Artyku³ przegl¹dowy Review
Cz³owiek od zarania dziejów stara³ siê konserwo-waæ ¿ywnoæ, by móc j¹ póniej spo¿ykonserwo-waæ w okre-sach niedoboru. Przez wieki wachlarz metod utrwala-nia by³ skromny (suszenie, solenie, kiszenie, obróbka termiczna), jednak rozwój nauki i wprowadzanie jej osi¹gniêæ do przemys³u otworzy³y nowy etap gospo-darowania ¿ywnoci¹, w którym poprzez racjonalne stosowanie technologii konserwacji mo¿na w znacz-nym stopniu ograniczyæ straty produktów spo¿ywczych powodowane ich rozk³adem. Jedn¹ ze skutecznych metod konserwacji rodków spo¿ywczych jest ich na-promienianie, zwane inaczej utrwalaniem radiacyjnym lub irradiacj¹. Jest to technologia konserwacji ¿yw-noci polegaj¹c¹ na poddaniu jej dzia³aniu promienio-wania jonizuj¹cego, którego w³aciwoci powoduj¹ unieszkodliwienie znajduj¹cych siê w niej drobno-ustrojów (38). Ju¿ w 1905 r., 10 lat po odkryciu przez Röntgena promieniowania X, w brytyjskim patencie oznaczonym numerem 1609 proponowano poddanie ¿ywnoci promieniowaniu jonizuj¹cemu radu w celu poprawy jej stanu higienicznego (1). Pierwsze próby wykorzystania przemys³owego napromieniania nie po-wiod³y siê z powodu braku odpowiedniej iloci radu, aby wykorzystaæ tê technologiê na du¿¹ skalê. W 1921 r. Schwartz sugerowa³ zastosowanie promieni X do in-aktywacji w³oni w wieprzowinie (42), jednak¿e ma³a moc dostêpnych w tym czasie urz¹dzeñ wytwarzaj¹-cych promienie X sprawi³a, ¿e nie rozwiniêto szerzej
tej koncepcji. Po drugiej wojnie wiatowej prace te kontynuowano w ramach szeroko zakrojonego progra-mu badawczego pod has³em Atoms for Peace. Cho-cia¿ przemys³owe zastosowanie utrwalania radiacyj-nego jest wci¹¿ ograniczone, to w ponad 40 krajach technika ta jest zaaprobowana do konserwacji ró¿nych produktów ¿ywnociowych. G³ównie jest u¿ytkowana w szybko rozwijaj¹cych siê krajach Azji Po³udniowo--Wschodniej i Ameryce £aciñskiej w celach higienicz-no-sanitarnych (20).
Napromienianie ¿ywnoci
Utrwalanie radiacyjne, jak ¿adna inna metoda, zo-sta³o objête olbrzymim zakresem badañ. Wykazano, ¿e jest to proces bezpieczny, wydajny, przyjazny ro-dowisku oraz energooszczêdny (6). Podkrela siê, ¿e jest on szczególnie wartociowy do dekontaminacji finalnych wyrobów spo¿ywczych, gdy¿ zdolnoæ pe-netrowania promieniowania jonizuj¹cego umo¿liwia napromienianie ju¿ opakowanych produktów, co z ko-lei izoluje je od róde³ ska¿enia mikrobiologicznego (18). G³ównymi celami napromieniania s¹ wyd³u¿e-nie okresu przydatnoci do spo¿ycia oraz zapewwyd³u¿e-nie- zapewnie-nie bezpieczeñstwa mikrobiologicznego i parazyto-logicznego ¿ywnoci (19). Irradiacja nie jest i nigdy nie bêdzie stosowana do ka¿dego rodzaju produktów spo¿ywczych, lecz w niektórych przypadkach mo¿e znakomicie zast¹piæ u¿ycie chemicznych rodków
kon-Wykrywanie markerów utrwalania ¿ywnoci
promieniowaniem jonizuj¹cym
JAROS£AW RACHUBIK
Zak³ad Radiobiologii Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Rachubik J.
