmail.org/ promed-post/?id=7851707).
Władze sanitarne Hiszpanii w lipcu 2020 r. nakazały likwidację stada w gospodarstwie liczącym 93 000 norek we wschodniej części kraju w następstwie wykrycia zakażeń wirusem SARS-CoV-2 u norek. Początkowe działania opierały się na próbach izolowa-nia zakażonych zwierząt od pozostających w stadzie. Jednak okazały się one niewystarczające wobec czego podjęto decyzję o wybiciu wszystkich zwierząt. U 80% badanych poubojowo zwierząt wykryto materiał gene-tyczny SARS-CoV-2. Najbardziej prawdopodobnym źródłem zakażenia był pracownik fermy, u którego wcześniej zdiagnozowano COVID-19. (https://pro-medmail.org/promed-post/?id=7584560).
Eksperymentalne zakażenia zwierząt SARS-CoV-2 Przedstawione powyżej przypadki rodzą wiele pytań dotyczących przenoszenia się SARS-CoV-2 na zwie-rzęta oraz możliwości transmisji wirusa od zwierząt do człowieka. Biorąc pod uwagę całe spektrum zakażeń klinicznych u ludzi, od zakażeń bezobjawowych po-przez zakażenia łagodne, aż do ciężkich prowadzących do śmierci, pojawia się pytanie, jak wirus zachowuje
się u zwierząt. Zwierzęta towarzyszące (psy, koty, fretki) są w ścisłym kontakcie z człowiekiem, dlatego ważne jest, aby poznać i zrozumieć ich wrażliwość na zakażenie SARS-CoV-2 w celu kontroli COVID-19.
Fretki. Wcześniejsze badania dotyczące podatno-ści fretek na zakażenie SARS-CoV-1 oraz skutecznej transmisji wirusa od fretek na inne, wcześniej nieza-każone zwierzęta spowodowało, że pierwsze próby wrażliwości na zakażenie SARS-CoV-2 przeprowa-dzono właśnie na tym gatunku zwierząt. Wiązało się to również z próbami ustaleniem fretki jako modelu zwierzęcego do badań nad patobiologią wirusa, dro-gami przenoszenia wirusa oraz modelem w badaniach nad szczepionką i terapią COVID-19 (13). W bada-niach Kim i wsp. (9) u zakażonych donosowo fretek dochodziło do podwyższenia ciepłoty ciała oraz re-plikacji wirusa. Nie odnotowano przy tym u zwierząt przypadków śmiertelnych, a RNA wirusa wykrywany był w popłuczynach z jamy nosowej, w ślinie, moczu oraz kale od 2. do 8. dnia po zakażeniu. Żywy wirus izolowany był w hodowli komórek linii ciągłej Vero w popłuczynach z nosa od 2.-6. dnia po zakażeniu, podczas gdy w ślinie obecność zakaźnego wirusa stwierdzano od 2.-4. dnia po inokulacji. Żywego wirusa nie udało się wyizolować z moczu oraz kału, co mogło być spowodowane cytotoksycznym działaniem próbek na komórki. Z kolei u niezakażonych fretek pozostają-cych w kontakcie bezpośrednim z fretkami zakażonymi wirusowe RNA wykrywano od 2.-8. dnia po zakażeniu we wszystkich pobranych próbkach, podczas gdy żywy wirus udało się wyizolować w popłuczynach z nosa od 4.-6. dnia po zakażeniu. U fretek będących w kontakcie pośrednim z zakażonymi zwierzętami, wirusowe RNA wykrywano w próbkach popłuczyn z nosa od 4.-6. dnia eksperymentu. Od zakażonych fretek pobierano rów-nież krew w celu oceny odpowiedzi immunologicznej na zakażenie. Występowanie specyficznych dla SARS-CoV-2 przeciwciał stwierdzono u fretek w grupie zaka-żonej donosowo oraz w grupie z kontaktu bezpośred-niego, a miano przeciwciał mieściło się w przedziale od 1/32 do 1/128. W grupie z kontaktu pośredniego, tylko u jednej fretki stwierdzono miano przeciwciał o wartości 1/16. Podobnie w eksperymencie przepro-wadzonym przez Shi i wsp. (23) u fretek zakażanych donosowo pobierano popłuczyny z nosa oraz wymazy z odbytu. Wirusowe RNA stwierdzano w popłuczynach z nosa od wszystkich zakażonych fretek od 2.-8. dnia po zakażeniu oraz w wymazach z odbytu, ale w licz-bie kopii o wiele niższej niż w popłuczynach z nosa. Zakaźny wirus stwierdzano u wszystkich zakażonych fretek w popłuczynach z nosa w przeciwieństwie do wymazów z odbytu, które były ujemne. Tylko u jednej fretki wystąpiły objawy kliniczne manifestujące się gorączką i utratą apetytu. U wszystkich zakażonych fretek stwierdzono występowanie przeciwciał dla SARS-CoV-2 zarówno w teście ELISA, jak i teście seroneutralizacji, co potwierdza aktywne zakażenie zwierząt (23).
Badania holenderskie przeprowadzone na fretkach wykazały, że SARS-CoV-2 efektywnie rozprzestrzenia się pomiędzy zwierzętami poprzez kontakt bezpośredni oraz drogą powietrzną poprzez kropelki oddechowe (> 5 µm) i/lub aerozole (< 5 µm). Fretki były produk-tywnie zakażane od 1.-3. dnia przy ekspozycji bezpo-średniej i od 3.-7. dnia drogą powietrzną. Wszystkie fretki z kontaktu bezpośredniego uległy zakażeniu, podczas gdy drogą powietrzną do zakażenia doszło u 3 z czterech wystawionych na ekspozycję zwierząt. Od wszystkich fretek, u których stwierdzono występo-wanie materiału genetycznego wirusa, izolowany był wirus w wymazach z gardła i nosa, co wskazywało na produktywne zakażenie wszystkich zwierząt ekspe-rymentalnych. Pomimo obecności niewielkich ilości materiału genetycznego SARS-CoV-2 w wymazach z odbytu z próbek tych nie udało się izolować wiru-sa. U wszystkich zakażonych zwierząt przeciwciała pojawiły się 21. dnia po zakażeniu, a ich poziom był podobny niezależnie od grupy eksperymentalnej. U jednej z fretek, u której nie stwierdzono zakażenia, nie wykryto również serokonwersji (17).
