Medycyna Wet. 2006, 62 (5) 516
Artyku³ przegl¹dowy Review
Owce to zwierzêta niezwyk³e. Pozyskiwane od nich produkty charakteryzuj¹ siê szeregiem specyficznych w³aciwoci, co sprawia, ¿e oprócz znaczenia podstawo-wego mog¹ one pozytywnie wp³ywaæ na funkcjonowa-nie organizmu cz³owieka.
We³na
We³na jest surowcem ciesz¹cym siê od dawna i nie-zmiennie wielkim uznaniem, a jej pozycja siê umacnia w miarê, jak coraz dotkliwiej odczuwamy negatywne skutki sztucznych wytworów cywilizacji. Unikalny kom-pleks jej fizycznych i chemicznych cech, gwarantuj¹cy trwa³oæ i estetykê wyrobów, zapewnia u¿ytkownikowi poczucie psychicznego komfortu i odprê¿enia, niwelu-j¹c w znacznym stopniu ujemne wp³ywy rodowiska na-syconego syntetykami. Jednym z bardziej szkodliwych efektów ich oddzia³ywania na otoczenie jest jonizacja dodatnia, która silne zak³óca systemy regulacyjne orga-nizmu cz³owieka, co objawia siê zmêczeniem, bólami, nadmiern¹ pobudliwoci¹ oraz spadkiem odpornoci. We³na eliminuje te zjawiska przez jonizacjê ujemn¹, na-turaln¹ dla organizmu.
Bezporednie korzystne oddzia³ywanie na organizm wi¹¿e siê z doskona³ymi w³asnociami higroskopijnymi i termicznymi we³ny (31). Jest ona dobrym izolatorem, a wiêc z³ym przewodnikiem ciep³a i pr¹du elektryczne-go. Dziêki absorpcji powierzchniowej oskórka, do prze-strzeni miêdzykomórkowych oraz do wnêtrza komórek kory w³ókien, we³na mo¿e przyj¹æ do 33% wilgoci w sto-sunku do swojego ciê¿aru i nie jest to przez organizm
odczuwane, gdy¿ poch³anianiu wilgoci towarzyszy emis-ja ciep³a absorpcyjnego. Równie¿ ³atwo oddaje poch³o-niêt¹ wilgoæ desorpcja. Te w³aciwoci we³ny wyró¿-niaj¹ j¹ na tle innych surowców w³ókienniczych (13). Wyj¹tkowe s¹ te¿ jej w³aciwoci termoregulacyjne. Wykazuje zdolnoci wentylacyjne, reguluj¹c przep³yw powietrza w efekcie reakcji w³osów na zmiany tempera-tury otoczenia kurczenie siê w warunkach och³odzenia i rozprê¿anie przy wzrocie temperatury. W po³¹czeniu z karbikowatoci¹ i sprê¿ystoci¹ decyduje to o wyso-kiej zawartoci powietrza w tkaninie i eliminuje przyle-ganie jej do powierzchni cia³a, a w konsekwencji zapo-biega wra¿eniu ch³odu i odczuciu lepkoci, czego nie mo¿na unikn¹æ w przypadku wyrobów z materia³ów sztucznych, a nawet z bawe³ny (31).
Walory te sprawiaj¹, ¿e we³na jest najlepszym surow-cem do produkcji odzie¿y. Odzie¿ z niej jest najbardziej zrównowa¿ona z potrzebami cia³a, spe³niaj¹c w najdos-konalszy sposób zadania: zachowania ciep³a, wymiany powietrza i odprowadzania potu, przy najmniejszym ob-ci¹¿eniu naturalnych procesów termoregulacyjnych (31). Z tych samych wzglêdów we³na stanowi doskona³y su-rowiec do produkcji pocieli. Tradycyjna pociel dobrze izoluje, ale jest nie przewiewna. Nastêpuje przegrzanie organizmu, czemu towarzyszy wydzielanie du¿ej iloci potu, lecz nie jest on dostatecznie wch³aniany. W tej sy-tuacji podczas snu podwiadomie na przemian przykry-wamy siê i odkryprzykry-wamy, aby och³odziæ lub ogrzaæ orga-nizm, co nie sprzyja relaksacji i ujemnie odbija siê na samopoczuciu. Problemy te nie wystêpuj¹, gdy
u¿ywa-Walory prozdrowotne produktów owczych
STANIS£AW MILEWSKI
Katedra Hodowli Owiec i Kóz, Wydzia³u Bioin¿ynierii Zwierz¹t UWM w Olsztynie, ul. Oczapowskiego 5, 10-719 Olsztyn Milewski S.
