Medycyna Wet. 2006, 62 (3) 285
Praca oryginalna Original paper
Choroba Aujeszkyego (chA), wywo³ywana przez Herpesvirus suis typ 1 (4), nadal stanowi dla produ-centów trzody chlewnej powa¿ny problem gospodar-czy. Straty z tego tytu³u w krajach Europy Zachodniej oraz w USA zosta³y dobrze udokumentowane i wyni-kaj¹ z wysokiej miertelnoci prosi¹t, zaburzeñ w roz-rodzie, zmniejszenia przyrostów masy cia³a, gorszego wykorzystania paszy, a tak¿e z nasilenia wystêpowa-nia zaka¿eñ wtórnych u warchlaków i tuczników oraz koniecznoci ich leczenia (5, 6, 11).
Niezale¿nie od powy¿szych skutków powodowa-nych przez chA, niezwykle istotne jest ograniczenie mo¿liwoci obrotu i handlu winiami (7, 8, 11). Na pocz¹tku lat 90. ubieg³ego wieku w krajach Wspólno-ty Europejskiej opracowano i wdro¿ono nowe zasady obrotu zwierzêtami miêdzy pañstwami (regionami) o ró¿nym statusie epizootycznym w odniesieniu do chA (7). Decyzje te, nie maj¹c charakteru obligatoryj-nego, wymusi³y jednak uznanie chA, przez wiêkszoæ krajów Wspólnoty, za zwalczan¹ z urzêdu (7). W 2001 roku Decyzja Komisji nr 2001/618/WE (2), zmienia-j¹ca poprzednie regulacje, zapewni³a dodatkowe gwa-rancje w zakresie chA dotycz¹ce obrotu trzod¹
chlew-n¹ w Unii Europejskiej (UE). Okrelono w niej m.in. kryteria zdrowotne dla wiñ przeznaczonych do roz-rodu, tuczu lub uboju w pañstwach (regionach) wol-nych od chA, precyzuj¹ce, ¿e winie musz¹ pocho-dziæ z kraju cz³onkowskiego UE, w którym chA pod-lega obowi¹zkowi zwalczania (wszystkie kraje UE, oprócz Polski, spe³niaj¹ to kryterium) oraz realizowa-ny jest, zaakceptowarealizowa-ny przez Komisjê UE, program zwalczania spe³niaj¹cy okrelone wymogi (2). Prze-gl¹daj¹c stosowne w tym zakresie regulacje prawne niektórych pañstw UE (8) nale¿y zauwa¿yæ, ¿e oprócz podjêcia, niepodlegaj¹cej dyskusji, decyzji o obowi¹z-kowym zwalczaniu chA, wybór w³aciwego dla dane-go kraju lub regionu programu jej zwalczania oparty by³ na wynikach bardzo szeroko zakrojonych badañ serologicznych wiñ. Tego typu monitoring pozwala³ ka¿dorazowo na ocenê stopnia zapowietrzenia dane-go pañstwa czy regionu oraz stopnia zaka¿enia wiru-sem chA stad wiñ na okrelonym terytorium.
W Polsce choroba Aujeszkyego, na mocy ustawy z 1997 r. (18), zosta³a zaliczona do chorób zakanych zwierz¹t podlegaj¹cych obowi¹zkowi zg³aszania i zwalczania. Jedynym wymiernym efektem tego by³o
Wystêpowanie choroby Aujeszkyego u wiñ
w Polsce w latach 2001-2004
ANDRZEJ LIPOWSKI, ZYGMUNT PEJSAK
Zak³ad Chorób wiñ Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Lipowski A., Pejsak Z.
Seroprevalence of Aujeszkys disease in pigs in Poland in the years 2001-2004
Summary
The evaluation of the seroprevalence of Aujeszkys disease (AD) in Poland and the infection rate of the pig population in our country are basic requirements for implementing an AD eradication program.
The aim of the presented study was to evaluate the AD seroprevalence in the Polish pig population during the years 2001-2004. In the above-mentioned period a total of 47 445 swine serum samples coming from all 16 voievodships were tested. Among them, 10 559 samples were tested in 2001, 11 974 in 2002, 11 027 samples in 2003 and 13 885 samples in 2004.
