Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 63 (11), 1357-1360, 2007

Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1357

Praca oryginalna Original paper

Czosnek (Allium sativum) ma bardzo silne w³aœci-woœci bakteriobójcze, wirusobójcze, grzybobójcze, przeciwrobaczycowe, a tak¿e przeciwutleniaj¹ce, prze-ciwzapalne i odka¿aj¹ce. W 1858 roku Louis Pasteur udowodni³, ¿e czosnek dzia³a bójczo na 20 gatunków bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych oraz na 60 gatunków grzybów (11). Wspó³czesne badania farma-kologiczne potwierdzi³y silne dzia³anie czosnku, przy-pisuj¹c to obecnym w nim antybiotycznym substan-cjom, tj. allicynie i ajoenowi (1, 4-6, 12, 14, 15, 22). Zawarte w czosnku lotne olejki eteryczne, zaliczane do fitoncydów, zawieraj¹ organiczne zwi¹zki siarko-we (dwu- i trójsiarczki allilosiarko-we i metylosiarko-we), których dzia³anie jest zbli¿one do antybiotyków.

Stwierdzono, ¿e 1 mg allicyny odpowiada 15 j.m. penicyliny (11). Allicyna dzia³a skuteczniej ni¿ peni-cylina lub tetracyklina i wykazuje synergizm z po-wszechnie stosowanymi antybiotykami (14). Zawie-raj¹c substancje czynne, takie jak: cukry, fitosterole, flawonoidy, œluzy, pektyny, witaminy, biopierwiastki,

w tym szczególnie du¿o siarki, cynku i rozpuszczal-nej w wodzie krzemionki, czosnek dzia³a antyseptycz-nie, ¿ó³ciopêdnie i reguluj¹co na sk³ad mikroflory je-litowej, poziom cholesterolu i cukru we krwi (4, 10, 11, 17, 19). Poniewa¿ spoœród badanych gatunków bakterii najwiêksz¹ wra¿liwoœæ na wyci¹g ze œwie¿e-go czosnku wykaza³y szczepy nale¿¹ce do E. coli, jeœwie¿e-go stosowanie mo¿e zapobiegaæ kolibakteriozie u drobiu (9, 17).

Czosnek usuwa te¿ wzdêcia przez wzmo¿one wy-dalanie siarkowodoru i amoniaku, które z kolei hamu-j¹ wzrost, blokuhamu-j¹ hemoglobinê i tworz¹ toksyczne zwi¹zki. Jest skuteczny w zwalczaniu chorób uk³adu oddechowego (5, 8, 15), na które ptaki s¹ niezwykle wra¿liwe z racji posiadania worków powietrznych i ma³ej pojemnoœci p³uc. Œwie¿y sok z czosnku dziêki antybiotycznym dzia³aniom allicyny, garlicyny i skor-dyniny jest niezwykle skuteczny w wewnêtrznych i zewnêtrznych zaka¿eniach pleœniakami i dro¿d¿aka-mi oraz w schorzeniach b³ony œluzowej jamy ustnej

Wodny wyci¹g z surowego czosnku

w ¿ywieniu indyków rzeŸnych

TERESA MAJEWSKA, DARIUSZ MIKULSKI,

GRA¯YNA ŒWIÊCICKA-GRABOWSKA*, ROMAN WÓJCIK*

Katedra Drobiarstwa Wydzia³u Bioin¿ynierii Zwierz¹t UWM, ul. Oczapowskiego 5, 10-719 Olsztyn *Katedra Mikrobiologii i Immunologii Klinicznej Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM,

ul. Oczapowskiego 13, 10-719 Olsztyn

Majewska T., Mikulski D., Œwiêcicka-Grabowska G., Wójcik R. Water extracts of fresh garlic in the nutrition of young slaughter turkeys

Summary

The aim of the study was to determine the effect of water extracts of fresh garlic, added to drinking water, on the immunological indices of blood, production results and chemical composition of meat. The experiment was performed on 204 heavy-type turkeys BIG 6 (male), reared until 18 weeks of age. One-day-old poults were divided at random into two groups, with 34 birds in each (3 replicates). All birds were fed on the same complete feed within the five-step system. Birds were had access to the experimental diets and water ad libitum. Drinking water was given in the control group without additives, but in the experimental group a water extract of crushed garlic was given twice a week at 0.5 g/l of water.