Wynikom badań holenderskich przeciwstawiają się doniesienia naukowców ze Stanów Zjednoczonych dotyczące wyników transmisji wirusa SARS-CoV-2 w warunkach naturalnych od zakażonych ludzi do fretek. W badaniach tych nie stwierdzono transmisji wirusa od ludzi do fretek w warunkach przebywa-nia zwierząt z zakażonymi ludźmi w tym samym gospodarstwie. Analiza pełnych genomów wirusów wyizolowanych od fretek zakażonych naturalnie oraz w warunkach eksperymentalnych wykazała, iż wirusy pochodzące z infekcji w terenie posiadają mutację w obrębie genu kodującego powierzchniowe białko glikoproteinę S1/S2, w skutek czego domowe fretki są mniej wrażliwe na zakażenie SARS-CoV-2, który krąży w populacji ludzi (21).
Koty. Dwie grupy wiekowe kotów (6-9 mies. oraz 70-100 dni) zakażano donosowo wirusem, a następnie w 3. i 6. dniu po zakażeniu usypiano po dwa zwierzęta z każdej grupy w celu sprawdzenia replikacji wirusa. W grupie zwierząt dorosłych po 3 dniach od zakażenia u jednego z kotów wykryto wirusowe RNA w małżo-winie nosowej, podniebieniu miękkim, migdałkach, tchawicy i płucach oraz dodatkowo u obu kotów wy-kryto RNA w jelicie cienkim. Po 6 dniach od zakażenia u obu zwierząt wirusowe RNA wykrywane było we wszystkich pobranych próbkach za wyjątkiem jelita cienkiego. W grupie młodszych kotów po 3 dniach od inokulacji wirusowe RNA stwierdzane było w prób-kach popłuczyn z nosa, podniebienia miękkiego, tchawicy, płuc u obu kotów, podczas gdy u jednego z nich nie stwierdzono wirusa w migdałkach i jelicie cienkim. Po 6 dniach od inokulacji wirusa stwierdzano w próbkach z górnych dróg oddechowych oraz płuc obu kotów, nie stwierdzano natomiast w jelicie cien-kim. Zakaźny wirus, w teście izolacji stwierdzany był zarówno w grupie kotów starszych, jak i młodszych
we wszystkich próbkach z wyjątkiem próbek z jelita cienkiego (23).
Aby przyjrzeć się transmisji kropelkowej wiru-sa, trzy niezakażone koty umieszczono w klatkach przylegających do klatek z zakażonymi zwierzętami. Wirusowe RNA wykrywano w próbkach kału dwóch zakażonych starszych kotów w 3. dniu po zakażeniu i u wszystkich kotów w tej grupie, na 5. dzień po inokulacji. Tylko u jednego kota wystawionego na ekspozycję na zakażenie stwierdzono obecność wi-rusowego RNA w kale. Parę kotów, w której u kota wystawionego na ekspozycję wykryto RNA wirusa, poddano eutanazji 11 dni po zakażeniu, a następnie pobrano tkanki do badań. W badaniu stwierdzono obecność wirusa w podniebieniu miękkim i migdał-kach u kota zakażonego oraz w małżowinie nosowej, podniebieniu miękkim, migdałkach i tchawicy zwie-rzęcia wystawionego na ekspozycję, wykazując tym samym, że u tej pary eksperymentalnej doszło do efektywnego zakażenia (transmisji) drogą kropelkową. Odpowiedź immunologiczną badano z wykorzysta-niem testu ELISA i testu seroneutralizacji, wykazu-jąc serokonwersję u wszystkich zakażonych kotów oraz u jednego kota wystawionego na ekspozycję. Dodatkowo wykonano badania histopatologiczne próbek pobranych od młodszych kotów, wykazując masywne zmiany w nabłonku nosa (utrata mikroko-smków, nacieki limfocytarne), tchawicy (degeneracja i nekroza komórek nabłonka, nacieki limfocytarne) i płuc (nacieki komórek zapalnych, obecność włókni-ka w naczyniach krwionośnych, nacieki makrofagów i limfocytów w pęcherzykach płucnych i przegrodach międzypęcherzykowych). Badania te wskazują, że SARS-CoV-2 może efektywnie namnażać się u kotów i, co ważniejsze, może być transmitowany pomiędzy kotami drogą kropelkową (23).
Halfmann i wsp. (7) przeprowadzili doświadczenie transmisji SARS-CoV-2 drogą kropelkową u kotów domowych. Trzy koty zakażono donosowo, a następnie w pierwszym dniu po zakażeniu dołączano do każdego zakażonego kota osobnika nie wykazującego objawów zakażenia (zdrowego). Do badań pobierano wymazy z nosa oraz odbytu, z których próbowano wyizolo-wać wirusa w hodowli komórek VeroE6/TMPRSS2. U jednego z zakażonych kotów, wirus wykrywany był już pierwszego dnia po zakażeniu, podczas gdy u po-zostałych dwóch kotów wirusa wykrywano od 3. dnia po inokulacji. Wirus wykrywany był co najmniej do 5. dnia od zakażenia u wszystkich kotów, a w 6. dniu po inokulacji wykrywany był u dwóch zwierząt. W grupie kotów zdrowych, przebywających z kotami zakażony-mi, dwa dni po kontakcie u jednego ze zwierząt wirusa wykryto w próbkach wymazów z nosa. Pięć dni później wirusa wykryto u wszystkich zdrowych kotów. U żad-nego ze zwierząt nie stwierdzono obecności wirusa w wymazach z odbytu. Siewstwo wirusa utrzymywało się 4-5 dni, a zakażenie przebiegało bezobjawowo.