Health-promoting properties of sheep products Summary
Sheep are unique, friendly animals, and sheep products find many uses due to their exceptional value. The most popular sheep product is wool. Sheep wool has particular physicochemical properties, including those of hygroscope and thermoregulation and acts as a natural insulator, providing instant and superior comfort. In addition, it counterbalances the undesirable effects of positive ionization caused by synthetics. Sheep wool has the status of a human-ecological product. Another sheep-specific product is lanolin which has natural moisturi-zing and occlusive properties making it a perfect carrier of active substances used in cosmetics and drugs. Lamb is highly appreciated for its unique dietary value and is considered to be a luxury meat, of high nutritional value and exceptional sensory properties as well as a rich source of minerals and vitamins. A product that has recently gained wide recognition is sheep colostrum. It contains a proline-rich polypeptide complex, which improves the treatment of Alzheimers disease. Sheep milk is a valuable food product and a raw material for products of exceptional nutritional and taste properties as well as being a healthier alternative to cow milk, since it contains higher concentrations of dry matter, fat, amino acids, minerals and vitamins. The valuable health-promoting properties of lamb and sheep milk suggest that sheep can be a source of functional foods. This thesis is confirmed by the fact that they have a favorable fatty acid profile - polyunsaturated n-6 and n-3 fatty acids in particular, as well as high levels of CLA (conjugated linoleic acid), carnitine and orotic acids.
Medycyna Wet. 2006, 62 (5) 517
my pocieli z ¿ywej we³ny, zestrzy-¿onej z ¿ywych owiec, co gwarantuje zachowanie jej cennych w³aciwoci. Wch³ania ona nadmiar potu i zapewnia wentylacjê, pozwalaj¹c unikn¹æ tzw. zimnego potu. Istotna jest ³atwoæ utrzymania higieny, gdy¿ pociel we³-nian¹ mo¿na praæ, natomiast w przy-padku tradycyjnej jest to k³opotliwe. Zbieraj¹cy siê w niej kurz, zrogowacia-³y naskórek i pot to znakomite
rodo-wisko dla bakterii i roztoczy, których toksyny wywo³uj¹ alergie i stany zapalne, wewnêtrzne i skórne.
We³na doskonale nadaje siê do produkcji superabsor-bentów, które s¹ w stanie zwi¹zaæ du¿e iloci cieczy oraz zatrzymaæ j¹ nawet w warunkach nacisków mechanicz-nych. Maj¹ one ogromne znaczenie w utrzymaniu higie-ny, ochronie zdrowia i zapewnieniu bezpieczeñstwa.
Walory we³ny owczej pozwalaj¹ na uznanie jej jako produktu humanoekologicznego (13).
Lanolina
Produktem specyficznym dla owiec jest lanolina, wcho-dz¹ca w sk³ad wydzieliny gruczo³ów ³ojowych. Ta orga-niczna substancja woskowa jest mieszanin¹ estrów cho-lesterolu i wy¿szych alkoholi nienasyconych z wy¿szy-mi kwasawy¿szy-mi t³uszczowywy¿szy-mi (20).
Korzystne oddzia³ywanie lanoliny na skórê, podobnie jak na w³osy, polega zasadniczo na jej uelastycznieniu, dziêki czemu staje siê ona bardziej wytrzyma³a. Jest to zwi¹zane ze zdolnoci¹ zatrzymania na jej powierzchni wody w postaci zemulgowanej. Mechanizm nawil¿aj¹-cych funkcji lanoliny polega na jej zdolnoci tworzenia ochronnej pow³oczki filmowej na powierzchni naskórka (5). Poza dzia³aniem okluzyjnym, lanolina wykazuje du¿e zdolnoci penetracyjne do warstwy ziarnistej naskórka, utrzymuj¹c sta³¹ wilgotnoæ jego warstw zewnêtrznych, co zapobiega ich pêkaniu.