Detection of food irradiation markers
Summary
Irradiation is one of the techniques used for preserving foodstuffs. This article discusses historical, legal and technological aspects of food irradiation. The influence of ionizing radiation on the main food components is presented. To comply with rigorous regulations concerning food irradiation and to ensure consumers safety, it is necessary to develop appropriate methods for the identification of irradiated food. One of the most promising and useful methods is the detection of 2-alkylcyclobutanones, which are products of fat radiolysis. The development and applicability of this method are covered. The nutritional adequacy and safety of consuming irradiated food are discussed. The metabolism and toxicity investigations of food irradiation markers are reviewed. Moreover, the prospects of food irradiation are discussed.
serwuj¹cych, które budz¹ tak wiele obaw (11). G³osy przeciwstawiaj¹ce siê szerszemu stosowaniu napromie-niania, które s¹ natury politycznej i populistycznej, jak dot¹d znajduj¹ oddwiêk w wielu spo³eczeñstwach. U ród³a takich postaw le¿y g³ównie niezrozumienie procesów, jakie zachodz¹ podczas utrwalania radia-cyjnego oraz przekonanie, ¿e technologia ta s³u¿y g³ównie interesom przedsiêbiorców, a nie bezpieczeñ-stwu konsumentów. Podobna sytuacja w przesz³oci mia³a miejsce z procesem pasteryzacji mleka (19). Wspó³czenie, jak powszechnie wiadomo, jest ona najpopularniejszym sposobem konserwacji tego pro-duktu.
W Unii Europejskiej ca³okszta³t zagadnieñ zwi¹za-nych z napromienianiem ¿ywnoci reguluj¹ 2 dyrek-tywy z 1999 r. (1999/2/WE, 1999/2/WE) (13, 14). W Polsce jest to rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia (40), które wdra¿a postanowienia obu regulacji unijnych i jest aktem wykonawczym do ustawy o bezpieczeñ-stwie ¿ywnoci i ¿ywienia (58). Przepisy te okrelaj¹: szczegó³owe warunki napromieniania ¿ywnoci pro-mieniowaniem jonizuj¹cym, w tym wymagania doty-cz¹ce urz¹dzeñ s³u¿¹cych do napromieniania oraz pro-cedury pomiarowe, szczegó³owe wymagania w zakre-sie opakowania i oznakowania rodków spo¿ywczych poddanych utrwalaniu radiacyjnemu, wykaz rodków spo¿ywczych, które mog¹ byæ poddane napromienia-niu promieniowaniem jonizuj¹cym, maksymalne do-puszczalne dawki oraz dozwolone ród³a promienio-wania jonizuj¹cego. Wed³ug danych z najnowszego sprawozdania, w 2010 r. w 13 pañstwach cz³onkow-skich UE dzia³a³y 24 jednostki przeprowadzaj¹ce napromienianie (2 w Polsce), zatwierdzone zgodnie z art. 7 ust. 2 dyrektywy 1999/2/WE (48). Ogó³em dzia-³aniu promieniowania jonizuj¹cego w pañstwach cz³onkowskich poddano 9263,4 t produktów, z czego 88,55% zosta³o napromienionych w trzech pañstwach cz³onkowskich: Belgii (63,11%), Holandii (16,63%) i Francji (11,06%). Wród produktów poddanych na-promienianiu najwiêksz¹ czêæ stanowi³y ¿abie udka (47,67%), drób (22,5%) oraz zio³a i przyprawy korzen-ne (15,86%). W Polsce w dwóch zatwierdzonych jed-nostkach poddano napromienianiu 