In 2001 the mean percentage of seropositive pigs was 1.23% and such animals were found in 62.5% of the tested voievodships. In 2002 seropositive animals were found in 50% of the tested voievodships, and the mean percentage of seropositive pigs was 0.95%. In the year 2003 the mean percentage of positive seroreagents was 077% and they were found in 37.5% of the tested voievodships. In 2004 the percentage of AD positive voievodships was 50%, and the mean percentage of seropositive pigs was 0.65%.
The results presented above demonstrate that the mean percentage of seropositive pigs during the period of 2001-2004 was at the rather low level of 0.88%. However, the percentage of voievodships where seropositive pigs have been found was quite high and amounted to 87.5%. This result indicates the urgent need to under-take an AD eradication program in Poland.
Medycyna Wet. 2006, 62 (3) 286
publikowanie liczby nowych, klinicznych ognisk tej choroby. Po dokonanej w 2001 r. (19), nowelizacji wspomnianej ustawy, chA znalaz³a siê na licie cho-rób podlegaj¹cych obowi¹zkowi rejestracji. Spowodo-wa³o to zaniechanie oficjalnego publikowania danych odnonie do klinicznych przypadków choroby. Ale mimo przejciowego og³aszania informacji dotycz¹-cych ognisk chA, nie podjêto przez ca³y ten okres ¿ad-nych in¿ad-nych dzia³añ umo¿liwiaj¹cych faktyczne poz-nanie skali problemu. Nieznana jest zatem rzeczywi-sta sytuacja epizootyczna kraju odnonie do rozprze-strzenienia chA.
Badania zmierzaj¹ce do wykrycia w Polsce serore-agentów dla wirusa chA s¹ prowadzone, co prawda w ograniczonym zakresie, przez Zak³ad Chorób wiñ Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwo-wego Instytutu Badawczego (PIWet-PIB) w Pu³awach, nieprzerwanie od 1990 roku. Dotychczas opublikowa-no wyniki badañ wykonanych w latach 1990-2000 (9, 12, 14). Wskazuj¹ one, ¿e odsetek województw, w któ-rych stwierdzano obecnoæ wiñ serologicznie dodat-nich waha³ siê od 18,92% do 75%, natomiast redni odsetek seroreagentów wynosi³ w tym okresie 2,2% (1,0-4,61%).
Celem publikacji jest przedstawienie wyników ba-dañ serologicznych w kierunku chA, wykonanych w Zak³adzie Chorób wiñ PIWet-PIB w latach 2001--2004.
Materia³ i metody
W badaniach wykorzystano ogó³em 47 445 próbek su-rowic nades³anych ze wszystkich 16 województw, w tym w 2001 r. 10 559 próbek, w 2002 r. 11 974 próbek, w 2003 r. 11 027 próbek i w 2004 r. 13 885 próbek. Badania wykonano przy u¿yciu zestawu ELISA prod. In-stitut Pourquier (Francja) pn.: ELISA Aujeszky gE Serum postêpuj¹c zgodnie z instrukcj¹ producenta.
Wyniki i omówienie
Rezultaty badañ serologicznych przedstawiono w tab. 1 oraz na ryc. 1-5.