Te w³aciwoci stawiaj¹ lanolinê przed innymi noni-kami substancji czynnych. Przemys³ kosmetyczny i far-maceutyczny wykorzystuje j¹ jako rodek zwil¿aj¹cy i dyspersyjny przy produkcji wielu swoich asortymen-tów, m.in. p³ynów od¿ywczych do w³osów, p³ynów toni-zuj¹cych, dezodorantów, szamponów i p³ynów do k¹pieli, kremów i balsamów nawil¿aj¹cych, od¿ywczych i ochronnych, szminek, pomadek i b³yszczków, a tak¿e kremów, balsamów i maci leczniczych, które mog¹ byæ zalecane przez dermatologów nawet osobom szczegól-nie wra¿liwym.
Miêso
Pojêcie miêso owcze obejmuje baraninê i jagniêcinê. Baranina jest pozyskiwana z owiec starszych, wybra-kowanych i uchodzi za miêso trudne w obróbce kulinar-nej. Jest stosunkowo twarda, ³ykowata, o ciemnoczer-wonym zabarwieniu, ostrym zapachu i posmaku ³ojowa-toci, co nie wszystkim odpowiada.
Jagniêcina pochodzi ze sztuk m³odych i jest miêsem luksusowym: delikatnym, soczystym, lekkostrawnym, do-brze przyswajalnym, o du¿ej wartoci od¿ywczej i wy-soko ocenianych parametrach sensorycznych (25, 28).
Pod wzglêdem sk³adu chemicznego (tab. 1) nie ustêpuje zasadniczo wo³owinie czy wieprzowinie, natomiast jest wyranie janiejsza i charakteryzuje siê lepsz¹ wodo-ch³onnoci¹ w porównaniu z kolêcin¹. Ceniona jest zw³aszcza jagniêcina z jagni¹t lekkich, któr¹ cechuje niska wartoæ energetyczna (4) oraz wysokie wskaniki wartoci biologicznej bia³ka (15).
Miêso owcze jest bogatym ród³em sk³adników mine-ralnych makroelementów: Ca, P, Fe, Na i Cl oraz mi-kroelementów: Zn, Cu i Al, a tak¿e wielu witamin: B1, B2, B6, B12 i PP (18). Przewy¿sza wieprzowinê pod wzglê-dem zawartoci aminokwasów: lizyny, leucyny, trypto-fanu i kwasu glutaminowego, a ponadto zawiera mniej t³uszczu, w którym jest zdecydowanie mniej cholestero-lu. O walorach zdrowotnych miêsa owczego w znacz-nym stopniu decyduje zawartoæ i jakoæ t³uszczu. Cho-dzi szczególnie o t³uszcz ródmiêniowy, który stanowi integraln¹ czêæ miêni i nie da siê go usun¹æ podczas obróbki kulinarnej. Jego jakoæ determinowana jest sk³a-dem kwasów t³uszczowych i od tego zasadniczo zale¿y smak i zapach miêsa. Wiêkszy udzia³ kwasów t³uszczo-wych nienasyconych wp³ywa korzystnie na jakoæ zdro-wotn¹ i smak jagniêciny (21, 23). Szczególne znaczenie maj¹ kwasy wielonienasycone, które nie mog¹ byæ wy-twarzane w organizmach ludzi i zwierz¹t: kwas linolowy C18:2, n-6 i kwas a-linolenowy C18:3, n-3 (20). Mo¿liwa jest natomiast przebudowa obu tych kwasów, zachodz¹-ca w obrêbie rodzin. Wiêksz¹ aktywnoæ biologiczn¹ wykazuje rodzina kwasów n-6 (6, 20). Jednym z meta-bolitów kwasu linolowego jest kwas ikozatetraenowy (arachidonowy) C20:4, n-6, który jest prekursorem hor-monów tkankowych pe³ni¹cych wiele istotnych funkcji reguluj¹cych w organizmie: prostaglandyn, tromboksa-nów i leukotrietromboksa-nów. Te eikozanoidy charakteryzuje wy-soka aktywnoæ biologiczna ju¿ w bardzo ma³ych ilo-ciach (6), st¹d nadmierne