159,6 t suchych przypraw korzennych, suszonych zió³ aromatycznych i przypraw warzywnych. Wszystkie pañstwa cz³on-kowskie przekaza³y informacje dotycz¹ce kontroli przeprowadzonych na etapie wprowadzania produk-tów do obrotu. Trzy pañstwa cz³onkowskie nie prze-prowadzi³y ¿adnych kontroli analitycznych w ramach kontroli i inspekcji urzêdowych. W Polsce poddano badaniu 207 próbek (w tym produkty pochodzenia zwierzêcego), z których 8 by³o niezgodnych z wymo-gami. £¹cznie w 24 pañstwach cz³onkowskich UE pobrano do badañ kontrolnych 6244 próbki, z czego 69,17% w trzech pañstwach cz³onkowskich (52,16% w Niemczech, 10,47% w Holandii oraz 6,53% w Zjed-noczonym Królestwie). Znacz¹ca wiêkszoæ, tj. 6052 próbki (96,92%), by³a zgodna, za 144 próbki (2,3%)
by³y niezgodne z przepisami dyrektyw. Najczêstszym powodem niezgodnoci próbek z wymogami by³o nieprawid³owe etykietowanie oraz napromienianie kategorii ¿ywnoci, których napromienianie nie jest dozwolone. Wród badanych próbek 48 (0,77%) da³o niejednoznaczne wyniki. Przyczyny niejednoznacz-nych wyników wi¹¿¹ siê najczêciej z brakiem potwier-dzenia dodatnich wyników badañ przesiewowych lub z trudnociami w ustaleniu, które sk³adniki zosta³y napromienione w ¿ywnoci z³o¿onej, nawet jeli by³y opatrzone etykiet¹.
Zgodnie z za³¹cznikiem II do dyrektywy 1999/2/WE i § 9 rozporz¹dzenia Ministra Zdrowia, rodki spo¿yw-cze mog¹ byæ poddawane napromieniowaniu pocho-dz¹cemu wy³¹cznie z nastêpuj¹cych róde³ promienio-wania jonizuj¹cego: promieni gamma pochodz¹cych z nuklidów promieniotwórczych 60Co lub 137Cs,
pro-mieni rentgenowskich wytwarzanych przez urz¹dze-nia obs³ugiwane na poziomie energii nominalnej (mak-symalnej energii kwantowej) wynosz¹cej 5 MeV lub poni¿ej tego poziomu oraz elektronów wytwarzanych przez urz¹dzenia obs³ugiwane na poziomie energii nominalnej (maksymalnej energii kwantowej) wyno-sz¹cej 10 MeV lub poni¿ej tego poziomu. Powy¿sze rodzaje promieniowania wybrano, gdy¿ powoduj¹ po-¿¹dane efekty konserwuj¹ce ¿ywnoæ, nie indukuj¹ promieniotwórczoci w napromienianych produktach lub w materia³ach opakowaniowych oraz s¹ na tyle dostêpne, ¿e mog¹ byæ stosowane na skalê przemy-s³ow¹ (19). Najczêciej s¹ stosowane dwa pierwsze ród³a promieniowania jonizuj¹cego.
W celu ilociowego opisania zjawisk w napromie-nionej materii stosujemy jednostkê dawki poch³oniê-tej. W uk³adzie SI jest to grej (Gy). Dawkê 1 Gy po-ch³onie materia o masie 1 kg, której dostarczymy ener-giê 1 J. W utrwalaniu radiacyjnym ¿ywnoci stosowa-ne s¹ najczêciej wielkoci dawki wyra¿astosowa-ne w kGy. W zale¿noci od wielkoci dawki, jak¹ otrzymuj¹ na-promienione produkty, wyró¿nia siê trzy g³ówne kate-gorie procesów utrwalania radiacyjnego: raduryzacjê (dawki do 1 kGy), radycydacjê (dawki w zakresie od 1 do 10 kGy) oraz radapertyzacjê (dawki w zakresie od 10 do 50 kGy) (15). W tab. 1 zebrano przyk³ady efektów napromieniania rodków spo¿ywczych wraz z przyk³adami produktów, wobec których stosuje siê poszczególne wielkoci dawek.