W 2001 r. obecnoæ wiñ serologicznie dodatnich (tab. 1, ryc. 1) stwierdzono w 10 na 16 badanych wo-jewództw (62,5%). Odsetek seroreagentów waha³ siê od 0,17% (województwo kujawsko-pomorskie) do 4,0% (województwo lubuskie) i wynosi³ rednio 1,23% (tab. 1). W 2002 r. odsetek zapowietrzonych wirusem chA województw wynosi³ 50% (8 z 16 badanych), natomiast odsetek wiñ serologicznie dodatnich wy-nosi³ rednio 0,95% od 0,16% w województwie po-morskim do 7,5% w województwie wiêtokrzyskim (tab. 1, ryc. 2). Rok póniej, w 2003, odsetek serore-agentów waha³ siê od 0,32% w województwie zachod-nio-pomorskim do 39% w województwie wiêtokrzys-kim (rednio 0,77%), a obecnoæ takich zwierz¹t stwierdzono w zaledwie 6 na 16 badanych (37,5%) województw (tab. 1, ryc. 3). W 2004 r. obecnoæ wiñ o w tz d ó w e j o W c i w o r u s a b z c i L m e z a R 1 0 0 2 2002 2003 2004 h c y n a d a b dod(a%tn)ich badanych dod(a%tn)ich badanych dod(a%tn)ich badanych dod(a%tn)ich badanych dodatnich(%) e i k s ¹ l o n l o D 148 2(1,35%) 255 1(0,4%) 223 359 8(2,22%) 985 11(1,12%) e i k s r o m o p -o k s w a j u K 567 1(0,17%) 616 8(1,3%) 536 2(0,37%) 574 2(0,35%) 2293 13(0,57%) e i k s l e b u L 216 4(1,85%) 132 115 279 6(2,15%) 742 10(1,35%) e i k s u b u L 173 7(4,0%)1 243 2(0,8%) 299 511 1226 19(0,73%) e i k z d ó £ 901 861 6(0,7%) 844 1008 10(1,0%)11 3614 16(0,44%) e i k s l o p o ³ a M 290 2(0,7%)1 222 239 12(5,0%) 151 7(4,63%) 902 21(2,33%) e i k c e i w o z a M 739 8(1,08%) 481 352 12(0,57%) 595 7(1,18%) 2167 17(0,78%) e i k s l o p O 23 132 2(1,5%) 6 78 239 12(0,84%) e i k c a p r a k d o P 441 14(3,17%) 206 99 171 917 14(1,53%) e i k s a l d o P 151 186 183 158 678 e i k s r o m o P 1273 3111 5(0,16%) 2351 2047 8782 15(0,06%) e i k s ¹ l 132 87 405 106 730 e i k s y z r k o t ê i w 43 80 6(7,5%) 59 23(39,0%) 83 265 129(10,94%) e i k s r u z a m -o k s ñ i m r a W 263 3(1,14%) 489 365 357 1474 3(0,2%) e i k s l o p o k l e i W 3980 67(1,68%) 3336 84(2,52%) 3060 40(1,3%) 2986 41(1,37%) 13362 232(1,74%)1 e i k s r o m o p o i n d o h c a Z 1219 22(1,8%) 1537 1891 16(0,32%) 4422 10(0,23%) 9069 38(0,42%) m e z a R 10559 130(1,23%) 11974 114(0,95%) 11027 85(0,77%) 13885 91(0,65%) 47445 420(0,88%)1
Medycyna Wet. 2006, 62 (3) 287
serologicznie dodatnich (tab. 1, ryc. 4) wykryto w 8 sporód 16 badanych województw (50%). redni od-setek seroreagentów wyniós³ 0,65%, przy czym naj-mniej wiñ serologicznie dodatnich wykryto w woje-wództwie zachodniopomorskim (0,23%), a najwiêcej 4,63% w województwie ma³opolskim (tab. 1).
Przedstawione dane wskazuj¹ na ni¿szy ni¿ w la-tach ubieg³ych (9, 12, 14) odsetek seroreagentów dla wirusa chA. W okresie od 1990 do 2000 r. obecnoæ takich zwierz¹t waha³a siê od 1,0% (w 1991 r.) do 4,61% (w 1996 r.) i wynios³a rednio 2,2%, natomiast w latach 2001-2004 odsetek wiñ serologicznie do-datnich mia³ tendencjê spadkow¹ od 1,23% (w 2001 r.) do 0,65% (w 2004 r.) i wyniós³ rednio 0,88%.
Powy¿sze wyniki uzyskano na podstawie w³asnych, wyrywkowych badañ serologicznych i z tego tytu³u nie mog¹ one stanowiæ podstawy do oceny stopnia zaka-¿enia krajowej populacji wiñ wirusem chA. Nadsy-³ane do Zak³adu Chorób wiñ PIWet-PIB próbki surowic pochodzi³y najczêciej od zwierz¹t utrzymy-wanych w du¿ych, objêtych sta³ym nadzorem serolo-gicznym fermach przemys³owych o dobrej sytuacji zdrowotnej. Rzadziej wykonywano badania ukierun-kowane, wynikaj¹ce z podejrzenia o wyst¹pienie chA.