spo¿ycie kwasów z rodziny n-6 jest niekorzystne z uwagi na mo¿liwoæ stymulowa-nia zmian zakrzepowych (9, 30). Dzia³anie os³onowe wy-kazuj¹ natomiast eikozanoidy syntetyzowane z kwasów rodziny n-3 (16), dlatego tak istotna jest w³aciwa pro-porcja obu grup kwasów t³uszczowych w diecie. Spo¿y-wane przez nas t³uszcze powinny zawieraæ nie wiêcej ni¿ 1/3 kwasów nasyconych, co najmniej 1/3 powinny stanowiæ kwasy wielonienasycone, wród których powin-ny siê znaleæ niezbêdne kwasy n-6 i n-3, najlepiej w pro-porcji 2 : 1 (11). Normy polskie okrelaj¹ tê proporcjê w granicach 4-6 : 1 (36). W tym kontekcie jagniêcina jest bardziej wartociowa ni¿ popularna wieprzowina (tab. 2). To nie tylko bogatsze ród³o niezbêdnych nie-nasyconych kwasów t³uszczowych (NNKT), ale charak-Tab. 1. Sk³ad chemiczny i w³aciwoci fizykochemiczne jagniêciny (32), wo³owiny (28), wieprzowiny (19) i kolêciny (14) i k i n d a ³ k S Jagniêcina Wo³owina Wieprzowina K olêcina i n d 0 5 100dni 180dni 18mies. 7mies. 6-7mies. ) % ( a s a m a h c u S 21,77 23,99 24,02 24,2-25,7 27,49 25,0-26,2 ) % ( e n l ó g o o k ³ a i B 18,24 19,24 19,40 20,9-22,0 21,33 20,2-20,6 ) % ( z c z s u ³ T 11,88 12,43 13,34 1,2-2,2 12,66 3,1-4,9 ) % ( ³ ó i p o P 11,16 11,11 11,12 1,1-1,2 11,00
Medycyna Wet. 2006, 62 (5) 518
teryzuje j¹ korzystniejsza proporcja miêdzy iloci¹ kwa-sów polienowych z rodzin n-6 i n-3. Z tego wzglêdu Holford (11) w swojej klasyfikacji róde³ t³uszczów umieci³ jagniecinê zarówno przed wieprzowin¹, jak i wo-³owin¹.
W ocenie jakoci miêsa istotny jest poziom SKL sprzê¿onego kwasu linolowego. SKL jest mieszanin¹ izo-merów kwasu oktadekadienowego (C18:2) powstaj¹cych w procesie biohydrogenacji w ¿waczu (27). Izomerem o najwy¿szej aktywnoci biologicznej i dominuj¹cym w produktach naturalnych jest sprzê¿ony dien kwasu li-nolowego cis-9, trans-11, okrelany mianem kwasu ¿wa-czowego (27). SKL pe³ni¹ w organizmie szereg istotnych funkcji: hamuj¹ procesy nowotworowe i mia¿d¿ycê, dzia-³aj¹ jako przeciwutleniacze, stymuluj¹ uk³ad immunolo-giczny oraz przeciwdzia³aj¹ oty³oci, redukuj¹c udzia³ tkanki t³uszczowej w organizmie (15). Porównawcze badania Patkowskiej-Soko³y i wsp. (25) dotycz¹ce za-wartoci SKL w miêsie ró¿nych gatunków zwierz¹t wska-zuj¹, ¿e jagniêcina jest najlepszym jego ród³em (tab. 3), natomiast wieprzowina, miêso drobiu i ryb nie zawieraj¹ tego sk³adnika b¹d wystêpuje on w ladowych ilociach.
Siara
Produktem, z którym wi¹¿e siê du¿e nadzieje jest sia-ra owiec. Zawiesia-ra ona kompleks polipeptydowy bogaty w prolinê PRP (proline rich polipeptyde) (12).
PRP wykazuje aktywnoæ immunotropow¹ i w³aci-woci psychotropowe, przyspiesza proces zapamiêtywa-nia, indukuje wydzielanie cytokin: IFN-g i TNF-a. Za-stosowany w formie leku Colostrininy do leczenia cho-roby Alzheimera spowodowa³ stabilizacjê i poprawê, zw³aszcza w przypadkach wczesnego i redniozaawan-sowanego stanu chorobowego.