Przeciwciała pojawiły się u wszystkich kotów w 24. dniu po zakażeniu.
Z kolei Bosco-Lauth i wsp. (1) stwierdzili, że koty są wysoce wrażliwe na subkliniczne zakażenia SARS-CoV-2, a infekcja charakteryzuje się wydłużonym czasem siewstwa wirusa (do 5 dni po zakażeniu) z jamy gębowej i nosa. Zakażenie przebiega u tego gatunku zwierzęcia bezobjawowo, a zakażone koty są zdolne do transmisji wirusa do innych zdrowych kotów przy kontakcie bezpośrednim. Potwierdzono również, że koty ulegają skutecznej immunizacji po zakażeniu, a powstałe przeciwciała zabezpieczają je przed reinfekcją (1).
Psy. W celu oceny wrażliwości psów na zakażenie SARS-CoV-2 pięć trzymiesięcznych osobników rasy beagle zostało zakażonych donosowo wirusem w daw-ce 105 PFU, a następnie pozostawiono je z dwoma nie-zakażonymi psami tej samej rasy. Do badań pobierano wymazy z nosogardzieli i odbytu w celu wykrycia wirusowego RNA oraz wykonywano mianowanie wirusa. U 2 spośród 5 zaszczepionych psów w 2. dniu po inokulacji wirusowe RNA wykryto metodą PCR w kale badanych zwierząt. U jednego z pozostałych psów RNA SARS-CoV-2 wykryto w 4. dniu po zaka-żeniu. Żywego wirusa nie wyizolowano od żadnego zakażanego psa. Jednego z dodatnich psów na obec-ność wirusowego RNA w 2. dniu po inokulacji dwa dni później (4. dnia) poddano eutanazji, pobierając do badań tkanki. W żadnej z pobranych próbek nie wykry-to materiału genetycznego wirusa. W celu sprawdzenia serokonwersji po kontakcie z wirusem od pozostałych 4 zakażanych psów od 14. dnia po zakażeniu pobie-rano krew i określano poziom przeciwciał dla SARS-CoV-2 z wykorzystaniem testu ELISA. W próbkach surowic pochodzących od dwóch zakażonych psów stwierdzono obecność specyficznych przeciwciał dla SARS-CoV-2 wskazujących na efektywne zakażenie oraz reakcję układu odpornościowego na kontakt z wirusem. Nie stwierdzono natomiast przeciwciał u psów kontaktowych przebywających wraz z psami zakażonymi. Przedstawione wyniki sugerują, że psy są podatne na zakażenie, ale ich wrażliwość jest stosun-kowo niska, a ryzyko transmisji wirusa z zakażonego psa na innego psa (lub osobę) w porównaniu z fretkami lub kotami jest mniejsze (23).
W eksperymentalnych zakażeniach psów SARS-CoV-2, inaczej niż u kotów, stwierdzono, że nie wy-stępuje siewstwo wirusa, ale dochodzi do stymulacji układu odpornościowego i produkcji specyficznych przeciwciał (1).
Inne gatunki zwierząt. Badania dotyczące wraż-liwości na eksperymentalne zakażenie SARS-CoV-2 prowadzone były również na świniach, kurczętach i kaczkach. U żadnego ze zwierząt nie doszło do zaka-żenia, co wskazuje, iż zwierzęta tych gatunków nie są wrażliwe na zakażenie SARS-CoV-2. Godnym uwagi gatunkiem są świnie, ponieważ istniały pewne obawy, co do ich podatności na zakażenie w oparciu o analizę
genetyczną receptorów wirusa wykazującą wysokie podobieństwo z receptorem ludzkim. Jednocześnie należy zaznaczyć, że są to jedne z pierwszych badań podatności różnych gatunków zwierząt na zakażenie SARS-CoV-2, wykonane na małej liczbie zwierząt i aby zwiększyć ich wiarygodność wymagają powtó-rzenia na liczniejszych grupach doświadczalnych (23). Badacze niemieccy (22) przeprowadzili doświadcze-nia, zakażając donosowo świnie, kurczęta, fretki oraz nietoperze (rudawka nilowa – Rousettus aegiptiacus). Zwierzęta monitorowane były na obecność wirusa w wymazach z górnych dróg oddechowych i próbkach kału. W różnym czasie od zakażenia zwierzęta pocho-dzące z grup eksperymentalnych poddawano eutana-zji. We wszystkich eksperymentach badano również zwierzęta kontaktowe. Uzyskane wyniki wskazują, że świnie i kurczęta okazały się niewrażliwe na zakażenie SARS-CoV-2. Nie stwierdzono obecności wirusowego RNA we wszystkich pobranych do badania wymazach oraz narządach, zarówno od zwierząt zakażanych, jak i kontaktowych (zwierzęta wskaźnikowe). U nieto-perzy natomiast stwierdzono przemijające zakażenie w górnych drogach oddechowych z wykrywalną repli-kacją wirusa w nabłonku nosa, tchawicy, płuc i tkan-kach limfatycznych związanych z płucami. Wirus udało się wyizolować z nabłonka nosa i tchawicy u jednego z nietoperzy w 4. dniu po zakażeniu, a wirusowe RNA wykryto u jednego z trzech nietoperzy kontaktowych poddanego eutanazji w 21. dniu eksperymentu.