The water extract of fresh garlic positively affected some blood parameters. This was confirmed by an increased lysozyme activity (by 7-45%), higher levels of leukocyte spontaneous migration (%), and a decrease in non-phagocyte cells (18 vs. 25%) as compared with the control group. Simultaneously, there was an increase in RBC (red blood cells), and Hb (hemoglobin) amount (by 8 and 20%, respectively), a lower cholesterol level, and a more favorable Ca/P ratio was noted. Turkeys given drinking water with water extract of fresh garlic were characterized by lower mortality (by 50%), decreased feed conversion rate (by 3.1%), and higher by 1.3% body weight as compared with the control group. Adding the water extract of fresh garlic to drinking water also affected the chemical composition of breast muscles, i.e. content of crude protein was higher by 3% (P £ 0.01), and fat and crude ash by 8%, respectively.

Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1358

i skóry (11). Blokuje aflatoksyny (13) i skutecznie dzia³a na paso¿yty jelitowe, w tym tak¿e na nicienie Histomo-nas meleagridis, powoduj¹ce u indyków i kur zapale-nie jelit œlepych i w¹troby, czyli tzw. czarn¹ g³ówkê (3). W produkcji drobiarskiej korzystne dzia³anie czosn-ku w diecie jest pochodn¹ zawartego w nim ajoenu, który posiada w³aœciwoœci przeciwzakrzepowe podob-ne do aspiryny. Substancja ta hamuje zlepianie siê p³y-tek krwi, zapobiega zawa³om serca, dzia³a dobroczyn-nie na naczynia krwionoœne. Te w³aœciwoœci czosnku mog¹ zapobiegaæ wielkiemu problemowi w chowie kurcz¹t i indyków, jakim jest pêkanie aorty i têtnic (7, 20, 23). Bior¹c pod uwagê stosowanie nat³uszczanych mieszanek paszowych, bardzo wa¿ne staj¹ siê równie¿ w³aœciwoœci przeciwutleniaj¹ce czosnku.

Badania nad zastosowaniem czosnku w ¿ywieniu drobiu, w tym kurcz¹t (7, 10, 18, 19) i kur niosek (4, 12, 16), najczêœciej dotyczy³y suszonej formy czosnku jako dodatku do paszy. Wg Sk¹pskiej (22), suszony czosnek pozbawiony olejków eterycznych, traci tak¿e swoje w³aœciwoœci terapeutyczne. Autorka stwierdzi-³a, ¿e zawartoœæ lotnych zwi¹zków siarki w próbkach suszonego czosnku wynosi³a zaledwie 274-584 mg/ 100 g s.m., wobec 1875-1527 mg/100 g s.m. w czosn-ku surowym.

Celem niniejszych badañ by³o okreœlenie wp³ywu podawania do picia wodnego wyci¹gu z surowego czosnku na zdrowotnoœæ indyków, parametry odpor-noœciowe krwi oraz wskaŸniki produkcyjne i sk³ad chemiczny miêsa.

Materia³ i metody

Do badañ u¿yto 204 jednodniowych indorków Big 6, któ-re rozmieszczono losowo w dwóch grupach, w ka¿dej 3 powtórzenia po 34 osobniki. Odchów indyków do wieku 18 tygodni prowadzono wg technologii zalecanej przez fir-mê BUT i zgodnie z wymogami badañ zootechnicznych. Warunki utrzymania indyków i procedury postêpowania z ptakami zosta³y zaakceptowane przez Lokaln¹ Komisjê Etyczn¹ do Spraw Doœwiadczeñ na Zwierzêtach (nr zgody 2/WDZ/N).