Pozytywnym przyk³adem w tym za-kresie s¹ wyniki uzyskane w woje-wództwach: lubuskim w roku 2001 (4% seroreagentów), ma³opolskim w latach 2003 i 2004 (odpowiednio: 5% i 4,63% seroreagentów), podkar-packim w 2001 r. (3,17% serore-agentów) oraz wiêtokrzyskim w la-tach 2002-2003 (odpowiednio: 7,5% i 39% seroreagentów). Zdarza³y siê równie¿ sytuacje przypadkowego wykrycia wiñ serologicznie dodat-nich przy braku jakichkolwiek po-dejrzeñ ze strony lekarza weteryna-rii opiekuj¹cego siê dan¹ ferm¹.
Obserwowany spadek liczby se-roreagentów w badaniach w³asnych nie jest z pewnoci¹ skutkiem prowadzenia systema-tycznej akcji zwalczania chA, tak jak to mia³o miejsce w Belgii (1), Niemczech (13) czy w Holandii (15). Mimo ¿e w Polsce brak jest do chwili obecnej (luty 2005 r.) oficjalnego, urzêdowo zatwierdzonego pro-gramu uwalniania stad wiñ od wirusa chA, to niektó-re z zapowietrzonych ferm wprowadzi³y z pozytyw-nym skutkiem, odpowiednie w tym zakresie dzia³ania (16, 17). Mo¿e zatem, stwierdzana w ostatnich 4 la-tach sukcesywna obni¿ka seroreagentów, jest do pew-nego stopnia odzwierciedleniem stosowania w po-szczególnych gospodarstwach wspomnianych progra-mów. Prawdziwoæ tego spostrze¿enia mo¿e byæ jed-nak zweryfikowana wy³¹cznie na podstawie wyników dobrze zaplanowanych i konsekwentnie prowadzonych badañ serologicznych wiñ w poszczególnych regio-nach (powiatach) i/lub województwach naszego kraju.
Analizuj¹c dane odnonie do liczby województw, w których stwierdzano obecnoæ wiñ serologicznie dodatnich (tab. 1, ryc. 1-4), mo¿na zauwa¿yæ, ¿e ich odsetek mala³ od 62,5% w 2001 r. do 37,5% w 2003 r., po czym ponownie wzrós³ do 50% w 2004 roku. Po-równuj¹c uzyskane wyniki z rezultatami z poprzed-nich lat (9, 12, 14) mo¿na zauwa¿yæ doæ znaczne chA +
chA
-Ryc. 1. Rozprzestrzenienie choroby
Aujeszkyego w Polsce w roku 2001 Ryc. 2. Rozprzestrzenienie chorobyAujeszkyego w Polsce w roku 2002
chA + chA
-Ryc. 4. Rozprzestrzenienie choroby Aujeszkyego w Polsce w roku 2004 Ryc. 3. Rozprzestrzenienie choroby
Aujeszkyego w Polsce w roku 2003 Ryc. 5. Rozprzestrzenienie choroby Au-jeszkyego w Polsce w latach 2001-2004
chA + chA -chA + chA -chA + chA
-Medycyna Wet. 2006, 62 (3) 288
wahania w tym zakresie od 18,92% zapowietrzonych wirusem województw w 1998 r. do 75% w 2000 r. Rozpatruj¹c te dane pod k¹tem rozprzestrzenienia chA w Polsce nale¿y wyranie zaznaczyæ, ¿e nawet jedno-krotne wykrycie zaka¿onego stada w danym woje-wództwie, przy braku dodatnich wyników w latach nastêpnych, nie wiadczy wcale o zlikwidowaniu cho-roby. Przyk³adem tego jest województwo podkarpac-kie, w którym niespodziewanie w 2000 r. stwierdzono 3 kliniczne ogniska choroby, potwierdzone nastêpnie dodatnimi wynikami badañ serologicznych (9). W 2001 r. na terenie tego województwa ponownie wy-kryto obecnoæ seroreagentów, po czym w latach 2002--2004 uzyskiwano wy³¹cznie wyniki ujemne. Tego typu sytuacja przemawia za tym, ¿e, byæ mo¿e, stopieñ za-powietrzenia ferm trzody chlewnej wirusem chA w tym województwie nie jest du¿y lub brak jest klinicznych wskazañ do podjêcia badañ w tym kierunku, wzglêd-nie laboratorium wzglêd-nie otrzyma³o w³aciwych próbek. W tym ostatnim przypadku mo¿e to dotyczyæ celowe-go zaniechania prowadzenia badañ serologicznych w zapowietrzonej fermie lub braku próbek od wiñ z gospodarstw, do których wywieziono zwierzêta z za-ka¿onego stada, co sprzyja rozwlekaniu wirusa czêsto nawet bez konsekwencji w postaci klinicznego wybu-chu chA (10). Sytuacja taka prowadzi do rozprzestrze-nienia siê omawianej choroby nie tylko na obszarze jednego województwa, ale tak¿e, przy transportach wiñ bezobjawowo (latentnie) zaka¿onych na dalsze odleg³oci, mo¿e przyczyniæ siê do przeniesienia chA do innych rejonów kraju. Tak wiêc nawet jednokrotne wykrycie seroreagentów w danym województwie wy-starczy do uznania je za zapowietrzone.