Najbardziej efektywna replikacja wirusa zachodziła u fretek, gdzie u 8/9 zakażonych zwierząt w popłuczy-nach z nosa stwierdzono wysoki poziom wirusowego RNA od 2.-8. dnia po inokulacji. Interesujące jest, że u wszystkich zwierząt kontaktowych doszło do zaka-żenia, a wirusowe RNA wykrywane było w popłuczy-nach z nosa od 12. dnia po zakażeniu. Przeciwciała dla wirusa wykrywane były od 8. dnia po zakażeniu u wszystkich inokulowanych fretek i jednej fretki z kontaktu w dniu 21. Badania te potwierdzają wcze-śniejsze doniesienia mówiące o fretkach jako gatunku zwierzęcia wrażliwego na zakażenie SARS-CoV-2 w warunkach doświadczalnych (22).
Późniejsze badania niemieckie dowiodły, że jenoty są wysoce wrażliwe na zakażenie SARS-CoV-2 po podaniu donosowym wirusa. Jednocześnie zakażenie u jenotów przebiega bezobjawowo i charakteryzuje się natychmiastową replikacją wirusa bez konieczności wcześniejszej jego adaptacji, siewstwem w dużych ilościach czynnika zakaźnego, łatwym przenoszeniem wirusa na zwierzęta będące w bezpośrednim kontak-cie oraz serokonwersją wskutek kontaktu z wirusem. Według naukowców jenoty zatem mogą stanowić istotny, potencjalny rezerwuar SARS-CoV-2 bądź być żywicielem pośrednim biorącym udział w transmisji SARS-CoV-2 do ludzi (4). Stosunkowo niską wrażli-wością na zakażenie SARS-CoV-2 charakteryzuje się z kolei bydło. Eksperymentalne zakażenie bydła drogą donosową prowadziło do serokonwersji i powstania
specyficznych przeciwciał dla SARS-CoV-2. Materiał genetyczny w małych ilościach wykryto w wymazach z nosa u 2 spośród 6 zakażanych zwierząt. Nie stwier-dzono transmisji wirusa drogą kropelkową do zdro-wego bydła pozostającego w bezpośrednim kontakcie z zakażonymi zwierzętami (26).
Poszukiwanie zwierzęcego modelu do badań nad SARS-CoV-2 wykazało przydatność chomików sy-ryjskich oraz makaków jako gatunków wrażliwych na zakażenie SARS-CoV-2. U chomików syryjskich odnotowano aktywne zakażenie i replikację wirusa w błonie śluzowej nosa i w dolnym odcinku układu oddechowego, utratę masy ciała, transmisję wirusa pomiędzy zwierzętami poprzez kontakt bezpośredni oraz aerozol (20). U makaków natomiast po zakażeniu dochodziło do replikacji wirusa w układzie oddecho-wym i przedłużonego siewstwa wirusa bez objawów klinicznych oraz do protekcji przed powtórnym zaka-żeniem (2, 18).
Inne badania na zwierzętach dotyczące zakażeń SARS-CoV-2 (badania próbek pobranych od zwierząt
towarzyszących – przed wybuchem pandemii i w trakcie jej trwania)
W pierwszym kwartale 2020 r. (luty i marzec) ame-rykańska firma IDEXX przebadała metodą PCR ponad 4000 próbek pochodzących od psów, kotów i koni w kierunku obecności materiału genetycznego SARS-CoV-2. Nie stwierdzono przypadku zakażenia wirusem ani też żadnej informacji o potencjalnym kontakcie zwierząt z zakażonymi ludźmi. Badania przesiewowe rozszerzono od połowy marca 2020 r. na Kanadę i kraje europejskie, w tym na obszary o wysokim wskaźniku występowania COVID-19 w populacji ludzkiej. Nie stwierdzono żadnego przypadku zakażenia SARS-CoV-2 wśród przeszło 5000 przebadanych zwierząt, co potwierdza opinię ekspertów, że odwrotne prze-noszenie chorób odzwierzęcych z ludzi na zwierzęta domowe (reverse zoonosis) jest rzadkością.
Podobnie we Francji nie stwierdzono transmisji SARS-CoV-2 od chorych właścicieli do zwierząt to-warzyszących. Badaniu poddano 9 kotów i 12 psów zamieszkujących wraz z 18 właścicielami – studentami wydziału weterynaryjnego z potwierdzoną chorobą COVID-19, u 2 spośród 18 studentów. Zwierzęta przebadano zarówno pod kątem obecności materiału genetycznego wirusa w wymazach z nosa i odbytu, jak i specyficznych przeciwciał uzyskując wyniki ne-gatywne. Wszystkie koty były kotami europejskimi, natomiast psy należały do różnych ras. Zwierzęta nie wykazywały żadnych objawów chorobowych z wy-jątkiem trzech kotów, u których odnotowano objawy ze strony układu oddechowego i pokarmowego (25).
W Chinach badaniom serologicznym poddano 102 próbki pochodzące od kotów po wybuchu epidemii COVID-19 i 39 próbek pobranych przed wybuchem epidemii. Dla 15 spośród 102 (14,7%) próbek
surowi-cy pobranych po wybuchu epidemii uzyskano wyniki dodatnie w teście ELISA, spośród których 11 (10,8%) miało przeciwciała neutralizujące SARS-CoV-2. Nie stwierdzono reakcji krzyżowych pomiędzy SARS-CoV-2 a wirusem zakaźnego zapalenia otrzewnej typu I lub II u kotów (FIPV). W pobranych wymazach z nosogardzieli i z odbytu nie stwierdzono materiału genetycznego wirusa (30).