Mleko
Mleko owcze jest wysoko cenionym artyku³em spo-¿ywczym i znakomitym surowcem, z którego wytwarza-ne s¹ produkty o wyj¹tkowych walorach od¿ywczych i smakowych (2). Jest zdrowsze od mleka krowiego, a tak¿e koziego i zaleca siê karmienie nim niemowl¹t uczulonych na mleko krowie (35). W porównaniu z mle-kiem krowim i kozim zawiera znacznie mniej komórek somatycznych (33). Badania mikrobiologiczne wskazu-j¹ jednak, ¿e liczba komórek somatycznych, przyjmo-wana dla mleka krowiego jako granica fizjologiczna na poziomie 500 tys./ml, nie mo¿e byæ norm¹ dla mleka owczego i powinna byæ obni¿ona do 300 tys./ml (22). Wysoka wartoæ od¿ywcza mleka owczego wi¹¿e siê z jego sk³adem chemicznym (tab. 5).
W porównaniu z mlekiem krowim jest ono bogatszym ród³em sk³adników mineralnych, zw³aszcza: wapnia, fosforu i potasu oraz wielu witamin: A, D, C, B1, B2, B5, B12, PP, a tak¿e prawie wszystkich aminokwasów (10). W sk³adzie kwasów t³uszczowych t³uszczu zawiera wiê-cej kwasów o krótszym ³añcuchu wêglowym, szczegól-nie: kaprylowego C8:0 i kaprynowego C10:0 (1), co wp³ywa na lepsz¹ jego strawnoæ, ale te¿ decyduje o spe-cyficznym smaku i zapachu tego mleka. Mleko owcze zawiera znaczne iloci witaminy F wp³ywaj¹cej na pra-wid³owe funkcjonowanie skóry, st¹d serwatka z niego
jest cenionym sk³adnikiem maseczek kosmetycznych (35). W porównaniu do mleka innych prze¿uwaczy jest ono tak¿e najbogatszym ród³em SKL (25) (tab. 3).
Czy wobec tak cennych walorów jagniêciny i mleka owczego mo¿na postawiæ tezê, ¿e owce s¹ ród³em ¿yw-noci funkcjonalnej? Okrelenie to obejmuje, wed³ug Pisulewskiego i wsp. (27), produkty spo¿ywcze zawie-raj¹ce sk³adniki od¿ywcze (lub nieod¿ywcze) oddzia³u-j¹ce w sposób po¿¹dany na wybrane procesy fizjologiczne zachodz¹ce w organizmie cz³owieka, prowadz¹c do utrzy-mania optymalnego stanu zdrowia i zmniejszenia ryzyka wyst¹pienia chorób cywilizacyjnych. Otó¿ w wietle tej definicji teza taka jest uzasadniona, a argumenty prze-mawiaj¹ce za tym s¹ nastêpuj¹ce: korzystny profil kwa-sów t³uszczowych, zw³aszcza NNKT, n-6 i n-3, wysoki poziom SKL oraz sk³adników funkcjonalnych wystêpu-j¹cych w obu produktach w wyj¹tkowo du¿ych ilociach karnityny i kwasów orotowych (21, 23, 24).
Karnityna (kwas 3-hydroksy-4-betainomas³owy) jest pochodn¹ kwasu 4-aminomas³owego (20). Bierze udzia³ w przemianach energetycznych, przyspiesza transport
) g m /l o m n ( o s ê i M Mleko(nmo/lm)l ). s e i m 5 ( a n i c ê i n g a J 5,29 Owcze 209,25 ). s e i m 5 ( a n i c ê l o K 4,85 Krowie 161,67 ). s e i m 8 ( a n i w o ³ o W 4,54 Koize 169,50
Tab. 5. Zawartoæ L-karnityny w miêsie i mleku ró¿nych ga-tunków prze¿uwaczy (24)
Tab. 4. Sk³ad chemiczny mleka owczego, krowiego (10) i ko-ziego (17) i k i n d a ³ k S Mlekoowcze Mlekokrowie Mlekokoize a s a m a h c u S 19,30 12,01 11,76 z c z s u ³ T 17,00 13,34 13,55 o k ³ a i B 15,98 13,29 12,88 a z o t k a L 15,36 14,66 14,66
Tab. 3. Zawartoæ SKL (sprzê¿ony dien kwasu linolowego cis-9, trans-11) w miêsie i mleku ró¿nych gatunków zwierz¹t (25) ) g m /l o m n ( o s ê i M Mleko(nmo/lm)l ). s e i m 8 -7 ( e w o ³ o W 6,24 Owcze 12,38 ). s e i m 4 ( e c ê i n g a J 12,30 Krowie 18,71 ). s e i m 4 ( e iz o K 11,12 Koize 16,67