Ptaki obu grup ¿ywiono jednakowymi, granulowanymi mieszankami przemys³owymi wg programu 5-fazowego. Indyki mia³y sta³y dostêp do wody pitnej, w grupie kon-trolnej bez dodatków, natomiast w grupie doœwiadczalnej 2 razy w tygodniu (poniedzia³ek i czwartek) do rannego picia podawano wodnego wyci¹gu z surowego rozdrobnio-nego czosnku w proporcji 0,5 g/l wody. Wodny wyci¹g z surowego rozdrobnionego czosnku przygotowywano dzieñ wczeœniej i trzymano w szczelnie zamkniêtych po-jemnikach do rana.

W trakcie odchowu indywidualnie oznaczano: masê cia³a ptaków wa¿¹c indyki po 35, 49, 77, 105 i 126 dobach cho-wu i masê pobranej paszy podczas 7 dób. Na bie¿¹co kon-trolowano œmiertelnoœæ i brakowania ptaków. Na podsta-wie uzyskanych wyników obliczono Indeks Produkcyjny (IP) wed³ug nastêpuj¹cego wzoru:

IP =œrednia masa cia³a (kg) × prze¿ywalnoœæ (%) × 100_{wiek (dni) × zu¿ycie paszy (kg/kg masy cia³a)}

W 8., 11., 14. i 17. tygodniu ¿ycia (ka¿dorazowo od tych samych 12 ptaków w grupie) pobierano krew do analizy wskaŸników odpornoœci nieswoistej. Poziom lizozymu okreœlono metod¹ Siwickiego i Andersona (21). Aktyw-noœæ fagocytarn¹ leukocytów oznaczono metod¹ standar-dow¹ wobec szczepu 209P Staphylococcus aureus w po-staci procentu komórek niefagocytujacych (NF%) i pro-centu komórek migruj¹cych (24). Aktywnoœæ bójcz¹ leu-kocytów okreœlono w teœcie NBT metod¹ spontanicznej migracji leukocytów (SML) (24).

W wieku 18 tygodni od 9 ptaków pobrano krew, w któ-rej metodami rutynowymi oznaczono zawartoœæ hemoglo-biny (Hb), liczbê hematokrytow¹ (Ht) oraz liczbê krwinek czerwonych (RBC) i bia³ych (WBC). Zawartoœæ glukozy, bia³ka i cholesterolu ca³kowitego okreœlono przy u¿yciu zestawów diagnostycznych Alpha Diagnostics i Pointe Scientific oraz fotometru typu Epoll 20.

Po zakoñczeniu odchowu 9 ptaków z ka¿dej grupy pod-dano ubojowi i analizie rzeŸnej. W próbkach miêœni pier-siowych oznaczono podstawowy sk³ad chemiczny meto-dami konwencjonalnymi.

Wyniki badañ opracowano statystycznie z zastosowa-niem jednoczynnikowej analizy wariancji ANOVA i testu wielokrotnego rozstêpu Duncana, przy u¿yciu programu Statistica 6,0 pl.

Wyniki i omówienie

Wœród parametrów odpornoœci nieswoistej stwier-dzono statystycznie istotne ró¿nice w poziomie lizo-zymu. U indyków 11-, 14- i 17-tygodniowych otrzy-muj¹cych wodny wyci¹g z czosnku by³ on wy¿szy odpowiednio o 7%, 27% i 45% (ryc. 1). Odnotowano tak¿e istotnie mniej ni¿ w grupie kontrolnej komórek nie fagocytuj¹cych (18% vs. 25%; ryc. 2) i wy¿szy procent spontanicznej migracji leukocytów (ryc. 3). To pozytywne dzia³anie wyci¹gu z czosnku na parametry odpornoœci nieswoistej u indyków mo¿e eliminowaæ czynniki zakaŸne i w rezultacie poprawiaæ kondycjê zdrowotn¹ ptaków.