W poszukiwaniu pośredniego gospodarza dla SARS-CoV-2 chińscy naukowcy (3) przeprowadzili na szeroką skalę badania przesiewowe, poddając badaniu 1914 surowic pochodzących od 35 gatun-ków zwierząt na obecność swoistych przeciwciał dla SARS-CoV-2. Przed użyciem testu ELISA określono jego czułość i specyficzność. Następnie zwalidowa-ny zestaw wykorzystano do wykrywania swoistych przeciwciał u zwierząt domowych (świnia, krowa, owce, koń), drobiu (kurcze, kaczka, gęś), zwierząt doświadczalnych (myszy, szczury, świnka morska, królik i małpa), zwierząt towarzyszących (pies i kot) oraz zwierząt wolnożyjących (wielbłąd, lis, norka, al-paka, fretka, szczur bambusowy, paw, orzeł, nosorożec, tygrys, pangolina, lampart, szakal, panda olbrzymia, łaskun chiński, jeżozwierz, niedźwiedź, kuna, łasica, panda czerwona, dzik). W przebadanych próbkach pochodzących od powyższych gatunków zwierząt nie stwierdzono obecności przeciwciał swoistych dla SARS-CoV-2. Co ważniejsze, okazało się, że wszystkie zwierzęta towarzyszące były serologicznie negatywne dla SARS-CoV-2, w tym jeden pies trzy-many przez pacjenta zakażonego SARS-CoV-2 i dwa kolejne psy, pozostające w czasie trwania kwarantanny w bliskim kontakcie z psem pacjenta ze zdiagnozowaną chorobą COVID-19.
W Hiszpanii w okresie od kwietnia do maja 2020 r. badaniami objęto łącznie 23 bezobjawowe i poddane kwarantannie ssaki domowe (12 psów, 8 kotów, 2 kró-liki i 1 świnka morska) z 17 gospodarstw domowych, gdzie u właścicieli potwierdzono COVID-19. Spośród 23 badanych zwierząt towarzyszących RNA SARS-CoV-2 wykryto jedynie w próbce wymazu z jamy nosowo-gardłowej samicy kota, używając trzech niezależnych testów RT-qPCR. Wirusowego RNA nie wykryto w próbce wymazu z odbytu zwierzęcia. Należy jednak zaznaczyć, że była to 8-letnia kotka eu-ropejska, która nie wykazywała objawów klinicznych związanych z chorobą koronawirusową, chociaż miała zdiagnozowane przewlekłe kocie zapalenie dziąseł, kocie idiopatyczne zapalenie pęcherza moczowego (leczone glukozaminą i siarczanem chondroityny), przewlekłą chorobę nerek (leczone specjalnym kar-mieniem, ranitydyną i chlorowodorkiem benazeprylu) oraz kocie zapalenie oskrzeli (leczone propionianem fluticazonu). Próbki pobrane 26 dni później okazały się ujemne (19).
W Holandii przeprowadzono badanie serologiczne kotów żyjących w pobliżu fermy, gdzie stwierdzono zakażanie SARS-CoV-2 norek. Przebadano 24
prób-ki, z których u 7 kotów stwierdzono dodatni wynik serologiczny (seroprewelencja na poziomie 29,2%), wskazujący na efektywne zakażenie SARS-CoV-2 i następującą po nim odpowiedź immunologiczną wraz z powstaniem przeciwciał. U jednego z 7 seropozytyw-nych kotów wykryto obecność wirusa, jednakże w ma-łych ilościach. Wirusa nie stwierdzono u pozostama-łych 6 seropozytywnych kotów, co wskazuję na brak siew-stwa wirusa w momencie pobierania próbek wymazów. (https://promedmail.org/promed-post/?id=7375359).
Wnioski
Wkrótce po tym, jak nastąpiło rozprzestrzenianie się SARS-CoV-2 na całym świecie, a WHO ogłosiło pandemię COVID-19, pojawiły się również pierwsze doniesienia o przypadkach zakażeń wirusem u zwie-rząt. Informacje te zelektryzowały światową opinię publiczną i postawiły przed naukowcami pytanie dotyczące roli zakażonych SARS-CoV-2 zwierząt w transmisji wirusa do ludzi i ewentualnego ustalenia się zakażenia u zwierząt i związanego z tym zagroże-nia dla zdrowia publicznego. Zwierzęta mogą ulegać zakażeniu zarówno w warunkach naturalnych, jak i laboratoryjnych. Do chwili obecnej wiadomo, że kilka gatunków zwierząt, w tym psy, koty, lwy, tygrysy, norki, jest podatnych na zakażenie wirusem, co może oznaczać, że zwierzęta z rodzin psowatych, kotowa-tych czy łasicowakotowa-tych mogą być również wrażliwe na zakażenie SARS-CoV-2, jednak wciąż brak jest badań potwierdzających tę hipotezę. Największym zagrożeniem dla zdrowia publicznego i zwierząt byłby scenariusz, w którym doszłoby do ustalenia się SARS-CoV-2 u jakiegoś dzikiego gatunku zwierzęcia mającego sposobność bliskiego kontaktu ze zwierzę-tami domowymi i to spowodowałoby zwiększenie możliwości transmisji międzygatunkowej. W miarę rozwoju pandemii COVID-19 zgłaszane są nieliczne przypadki naturalnych zakażeń wirusem u zwierząt do-mowych i nieudomowionych, biorąc pod uwagę, że jak dotąd miliony ludzi na całym świecie uległy zakażeniu SARS-CoV-2. Zakażenia SARS-CoV-2 wykrywane są jak na razie sporadycznie u naturalnie zarażonych psów i kotów (oraz innych zwierząt) z których więk-szość przebywała w bliskim kontakcie z zarażonymi ludźmi (chorymi na COVID-19). Prawdopodobnie wynika to z tego, że liczba badań nad zakażeniami SARS-CoV-2 u zwierząt jest ciągle niewielka, na co najprawdopodobniej znaczący wpływ ma ukie-runkowanie badań diagnostycznych na wykrywanie zakażeń SARS-CoV-2 u ludzi. Należy jednak brać pod uwagę, że w miarę trwania pandemii COVID-19 będą pojawiały się nowe przypadki zakażeń SARS-CoV-2 zwierząt, zarówno towarzyszących, domowych, jaki i wolno żyjących, które mogą dostarczyć nowych da-nych dotyczących zakażeń SARS-CoV-2 u zwierząt.