Tab. 2. Proporcje kwasów t³uszczowych nienasyconych w t³uszczu ródmiêniowym jagniêciny (3) i wieprzowiny (34)
e w o z c z s u ³t y s a w K Jagniêcina Wieprzowina A F U M e n o c y s a n e i n o n d e j y s a w K 40,27 53,80 A F U P e n o c y s a n e i n o l e i w y s a w K 18,73 17,80 A F U M / A F U P 10,48 10,14 A F U P 6 -n 15,92 17,10 A F U P 3 -n 12,16 10,40 A F U P 3 -n / A F U P 6 -n 17,37 17,50
Medycyna Wet. 2006, 62 (5) 519
kwasów t³uszczowych do mitochondriów uczestniczy w przenoszeniu acyli o d³ugim ³añcuchu (powy¿ej 12 ato-mów wêgla) przez b³ony mitochondrialne. Jest tak¿e ko-nieczna do prawid³owego przebiegu spermatogenezy (wp³ywa korzystnie na ruchliwoæ i prze¿ywalnoæ plem-ników), obni¿a poziom cholesterolu i triacylogliceroli oraz wp³ywa na w³aciwy poziom cukru we krwi (26). Jej niedobór mo¿e prowadziæ do zaburzeñ metabolizmu i nagromadzenia lipidów wewn¹trz komórek, a w kon-sekwencji do zahamowania rozwoju, encefalopatii, za-burzeñ synchronizacji skurczu miêni szkieletowych i czynnoci miênia sercowego (8). Porównanie zawar-toci L-karnityny, formy przyswajalnej dla cz³owieka, w miêsie i mleku ró¿nych gatunków prze¿uwaczy (tab. 5) wyranie preferuje owce (24).
Kwas orotowy, powstaj¹cy z karbamoilofosforanu i kwasu asparaginowego (20), jest prekursorem zwi¹z-ków nukleotydowych. Uczestniczy w przemianach kwa-su foliowego i witaminy B12, obni¿a stê¿enie cholestero-lu we krwi, dzia³a odtruwaj¹co i przeciwartretycznie (zmniejsza stê¿enie kwasu moczowego we krwi), zapo-biega nadmiernemu przet³uszczeniu tkanek, zwiêksza przyrosty masy cia³a (przyrost masy miêniowej i roz-rost tkanki ³¹cznej), przyspiesza regeneracjê nab³onków, chroni narz¹dy mi¹¿szowe (w¹troba, nerki) oraz serce przed zwyrodnieniem, marskoci¹, st³uszczeniem. Ze wzglêdu na formy izomeryczne mówi siê o grupie kwa-sów orotowych. S¹ one obecne we wszystkich narz¹dach, zw³aszcza w w¹trobie, ledzionie i sercu, a znaczne ilo-ci wystêpuj¹ w mleku. Mleko prze¿uwaczy zawiera du¿o wiêcej kwasów orotowych, a owcze zdecydowanie wy-ró¿nia siê pod tym wzglêdem (23). Miêso owcze z biolo-giczno-medycznego punktu widzenia uznawane jest za fenomen, co wi¹zane jest z kompleksem zwi¹zków skon-centrowanych wokó³ kwasów orotowych (21).
Trzeba podkreliæ, ¿e medycyna coraz czêciej siêga do tego bezcennego ród³a, jakim s¹ owce. Wyci¹gi z ich w¹troby i ledziony stosowane s¹ z powodzeniem w te-rapii antynowotworowej (21). Funkcjonuj¹ sanatoria, w których kuracja realizowana jest w oparciu o specjal-nie zaprogramowan¹ dietê uwzglêdniaj¹c¹ miêso i mle-ko owcze jamle-ko g³ówne mle-komponenty o specyficznych w³a-ciwociach leczniczych.
Wielk¹ zalet¹ owiec s¹ du¿e mo¿liwoci modyfikacji jakoci pochodz¹cych od nich produktów spo¿ywczych stosunkowo prostymi metodami zootechnicznymi, przez: umiejêtny dobór genotypów do krzy¿owania, obni¿enie standardu wagowego ubijanych jagni¹t, racjonalne ¿y-wienie matek i jagni¹t preferencje dla pasz naturalnych, dodatek nasion rolin oleistych (3, 23, 29). Ponadto zwie-rzêta te maj¹ szczególne predyspozycje do produkcji w warunkach ekologicznych, co ma kapitalne znaczenie, jeli chodzi o jakoæ produktów.