Wyniki badañ morfologicznych i biochemicznych krwi 18-tygodniowych indyków (tab. 1) nie wykaza³y statystycznie istotnego zró¿nicowania. Zaobserwowa-no jedynie korzystne tendencje potwierdzaj¹ce lepsz¹ kondycjê zdrowotn¹ ptaków otrzymuj¹cych wyci¹g z czosnku. We krwi tych ptaków stwierdzono wy¿szy poziom krwinek czerwonych (o 8%) i hemoglobiny (o 20%) oraz zmniejszenie zawartoœci cholesterolu i korzystniejszy stosunek Ca do P. Poziom glukozy we krwi ptaków otrzymuj¹cych czosnek by³ wy¿szy o 12%, a triglicerydów o 22,7%.

Kondycja zdrowotna piskl¹t u¿ytych do badañ nie budzi³a zastrze¿eñ. W czasie odchowu nie stwierdzo-no ¿adnych chorób inwazyjnych, ale w grupie kon-trolnej w ca³ym okresie odchowu pad³o a¿ 12,8% ptaków (tab. 2). U indyków otrzymuj¹cych wyci¹g z czosnku œmiertelnoœæ by³a o po³owê mniejsza i wy-nosi³a 6,9%. Przyczyn¹ padniêæ w pierwszym tygo-dniu ¿ycia ptaków by³o zjadanie œció³ki, w tym

nie-Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1359

dro¿noœæ przewodu pokarmowego (od 5,9% w do-œwiadczalnej do 7,8% w grupie kontrolnej).

Zjadanie œció³ki przez indyki w pierwszych dniach ¿ycia, wydziobywanie piór lub brak ³aknienia i wcze-sna œmieræ g³odowa maj¹ miejsce w intensywnym od-chowie tych ptaków. Przyczyna tego zjawiska nie jest do koñca poznana. Korzystne dzia³anie czosnku mo¿-na t³umaczyæ tym, i¿ jego ostry smak mo¿e zastêwaæ ulubione przez indyki roœliny gorzkie, które po-budzaj¹ sekrecjê kwasu solnego, obni¿aj¹ pH treœci jelit i stymuluj¹ aktywnoœæ enzymów endogennych. Mo¿e to równie¿ wynikaæ z wysokiego udzia³u cynku w czosnku, którego jony uczynniaj¹ wiele enzymów

i zapobiegaj¹ problemom zwi¹zanym z brakiem ³ak-nienia.

Pod koniec okresu odchowu przyczyn¹ padniêæ by³a niewydolnoœæ kr¹¿enia. U indyków otrzymuj¹cych wyci¹g z czosnku œmiertelnoœæ by³a niska (1,0%), na-tomiast w grupie kontrolnej wynosi³a a¿ 4,9%. Ko-rzystne dzia³anie czosnku na uk³ad kr¹¿enia jest po-wszechnie znane, choæ równie¿ i ten proces nie jest poznany do koñca (22). W grupie doœwiadczalnej pta-ki by³y lepiej opierzone, wczeœniej zaczyna³y podfru-waæ i puszyæ siê, a wskaŸnik brakowañ ptaków (g³ów-nie z powodu wad nóg) by³ prawie o po³owê m(g³ów-niejszy ni¿ w grupie kontrolnej (tab. 2).

2,2 3,2* 4 2 2,2 4,3 1,5 2,8 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 1 2 3 4 pobieranie krwi µg/ml kontrola czosnek

Ryc. 1. Poziom lizozymu w surowicy krwi indyków, µg/ml Objaœnienie: * – p £ 0,05 21 30* 27* 22 16 17 21 18 0 5 10 15 20 25 30 35 1 2 3 4 pobieranie krwi % kontrola czosnek

Ryc. 2. Komórki nie fagocytuj¹ce (NF) oznaczone w odczynie fagocytarnym, %

Objaœnienie: jak na ryc. 1.