Wyniki badań eksperymentalnych przeprowadzo-nych w laboratoriach na całym świecie wskazują, że koty, fretki, jenoty, chomiki syryjskie czy naczelne są
wrażliwe na zakażenie SARS-CoV-2, mogą siać wirusa i tym samym zakażać inne zdrowe zwierzęta. Badania te przede wszystkim służyły poznaniu potencjalnego zakresu gospodarzy dla SARS-CoV-2, roli poszcze-gólnych gatunków zwierząt w trwającej pandemii, jak również ustaleniu modelu zwierzęcego do prowadzenia badań nad zakażeniami SARS-CoV-2. Do wyników badań eksperymentalnych należy podchodzić z pewną dozą ostrożności i nie należy ich nadinterpretować, ponieważ opisują one tylko pewien wycinek bardziej złożonej rzeczywistości. Należy wziąć pod uwagę przede wszystkim fakt, że badania w warunkach ekspe-rymentalnych nie odzwierciedlają w pełni naturalnych warunków zakażenia, a liczba zwierząt wykorzysty-wana w doświadczeniach jest zazwyczaj niewielka, co dodatkowo ogranicza wyciągniecie ostatecznych i jednoznacznych wniosków.
Do chwili obecnej nie ma ewidentnych/bezspornych dowodów, że zwierzęta trzymane w naturalnych wa-runkach łatwo ulegają zakażeniu SARS-CoV-2 i od-grywają znaczącą rolę w rozprzestrzenianiu się wirusa wywołującego COVID-19. Na podstawie dostępnych informacji ryzyko rozprzestrzeniania przez zwierzęta SARS-CoV-2 na ludzi uważane jest za niskie, a szan-sa zakażenia się wirusem od chorego zwierzęcia jest znikoma w porównaniu z ryzykiem zakażenia się od drugiego człowieka. Ze względu na ograniczone i niepełne dane oraz informacje docierające z Holandii o możliwości transmisji wirusa od norek hodowlanych do ludzi, należy zachować ostrożność w kontakcie ze zwierzętami, zwłaszcza z terenów o nasilonym występowaniu zachorowań na COVID-19 u ludzi. Tym samym istotne wydaje się wprowadzenie badań monitoringowych wśród zwierząt w fermach zwierząt futerkowych, ze szczególnym naciskiem na fermy norek i jenotów, jako zwierząt charakteryzujących się wysoką wrażliwością na zakażenie SARS-CoV-2 oraz łatwą transmisją wirusa pomiędzy zwierzętami.
Mając na uwadze zdrowie publiczne oraz w trosce o zdrowie zwierząt, osoby u których zdiagnozowano COVID-19, posiadające w gospodarstwach domowych zwierzęta powinny unikać z nimi kontaktu celem za-pobieżenia transmisji wirusa do zwierząt. Powszechnie wiadomo, że SARS-CoV-2 wykazuje zdolność do przekraczania bariery/barier gatunkowych – przeskok z nietoperza na nieznanego żywiciela pośredniego i później na człowieka. SARS-CoV-2 jest obecnie dobrze zaadaptowany do człowieka i efektywnie roz-przestrzenia się w populacji ludzi na całym świecie. Dlatego też adaptacja tego wirusa do zwierząt do-mowych jest mało prawdopodobna, w szczególności w warunkach ścisłego przestrzegania obowiązującego reżimu sanitarnego. Nie mniej jednak kwestia spora-dycznego przenoszenia się SARS-CoV-2 z człowieka na zwierzę jest wstępnym warunkiem ewolucji wirusa i jego przystosowania się do nowego żywiciela, który może stać się rezerwuarem wirusa prowadząc do jego transmisji zarówno do człowieka, jak i zwierząt, czy
to wolno żyjących, czy domowych i towarzyszących. Należy zatem kłaść nacisk na to, aby osoby, które podejrzewają lub u których potwierdzono zakażenie SARS-CoV-2, ograniczyły swój bliski kontakt ze zwie-rzętami, a pracownicy fermy zatrudnieni do obsługi zwierząt zawsze stosowali podstawowe środki higieny oraz ochrony osobistej przy obsłudze zwierząt.
Piśmiennictwo
1. Bosco-Lauth A. M., Hartwig A. E., Porter S. M., Gordy P. W., Nehring M., Byas A. D., Sue VandeWoude S., Ragan I. K., Maison R. M., Richard A., Bowen R. A.: Pathogenesis, transmission and response to re-exposure of SARS-CoV-2 in domestic cats bioRxiv 2020.05.28.120998, doi: 10.1101/2020.05.28.120998. 2. Chandrashekar A., Liu J., Martinot A. J., McMahan K., Mercado N. B.,
Peter L., Tostanoski L. H., Yu J., Maliga Z., Nekorchuk M., Busman-Sahay K., Terry M., Wrijil L. M., Ducat S., Martinez D. R., Atyeo C., Fischinger S., Burke J. S., Slein M. D., Pessaint L., Van Ry A., Greenhouse J., Taylor T., Blade K., Cook A., Finneyfrock B., Brown R., Teow E., Velasco J., Zahn R., Wegmann F., Abbink P., Bondzie E. A., Dagotto G., Gebre M. S., He X., Jacob-Dolan C., Kordana N., Li Z., Lifton M. A., Mahrokhian S. H., Maxfield L. F., Nityanandam R., Nkolola J. P., Schmidt A. G., Miller A. D., Baric R. S., Alter G., Sorger P. K., Estes J. D., Andersen H., Lewis M. G., Barouch D. H.: SARS-CoV-2 infection protects against rechallenge in rhesus macaques. Science 2020, 369, 812-817, doi: 10.1126/science.abc4776.
3. Deng J., Jin Y., Liu Y., Sun J., Hao L., Bai J., Huang T., Lin D., Jin Y., Tian K.: Serological survey of SARS-CoV-2 for experimental, domestic, companion and wild animals excludes intermediate hosts of 35 different species of animals. Transboundary and emerging diseases 2020, 67, 1745-1749, doi: 10.1111/ tbed.13577.