Bior¹c to pod uwagê, nale¿y stwierdziæ, ¿e mimo wykrywania w ostatnich 4 latach obecnoci serologicz-nie dodatnich wiñ w wahaj¹cym siê odsetku woje-wództw (37,5%-62,5%), to generalnie chA stwierdzo-no w 87,5% z nich (ryc. 5). Przedstawione rezultaty wiadcz¹ o tym, ¿e choroba ta wystêpuje na przewa-¿aj¹cym obszarze Polski i nie jest to sytuacja zbyt opty-mistyczna.
Nale¿y tu wyranie zaznaczyæ, ¿e przedstawione wyniki powsta³y w oparciu o wyrywkowe, bardzo ogra-niczone, co do liczby próbek i ocenianych gospodarstw, badania wykonane w Zak³adzie Chorób wiñ PIWet-PIB. Zatem dane odnonie do stopnia zaka¿enia wiru-sem chA krajowej populacji wiñ mog¹ nie odzwier-ciedlaæ rzeczywistej sytuacji w tym zakresie. Jest wiel-ce prawdopodobne, ¿e rezultaty te s¹ zani¿one. Ina-czej przedstawia siê sytuacja dotycz¹ca rozprzestrze-nienia omawianej choroby w Polsce. Zaprezentowane dane wskazuj¹ce, i¿ chA wystêpuje w 87,5% woje-wództw, nale¿y traktowaæ jako bardzo niepokoj¹cy stan faktyczny.
Tak du¿y stopieñ zapowietrzenia Polski, cz³onka Unii Europejskiej, stawia nasz kraj w niezwykle trud-nej sytuacji. Jak ju¿ wspomniano na wstêpie, sporód pañstw cz³onkowskich UE (w tym tak¿e nowo
przyjê-tych) tylko u nas nie podjêto jeszcze stosownych ure-gulowañ prawnych, zgodnych z obowi¹zuj¹c¹, w za-kresie chA, w UE Decyzj¹ Komisji nr 2001/618/WE (2). Przed³u¿anie stanu braku odpowiednich przepi-sów, funduszy i gremiów zaanga¿owanych w czynn¹ akcjê uwalniania Polski od chA mo¿e w efekcie do-prowadziæ do za³amania siê produkcji trzody chlew-nej w naszym kraju (3). Jak najszybsze zrozumienie tego faktu i podjêcie w³aciwych decyzji jest obecnie najpilniejsz¹ spraw¹.
Pimiennictwo
1.Anon.: Belgium: Programme for the eradication of Aujeszkys disease in Bel-gium. Application for part financing under Annex III to Decision 90/638/ EEC. Report 29 May 2002. d10187-2002 BE-EN Aujeszky prog. 2003-EN, SANCO/10187/2002 (PVET/2002/10187/10187-EN).
2.Anon.: Decyzja Komisji 2001/618/WE z 23 maja 2001 r. w sprawie dodatko-wych gwarancji w handlu wewn¹trzwspólnotowym winiami w odniesieniu do choroby Aujeszkyego, kryteriów przekazywania informacji o tej chorobie i uchylaj¹cej Decyzje 93/24/EWG i 93/244/EWG. Dziennik Urzêdowy WE L 215 z dnia 9 sierpnia 2001 r., str. 41 z pón. zm.