0 0 0 0 76* 60* 13 3 0 10 20 30 40 50 60 70 80 1 2 3 4 pobieranie krwi % kontrola czosnek

Ryc. 3. Spontaniczna migracja leukocytów (SML), % Objaœnienie: jak na ryc. 1.

a k s w e n a d a B Ÿ inik Konrtola Wyci¹gzczosnku 0 1 , e n o w r e z c i k n i w r K 12_{l/ 2,13±0,05 2,31±0,27} 0 1 , e n o w r e z c i k n i w r K 9_{l/ 18,0±1,82 18,67±2,28} l d / g , a n i b o l g o m e H 10,07±0,72 12,17±1,51 % ,t y r k o t a m e H 33,70±2,09 36,33±4,72 l d / g m , a z o k u l G 188,0±23,94 210,6±16,53 l d / g , e ti w o k ³ a c o k ³ a i B 4,16±0,57 4,28±0,48 l d / g m , y d y r e c il g ir T 44,0±15,22 54,0±14,04 l d / g m ,l o r e t s e l o h C 154,2±22,98 149,4±21,90 l d / g m , a C 8,26±0,04 9,68±1,22 l d / g m , P 6,02±0,60 5,64±0,88 P : a C 1,37:1 1,72:1

Tab. 1. Hematologiczne i biochemiczne wskaŸniki krwi 18-ty-godniowych indorów (n = 9; –x ± s) y h c e c e n a d a B Tygodnie Konrtola _zW_czy_oc_si¹_ng_ku g k , a ³ a i c a s a M 5 11,47±0,08 11,48 7 13,28±0,21 13,24 1 1 16,78±0,40 16,97 6 1 13,01±0,88 13,08 8 1 14,74±0,56 14,93 g k / g k , y z s a p e i c y ¿ u Z 5 -0 1,66 1,66 7 -0 1,64 1,67 1 1 -0 1,91 1,92 6 1 -0 2,29 2,20 8 1 -0 2,62 2,54 % , æ œ o n l e tr e i m Œ 1 -0 7,8 5,9 8 1 -2 4,9 1,0 8 1 -0 12,81 6,9 % , a i n a w o k a r B 1 -0 – – 8 1 -2 4,9 2,9 8 1 -0 4,9 2,9 .t k p , y n j y c k u d o r P s k e d n I 0-18 393 438

Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1360

Dzia³anie czosnku, obni¿aj¹ce poziom cholesteroli, jest udowodnione, ale nie jest do koñca wyjaœniony jego mechanizm. Jedni autorzy przypisuj¹ to obecnoœ-ci dwusiarczanu dwuallinowego. Inni z kolei uwa¿a-j¹, ¿e hamowanie syntezy cholesterolu oraz rozluŸnie-nie miêœni g³adkich i naczyñ krwionoœnych jest wy-wo³ane przez zawarte w czosnku zwi¹zki chemiczne, rozpuszczalne w wodzie, o niezidentyfikowanej bu-dowie chemicznej. Stosowanie proszku czosnkowego w mieszankach dla kurcz¹t w iloœci od 1,5% do 4,5% powodowa³o obni¿enie poziomu cholesterolu we krwi ptaków ze 143 mg do 120 mg/100 ml (10). W bada-niach w³asnych (12) stosuj¹c u kur nieœnych wodny wyci¹g z surowego czosnku, w dawce takiej jak w ni-niejszym doœwiadczeniu, stwierdzono w ¿ó³tku jaja obni¿enie poziomu cholesterolu o 14% i zwiêkszenie zawartoœci witaminy A o 15%. Podawanie kurom od 0,5 do 1 g miazgi czosnkowej na 1 kurê dziennie po-wodowa³o obni¿enie poziomu cholesterolu w ¿ó³tku jaj o 25% do 35% (16), a stosowanie pasty czosnko-wej w iloœci 2% do 8% w paszy dla niosek – obni¿enie poziomu cholesterolu w ¿ó³tkach jaj o 6% do 38% (4). Po zakoñczeniu odchowu w wieku 18 tygodni masa cia³a indorów (tab. 2) otrzymuj¹cych wodny wyci¹g z surowego czosnku by³a wiêksza o 0,18 kg, tj. o 1,3%, a zu¿ycie paszy mniejsze o 3,1% ni¿ u ptaków z grupy kontrolnej. Rezultatem wiêkszej masy cia³a, dobrego wykorzystania paszy i lepszej prze¿ywalnoœci ptaków otrzymuj¹cych wodny wyci¹g z surowego czosnku, by³a lepsza o 11% efektywnoœæ odchowu indyków wyra¿ona Indeksem Produkcyjnym (tab. 2).