Przedstawione fakty sugeruj¹ zwrócenie wiêkszej uwa-gi konsumentów na pozyskiwane od nich produkty. Do tego, co zasygnalizowano na wstêpie, ¿e s¹ to zwierzêta niezwyk³e, mo¿na dodaæ niezast¹pione.
Pimiennictwo
1.Anifantakis E. M.: Comparison of the physico-chemical properties of ewes and cows milk. Bull. Int. Dairy Fed. 1986, 202, 42-53.
2.Bonczar G., Paciorek A.: W³aciwoci mleka owczego. Zesz. Nauk. AR Kra-ków 1999, 360, 37-48.
3.Borys B., Borys A.: Wp³yw rasy owiec na wybrane parametry jakoci zdro-wotnej miêsa jagniêcego. Zesz. Nauk. Prz. Hod. 2002, 63, 69-79. 4.Brzostowski H., Tañski Z., Milewski S., Sowiñska J.: Meat quality of young
Kamieniecka rams and Kamieniecka cross-breeds slaughtered at the age of 50 or 100 days. J. Anim. Feed Sci. 1997, 6, 333-341.
5.Clark E., Steel I.: Investigations into biomechanisms of the moisturizing func-tion of lanolin. J. Soc. Cosmet. Chem. 1993, 44, 181-195.
6.Dybkowska E., widerski F., Waszkiewicz-Robak B.: Wielokierunkowa ak-tywnoæ biologiczna wielonienasyconych kwasów t³uszczowych n-3 i n-6, [w:] Immunomodulacja nowe mo¿liwoci w ochronie zdrowia. SPW Edycja 2004, 139-147.
7.Fritche J., Steinhart H.: Analysis, occurrence and physiological properties of trans fatty acid (TFA) with particular emphasis on conjugated linoleic acid (CLA) a review. Fett/Lipid 1998, 8, 190-210.
8.Furlong J. H.: Acetyl L-carnityne: metabolism and applications in clinical practice. Alt. Med. Rev. 1996, 2, 333-345.
9.Gertig H., Przys³awski J.: Rola t³uszczów w ¿ywieniu cz³owieka. ¯ywienie cz³owieka i Metabolizm 1994, 21 (4), 375-381.
10.Haenlein G. F. W.: Nutritional value of dairy product of ewes and goats milk. Sheep Dairy News 1996, 13, 1, 10-16.
11.Holford P.: Smak zdrowia. wiat ksi¹¿ki, Warszawa 1999.
12.Janusz M., Lisowski J.: Kompleks polipeptydowy z siary owiec bogaty w prolinê w³aciwoci immunomodulatorowe i potencjalne mo¿liwoci zastosowania w przypadku choroby Alzheimera. Zesz. Nauk. AR Wroc³aw, Konferencje XXX 2000, 399, 9-17.
13.Kaczmarska H., Massalska-Lipiñska T., Werner J.: Dzianiny z we³ny owczej i ich cechy u¿ytkowe. Rocz. Nauk. Zoot. Supl. 2001, 11, 93-100. 14.Kêdzior W., Kalinowska B., Cecugiewicz S.: Jakoæ miêsa kol¹t z
krzy¿o-wania kóz polskich bia³ych uszlachetnionych ras¹ bursk¹. Rocz. Inst. Przem. Miês. T³uszcz. 1997, XXXIV, 39-46.
15.K³obukowski J., Brzostowski H., Tañski Z., Winiewska-Pantak D., Sowiñ-ska J.: The quality and nutritive value of the meat protein of various lamb genotypes. Pol. J. Food Nutr. Sci. 2002, 11/52, 4, 41-45.
16.Kris-Etherton P. M., Harris W. S., Apel L. J.: Fish consumption, fish oil, omega-3 fatty AIDS, and cardiovascular disease. Artheriosclerosis, Throm-bosis, and Vascular Biology 2003, 23 (2), 20-30.