3.Arias M., Sánchez Vizcaino J. M.: Zwalczanie i uwalnianie od choroby Au-jeszkyego. Charakterystyka modelu hiszpañskiego. Magazyn Weterynaryj-ny, Suplement Monografia Zdrowie wiñ, bezpieczeñstwo ¿ywnoci, op³a-calnoæ us³ug wyzwania dla weterynarii. 2004, s. 19-26.
4.Brown F.: The classification and nomenclature of viruses: summary of re-sults of meetings of the International Committee on Taxonomy of Viruses in Edmonton, Canada 1987. Intervirology 1989, 30, 181-186.
5.Gajêcki M.: The effect of Aujeszkys disease (natural infection) on the sub-sequent productivity of sows. Acta vet., Belgrad 1987, 37, 47-58. 6.Lipowski A.: Znaczenie gospodarcze choroby Aujeszkyego. Medycyna Wet.
1992, 48, 339-341.
7.Lipowski A.: Sytuacja oraz zasady zwalczania choroby Aujeszkyego w Unii Europejskiej i w Polsce. Medycyna Wet. 1998, 54, 530-532.
8.Lipowski A.: Porównanie programów zwalczania choroby Aujeszkyego w wybranych krajach Unii Europejskiej. ¯ycie wet. 2005, 80, 78-83. 9.Lipowski A., Mokrzycka A., Pejsak Z.: Wystêpowanie choroby Aujeszkyego
u wiñ w Polsce w latach 1998-2000. Medycyna Wet. 2002, 58, 35-39. 10.Lipowski A., Pejsak Z.: Choroba Aujeszkyego znana i nieznana. Medycyna
Wet. 1996, 52, 490-494.
11.Lipowski A., Pejsak Z.: Choroba Aujeszkyego potencjalna, grona bariera w miêdzynarodowym obrocie trzod¹ chlewn¹. ¯ycie wet. 2001, 76, 76-79. 12.Lipowski A., Pejsak Z., Kêsy A., Niedbalski W.: Rozprzestrzenienie choroby
Aujeszkyego w Polsce na podstawie serologicznych badañ przegl¹dowych. Medycyna Wet. 1992, 48, 449-450.
13.Müller T., Bätza H.-J., Schlüter H., Conraths F. J., Mettenleiter T. C.: Eradi-cation of Aujeszkys disease in Germany. J. Vet. Med. B 2003, 50, 207-213. 14.Pejsak Z., Mokrzycka A., Lipowski A.: Wyniki badañ monitoringowych wiñ
w kierunku choroby Aujeszkyego. Medycyna Wet. 1999, 55, 251-254. 15.Stegeman A. J.: Aujeszkys disease (pseudorabies) virus eradication
cam-paign in the Netherlands. Vet. Microbiol. 1997, 55, 175-180.
16.Szweda W., Lipowski A., B¹czek W., Dadun M., Platt-Samoraj A., Siemio-nek J., Ciecierski H., Procaj³o Z.: Wyniki uwalniania ferm wiñ od wirusa choroby Aujeszkyego po 5 latach stosowania programu szczepienieelimi-nacja. Medycyna Wet. 2000, 56, 386-391.
17.Szweda W., Lipowski A., B¹czek W., Platt-Samoraj A., Siemionek J., Ciecierski H., Procaj³o Z.: Skutecznoæ programu szczepienie-eliminacja w utrzymywaniu statusu fermy wiñ wolnej od wirusa choroby Aujeszkyego. Medycyna Wet. 2000, 56, 447-451.
18.Ustawa z 24 kwietnia 1997 r. o zwalczaniu chorób zakanych zwierz¹t, badaniu zwierz¹t rzenych i miêsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej. Dz. U. Nr 60, poz. 369 od 15.XII.1997 r.; zm. z 1998 r. nr 106, poz. 668 od 1.I. 1999 r.
19.Ustawa z dnia 25 lipca 2001 r. o zmianie ustawy o zawodzie lekarza wetery-narii i izbach lekarsko-weterynaryjnych, ustawy o zwalczaniu chorób zaka-nych zwierz¹t, badaniu zwierz¹t rzezaka-nych i miêsa oraz o Inspekcji Weteryna-ryjnej oraz ustawy o organizacji hodowli i rozrodzie zwierz¹t gospodarskich. Dz. U. 2001, Nr 129, poz. 1438.
Adres autora: doc. dr hab. Andrzej Lipowski, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: lipowski@piwet.pulawy.pl