W miêœniach piersiowych ptaków (tab. 3) otrzymu-j¹cych wyci¹g z czosnku stwierdzono znacznie wiêk-sz¹ zawartoœæ bia³ka ogólnego (o 3%; p £ 0,01) oraz t³uszczu i popio³u surowego (o oko³o 8%). Mo¿na przy-puszczaæ, ¿e lepsza kondycja zdrowotna ptaków otrzy-muj¹cych wyci¹g wodny z czosnku stymulowa³a syn-tezê bia³ka miêœniowego, bez koniecznoœci zu¿ywa-nia bia³ka na produkcjê cia³ odpornoœciowych. Wyda-je siê, ¿e obecnoœæ zwi¹zków siarki w czosnku, nie-zbêdnych do budowy bia³ka, ma tak¿e swoje znacze-nie. Nieznacznie wiêksza (o 0,5%) zawartoœæ suchej masy w miêsie indyków otrzymuj¹cych czosnek ozna-cza³a równie¿ poprawê jego jakoœci (2).

Podsumowuj¹c nale¿y stwierdziæ, ¿e podawanie in-dykom do picia wodnego wyci¹gu z surowego czosn-ku w iloœci 0,5 g/l wody poprawi³o parametry

odpor-a k s w e n a d a B Ÿ inik Konrtola Wyci¹gzczosnku % , a s a m a h c u S 26,98±0,30* 27,13±0,38 % , e w o r u s o k ³ a i B 23,60±0,50* 24,31±0,41 % , y w o r u s z c z s u ³ T 1,27±0,56 21,38±0,47 % , y w o r u s ³ ó i p o P 1,19±0,06 21,28±0,05 Objaœnienie: * – p £ 0,01

Tab. 3. Sk³ad chemiczny miêœni piersiowych 18-tygodniowych indorów (n = 9; –x ± s)

noœci nieswoistej krwi i niektóre jej wskaŸniki morfo-logiczne i biochemiczne. Rezultatem lepszej kondycji zdrowotnej ptaków otrzymuj¹cych wodny wyci¹g z czosnku by³a o po³owê mniejsza œmiertelnoœæ, mniej-sze zu¿ycie paszy (o 3,1%) i wiêksza masa cia³a (o 1,3%) ni¿ w grupie kontrolnej. W miêœniach pier-siowych indorów otrzymuj¹cych wyci¹g z czosnku stwierdzono znacznie wy¿sz¹ zawartoœæ bia³ka ogól-nego oraz t³uszczu i popio³u surowego.

Piœmiennictwo

1.Amasage H., Petesch B. L., Matsura H., Kasuga S., Itakura Y.: Intake of garlic and its bioactive components. J. Nutr. 2001, 131, 955-962.

2.Barbut S., McCurdy R. D., Quinton M.: Seasonal effects on the pale soft exudative (PSE) occurrence in turkey breast meat. Proc. XII Europ. Symp. Poultry Meat Quality 1995, s. 173-176.

3.Borzemska W. B.: Vademecum chorób drobiu. PWRiL, Warszawa 1984, s. 243. 4.Chowdhury S. R., Chowdhury S. D., Smith T. K.: Effect of dietary garlic on cholesterol metabolism in laying hens. Poultry Sci. 2002, 81, 1856-1862. 5.Czikow P., £aptiew J.: Roœliny lecznicze i bogate w witaminy. PWRiL,

War-szawa 1988, 82-91.

6.Grela E. R., Serbintowicz I., Czech A.: Immunostymulacyjne dzia³anie zió³. Medycyna Wet. 1998, 54, 152-158.

7.Hoston G. M. J., Fennel M. J., Prasad B. M.: Effect of dietary garlic on performance, carcass composition and blood chemistry changes in broiler chickens. Canad. J. Anim. Sci. 1991, 71, 939-942.