4. Freuling C. M., Breithaupt A., Müller T., Sehl J., Balkema-Buschmann A., Rissmann M., Klein A., Wylezich C., Höper D., Wernike K., Aebischer A., Hoffmann D., Friedrichs V., Dorhoi A., Groschup M. H., Beer M., Mettenleiter T.: Susceptibility of raccoon dogs for experimental SARS-CoV-2 infection. Emerg. Infect. Dis. 2020, 26, 2982-2985, doi: 10.3201/ eid2612.203733.
5. Guarner J.: Three Emerging Coronaviruses in Two Decades. Am. J. Clin. Pathol. 2020, 153, 420-421, doi: 10.1093/ajcp/aqaa029.
6. Guo Y. R., Cao Q. D., Hong Z. S., Tan Y. Y., Chen S. D., Jin H. J., Tan K. S., Wang D. Y., Yan Y.: The origin, transmission and clinical therapies on coro-navirus disease 2019 (COVID-19) outbreak – an update on the status. Mil. Med. Res. 2020, 7, 11, doi: 10.1186/s40779-020-00240-0.
7. Halfmann P. J., Hatta M., Chiba S., Maemura T., Fan S., Takeda M., Kinoshita N., Hattori S. I., Sakai-Tagawa Y., Iwatsuki-Horimoto K., Imai M., Kawaoka Y.: Transmission of SARS-CoV-2 in Domestic Cats. NEJM 2020, doi: 10.1056/NEJMc2013400
8. Khan S., Siddique R., Shereen M. A., Ali A., Liu J., Bai Q., Bashir N., Xue M.: The emergence of a novel coronavirus (SARS-CoV-2), their biology and thera- peutic options. Journal of Clinical Microbiology 2020, 58, pii: e00187-20, doi: 10.1128/JCM.00187-20.
9. Kim Y. I., Kim S. G., Kim S. M., Kim E. H., Park S. J., Yu K. M., Chang J. H., Kim E. J., Lee S., Casel M., Um J., Song M. S., Jeong H. W., Lai V. D., Kim Y., Chin B. S., Park J. S., Chung K. H., Foo S. S., Poo H., …Choi Y. K.: Infection and Rapid Transmission of SARS-CoV-2 in Ferrets. Cell Host & Microbe 2020, 27, 704-709, doi: 10.1016/j.chom.2020.03.023.
10. Li Q., Guan X., Wu P., Wang X., Zhou L., Tong Y., Ren R., Kathy S. M. Leung K. S. M., Lau E. H. Y., Wong J. Y., Xuesen Xing X., Xiang N., i wsp.: Early transmission dynamics in Wuhan, China, of novel coronavirusinfected pneu-monia, N. Engl. J. Med. 2020, 382, 1199-1207.
11. Li X., Zai J., Zhao Q., Nie Q., Li Y., Foley B. T., Chaillon A.: Evolutionary history, potential intermediate animal host, and cross-species analyses of SARS-CoV-2. Journal of Medical Virology 2020, 92, 602-611, doi: 10.1002/ jmv.25731.
12. MacLean O. A., Lytras S., Singer J. B., Weaver S., Kosakovsky Pond S. L., Robertson D. L.: Evidence of significant natural selection in the evolution of SARS-CoV-2 in bats, not humans. bioRxiv 2020, doi: 10.1101/2020.05.28.122366).
13. Martina B. E., Haagmans B. L., Kuiken T., Fouchier R. A., Rimmelzwaan G. F., Van Amerongen G., Peiris J. S., Lim W., Osterhaus A. D.: SARS virus infection of cats and ferrets. Nature 2003, 425, 915, doi: 10.1038/425915a. 14. Munnink B. B. O., Sikkema R. S., Nieuwenhuijse D. F., Molenaar R. J.,
Munger E., Molenkamp R., van der Spek A., Tolsma P., Rietveld A., Brouwer M., Bouwmeester-Vincken N., Harders F., Hakze-van der Honing R., Wegdam-Blans M. C. A., Bouwstra R. J., Kessel C. G., van der Eijk A. A., Velkers F. C., Smit L. A. M., Stegeman A., van der Poel W. H. M., Koopmans M. P. G.: Jumping back and forth: anthropozoonotic and zoonotic transmission of SARS-CoV-2 on mink farms. bioRxiv 2020, doi: 10.1101/2020.09.01.277152.
15. Oreshkova N., Molenaar R. J., Vreman S., Harders F., Oude Munnink B. B., Hakze-van der Honing R. W., Gerhards N., Tolsma P., Bouwstra R., Sikkema R. S., Tacken M. G. J., de Rooij M. M. T., Weesendorp E., Engelsma M. Y., Bruschke C. J. M., Smit L. A. M., Koopmans M., van der Poel W. H. M., Stegeman A.: SARS-CoV-2 infection in farmed minks, the Netherlands. Euro Surveill. 2020, doi: 10.2807/1560-7917.ES.2020.25.23.2001005.
16. Phan T.: Genetic diversity and evolution of SARS-CoV-2. Infect. Genet. Evol. 2020, 81, doi: 10.1016/j.meegid.2020.104260.
17. Richard M., Kok A., de Meulder D., Bastebroer T. M., Lamers M. M., Okba N. M. A., van Vlissingen M. F., Rockx B., Haagmans B. L., Koopmans M. P. G., Fouchier R. A. M., Herfst S.: SARS-CoV-2 is transmitted via contact and via the air between ferrets. Nat. Commun. 2020, 11, 3496, doi: 10.1038/ s41467-020-17367-2.