17.Krzy¿ewski J., Strza³kowska N., Ryniewicz Z., Bagnicka E., Oprz¹dek A.: Zale¿noæ miêdzy formami polimorficznymi alfa-S1-cn a dobow¹ wydaj-noci¹ i sk³adem chemicznym mleka kóz w okresie laktacji. Zesz. Nauk. AR Wroc³aw, Konferencje XXX 2000, 399, 189-198.
18.£aszkiewicz L.: Jakoæ miêsa owczego. Owczarstwo 1987, 6, 8-9. 19.Milewska W.: Ocena poubojowa tuczników ¿ywionych mieszankami
pe³no-porcjowymi z udzia³em poekstrakcyjnej ruty sojowej lub bobikowej jako g³ównych komponentów bia³kowych. Acta Acad. Agricult. Techn. Olst. Zoo-technica 1989, 33, 195-204.
20.Minakowski W., Weidner S.: Biochemia krêgowców. PWN, Warszawa 1998. 21.Ni¿nikowski R.: Chów owiec. PWRiL, Warszawa 1994.
22.Olechnowicz J., Jakowski J. M.: Komórki somatyczne mleka owczego. Med. Wet. 2005, v. 61, 2, 136-141.
23.Patkowska-Soko³a B.: Podstawy chowu i hodowli owiec. AR Wroc³aw 2000. 24.Patkowska-Soko³a B., Bodkowski R., Chabros A.: Zawartoæ L-karnityny w mleku i miêsie ró¿nych gatunków prze¿uwaczy. Zesz. Nauk. Prz. Hod. 2004, 72, 79-86.
25.Patkowska-Soko³a B., Bodkowski R., Jêdrzejczak J.: Zawartoæ sprzê¿onych dienów kwasu linolowego (SKL) w miêsie i mleku ró¿nych gatunków zwie-rz¹t. Zesz. Nauk. AR Wroc³aw, Konferencje XXX 2000, 399, 257-266. 26.Pietrzak I., Opala G.: The role of carnityne in lipid metabolism in human.
Wiadomoci Lekarskie 1998, 1-2, 71-76.
27.Pisulewski P. M., Szymczyk B., Hañczakowski P., Szczurek W.: Sprzê¿ony kwas linolowy (SKL) jako sk³adnik funkcjonalny ¿ywnoci pochodzenia zwie-rzêcego. Post. Nauk Roln. 1999, 6, 3-16.
28.Pogorzelska J.: Kszta³towanie siê cech u¿ytkowoci miêsnej buhajków, po-chodz¹cych z krzy¿ówki krów rasy czarno-bia³ej z buhajami ras miêsnych, przy ró¿nej intensywnoci ¿ywienia. ART Olsztyn, Rozpr. i Monogr. 1999, 14, 1-68.
29.Santos-Silva J., Bessa R. J. B., Santos-Silva F.: The effect of genotype, feeding system and slaughter weight on the quality of light lambs. Livestok Production Sci. 2002, 77, 187-194.
30.Simopoulos A. P.: Essential fatty acids in health and chronic disease. Am. J. Clin. Nutr. 1999, 70 (3 Suppl.), 560-569.
31.Skoczylas A.: Biologia owczego runa. PWN, Warszawa 1978.
32.Tañski Z., Brzostowski H., Milewski S., Stempel R.: Wp³yw wieku uboju trycz-ków merynosa polskiego i jego mieszañców na niektóre wskaniki jakoci miêsa. Zesz. Nauk. Prz. Hod. 1994, 13, 251-258.
33.Tietze M., Majewski T.: Komórki somatyczne w mleku krów, owiec i kóz. Annales UMCS 1995, sec. EE, XIII, 22, 145-149.
34.Turyk Z., Osek M., Wasi³owski Z., Janocha A.: Wartoæ rzena i jakoæ miêsa tuczników ¿ywionych mieszankami z udzia³em wyt³oków rzepakowych i gro-chu pastewnego. Zesz. Nauk. Prz. Hod. 2003, 68, 291-298.
35.Wójtowski J.: Mleko owcze na polskim stole. Por. Gosp. 1994, 7-8, 40-41. 36.Ziemlañski .: Normy ¿ywienia cz³owieka. Fizjologiczne podstawy.
Wydaw-nictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001.
Adres autora: dr hab. Stanis³aw Milewski, ul Barcza 9/30, 10-685 Olsz-tyn; e-mail: stanmil@uwm.edu.pl