8.Kêdzia A.: Dzia³anie olejku czosnkowego na bakterie beztlenowe wyodrêb-nione z jamy ustnej i górnych dróg oddechowych. Post. Fitoterapii 2000, 1, 28-31.

9.Kleczkowski M., Kasztelan R., Jakubczak A., Kluciñski W., Sitarska E., Cet-narowicz A.: Czosnek – biostymulator i „antybiotyk” w odchowie prosi¹t. Medycyna. Wet. 2004, 60, 384-387.

10.Konjufca V. H., Pesti G. M., Bakalli R. I.: Modulation of cholesterol levels in broiler meat by dietary garlic and copper. Poultry Sci. 1997, 76, 1264-1271. 11.Lutomski J.: Fascynacja czosnkiem – wczoraj i dziœ. Post. Fitoterapii 2001,

5, 7-14.

12.Majewska T., Pudyszak K., Antoszkiewicz Z.: Nieœnoœæ i jakoœæ jaj kur otrzy-muj¹cych wodny wyci¹g z surowego czosnku. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 2004, 72, 93-97.

13.Mohamed S. M., Moharram A. M., Abdel-Hafez S. I., Gherbawy Y. A. M.: Effect of garlic extract and some organic compounds on feedstuffs fungi in Quena. Egypt. J. Microbiol. 1996, 31, 129-138.

14.Niedworak J.: Dzia³anie farmakologiczne czosnku. Wiad. Ziel. 1994, 36, 17-18.

15.O¿arowski A.: Zio³olecznictwo, PWL, Warszawa 1982, 54-56.

16.Ryœ R., Kuchta M., Koreleski J., Zegarek Z.: Wp³yw czynników ¿ywienio-wych na zawartoœæ cholesterolu w ¿ó³tku jaja kury. Rocz. Nauk. Zoot. 1996, 23, 167-186.

17.Sazaki J., Kita T., Ishita K., Uchisawa H., Matsue H.: Antibacterial activity of garlic powder against Escherichia coli O157. J. Nat. Sci. Vit. 1999, 45, 785-790.

18.Schleicher A., Fritz Z., Kinal S.: Wp³yw zastosowania dodatków zio³owo--czosnkowych w mieszankach na wyniki produkcyjne i poubojowe kurcz¹t rzeŸnych. Zesz. Nauk. AR Wroc³aw, Zoot. 1996, 297, 181-189.

19.Shanmugavelu S., Brooker J. D., Acamovic T.: Effect of thyme oil and garlic powder on microbial fermentation in various sections of gastrointestinal tract of broilers. Brit. Poult. Sci. 2004, 45 Suppl. 1, 9-11.

20.Silagy C. A., Neil H. A.: A meta-analysis of effect of garlic on blood pressure. J. Hyperten. 1994, 12, 463-468.

21.Siwicki A. K., Anderson D. P: Immunostimulation in fish: Measuring the effects of stimulants by serological and immunological methods. Inland Fish. Institut., Olsztyn 1993, 1, 17.

22.Sk¹pska S.: Zawartoœæ lotnych zwi¹zków siarki i aktywnoœæ przeciwbakte-ryjna czosnku i proszków czosnkowych. Prac. Inst. Lab. Przem. Spo¿. 1996, 51, 115-123.

23.Warhafsky S., Kamer R., Sivak S. L.: Effects of garlic on total serum chole-sterol. Ann. Inter. Med. 1993, 119, 599-605.

24.Wiœniewski J., Grabowska G., Tryba³a E., Rotkiewicz Z.: Wp³yw podania biotropiny i lewamizolu na wybrane wskaŸniki odpornoœci swoistej i nie-swoistej u œwiñ. Medycyna Wet. 1993, 49, 66-68.

Adres autora: prof. dr hab. Teresa Majewska, ul. Oczapowskiego 5, 10-719 Olsztyn; e-mail: teresa.majewska@uwm.edu.pl