18. Rockx B., Kuiken T., Herfst S., Bestebroer T., Lamers M. M., Oude Munnink B. B., de Meulder D., van Amerongen G., van den Brand J., Nisreen M. A., Okba N. M. A., Schipper D., van Run P., Leijten L., Sikkema R., Verschoor E., Verstrepen B., Bogers W., Langermans J., Drosten C., van Vlissingen M. F., Fouchier R., de Swart R., Koopmans M., Haagmans B. L.: Comparative pathogenesis of COVID-19, MERS, and SARS in a nonhuman primate model. Science 2020, 368, 1012-1015, doi: 10.1126/science.abb7314.
19. Ruiz-Arrondo I., Portillo A., Palomar A. M., Sanitabanez A., Sanitabanez P., Cervera C., Oteeo J. A.: Detection of SARS-CoV-2 in pets living with COVID-19 owners diagnosed during the COVID-19 lockdown in Spain: A case of an asymptomatic cat with SARS-CoV-2 in Europe. Transboundary and emerging diseases 2020, 00, 1-4, doi: 10.1111/tbed.13803.
20. Sailleau C., Dumarest M., Vanhomwegen J., Delaplace M., Caro V., Kwasiborski A., Hourdel V., Chevaillier P., Barbarino A., Comtet L., Pourquier P., Klonjkowski B., Manuguerra J. C., Zientara S., Le Poder S.: First detection and genome sequencing of SARS-CoV-2 in an infected cat in France. Transboundary and emerging diseases 2020, 67, 2324-2328, doi: 10.1111/tbed.13659.
21. Sawatzki K., Hill N., Puryear W., Foss A., Stone J.: Ferrets not infect-ed by SARS-CoV-2 in a high-exposure domestic setting. 2020, doi: 10.1101/2020.08.21.254995.
22. Schlottau K., Rissmann M., Graaf A., Schön J., Sehl J., Wylezich C., Höper D., Mettenleiter T. C., Balkema-Buschmann A., Harder T., Grund C., Hoffmann D., Breithaupt A., Beer.: Experimental Transmission Studies of SARS-CoV-2 in Fruit Bats, Ferrets, Pigs and Chickens. Lancet Microbe 2020, 218-225, doi: 10.1016/S2666-5247(20)30089-6.
23. Shi J., Wen Z., Zhong G., Yang H., Wang C., Huang B., Liu R., He X., Shuai L., Sun Z., Zhao Y., Liu P., Liang L., Cui P., Wang J., Zhang X., Guan Y., Tan W., Wu G., Chen H., Bu Z.: Susceptibility of ferrets, cats, dogs, and other domes-ticated animals to SARS-coronavirus 2. Science 2020, 368, 1016-1020, doi: 10.1126/science.abb7015.
24. Sia S. F., Yan L. M., Chin A. W. H., Fung K., Choy K. T., Wong A. Y. L., Kaewpreedee P., Perera R. A. P. M., Poon L. L. M., Nicholls J. M., Peiris M., Hui-Ling Yen H. L.: Pathogenesis and transmission of SARS-CoV-2 in golden hamsters. Nature 2020, 368, 1016-1020, doi: 10.1038/s41586-020-2342-5. 25. Temmam S., Barbarino A., Maso D., Behillil S., Enouf V., Huon C., Jaraud A.,
Chevallier L., Backovic M., Pérot P., Patrick P., Tiret L., van der Werf S., Eloit M.: Absence of SARS-CoV-2 infection in cats and dogs in close contact with a cluster of COVID-19 patients in a veterinary campus. One Health 2020, 10, doi: 10.1016/j.onehlt.2020.100164.
26. Ulrich L., Wernike K., Hoffmann D., Mettenleiter T. C.: Experimental infection of cattle with SARS-CoV-2. Emerg. Infect. Dis. 2020, 26, 2979-2981, doi: 10.3201/eid2612.203799.
27. Wan Y., Shang J., Graham R., Baric R. S., Li F.: Receptor Recognition by the Novel Coronavirus from Wuhan: an Analysis Based on Decade-Long Structural Studies of SARS Coronavirus. J. Virol. 2020, 94, doi: 10.1128/JVI.00127-20. 28. Wang C., Horby P. W., Hayden F. G., Gao G. F.: A novel coronavirus outbreak
of global health concern. Lancet 2020, 395, 470-473.
29. Xiao K., Zhai J., Feng Y., Zhou N., Zhang X., Niu Zhou N., Zhang X., Zou J. J., Na Li, Guo Y., Li X., Shen X., Zhang Z., Fanfan Shu F., Huang W., Li Y., Zhang Z., Chen R.-A., Wu Y.-J., Peng S.-M., Huang M., Xie W.-J., Ca O.-H., Hou F.-H., Chen W., Xiao L., Shen Y.: Isolation of SARS-CoV-2-related co-ronavirus from Malayan pangolins. Nature 2020, 583, 286-289, doi: 10.1038/ s41586-020-2313-x.
30. Zhang Q, Zhang H., Huang K., Yang Y., Hui X., Gao J., He X., Li Ch., Gong W., Zhang Y., Peng C., Gao X., Chen H., Zou Z., Shi Z., Jin M.: SARS-CoV-2 neutralizing serum antibodies in cats: a serological investigation. bioRxiv 2020, doi: 10.1101/2020.04.01.021196.
31. Zhou P., Yang X. L., Wang X. G., Hu B., Zhang L., Zhang W., Si H. R., Zhu Y., Li B., Huang C. L., Chen H. D., Chen J., Luo Y., Guo H., Jiang R. D., Liu M. Q., Chen Y., Shen X. R., Wang X., Zheng X. S., Zhao K., Chen Q. J., Deng F., Liu L. L., Yan B., Zhan F. X., Wang Y. Y., Xiao G. F., Shi Z. L.: A pneumonia outbreak associated with a new coronavirus of probable bat origin. Nature 2020, 579, 270-273, doi: 10.1038/s41586-020-2012-7.
Adres autora: dr hab. Marcin Smreczak, Al. Partyzantów 57, 24-100 Puławy; e-mail: smreczak@piwet.pulawy.pl