Wp³yw na sk³adniki ¿ywnoci
Przechodz¹c przez materiê, w tym ¿ywnoæ, pro-mieniowanie jonizuj¹ce traci swoj¹ energiê, co powo-duje jonizacjê lub wzbudzenie atomów i cz¹steczek. S¹ to tzw. efekty pierwotne. Oddzia³ywania wzbudzo-nych cz¹steczek lub jonów z s¹siaduj¹cymi moleku³a-mi okrelane s¹ jako efekty wtórne. Zmoleku³a-miany chemoleku³a-micz- chemicz-ne zachodz¹ce w ¿ywnoci pod wp³ywem irradiacji mog¹ mieæ charakter pierwotny, w którym promienio-wanie lub cz¹stki jonizuj¹ce bezporednio uszkadzaj¹ pewne zwi¹zki (np. DNA), albo wtórny, który jest
skut-kiem dzia³ania produktów radiolizy wody, g³ównego sk³adnika wielu rodzajów rodków spo¿ywczych (54). Poniewa¿ dawki stosowane rutynowo do radiacyjne-go utrwalania produktów spo¿ywczych s¹ niewielkie, równie¿ bardzo ma³e zmiany zachodz¹ w sk³adnikach napromienianych obiektów. Napromienianie ¿ywno-ci w niewielkim tylko stopniu oddzia³uje na proteiny i nie stwarza problemów z punktu widzenia wartoci od¿ywczych bia³ek, gdy¿ aminokwasy s¹ zwykle chro-nione przez z³o¿on¹ strukturê ³añcuchów peptydowych i mog¹ prze¿yæ proces utrwalania w niezmienionym stanie. Aminokwasy zawieraj¹ce siarkê oraz piercieñ aromatyczny s¹ najbardziej wra¿liwe na dzia³anie pro-mieniowania jonizuj¹cego (54). Zmiany zachodz¹ce w lipidach, jak wskaza³ Nawar (37), mog¹ byæ skut-kiem katalizowania reakcji ich cz¹steczek z tlenem (autooksydacja) lub bezporedniego b¹d porednie-go dzia³ania promieniowania na moleku³y t³uszczów. Uwa¿a siê, ¿e zasadniczy mechanizm radiolizy lipi-dów wi¹¿e siê z pierwotn¹ jonizacj¹, po której nastê-puje migracja dodatniego ³adunku w kierunku grupy karboksylowej lub wi¹zañ podwójnych. Rozpad cz¹s-teczek tych zwi¹zków zachodzi zwykle w pobli¿u ich grup karbonylowych (36). W wyniku rozbicia mole-ku³ triglicerydów powstaj¹ wêglowodory (nasycone i nienasycone), aldehydy i ketony. Napromienianie witamin w roztworach oraz w uk³adach modelowych powoduje znacz¹ce zmniejszenie zawartoci tych zwi¹zków, jednak¿e w badaniach napromienianej ¿yw-noci takie zmiany rzadko wystêpowa³y (57). Podob-nie jak w przypadku innych sk³adników ¿ywnoci straty witamin zale¿¹ od wielkoci dawki, jak¹ zastosowano w procesie utrwalania radiacyjnego. Najbardziej ra-diowra¿liwa jest tiamina, najbardziej za odporna na promieniowanie jonizuj¹ce jest witamina D (30). Wartym podkrelenia jest fakt, ¿e podczas stosowa-nia innych zabiegów konserwacji ¿ywnoci (obróbka cieplna) równie¿ dochodzi do destrukcji witamin, tak wiêc ewentualne straty wród tych bardzo wa¿nych zwi¹zków chemicznych nie s¹ przynale¿ne jedynie irradiacji (51). Zmiany zachodz¹ce w g³ównych
sk³adnikach rodków spo¿ywczych pochodzenia zwierzêcego (bia³ka, t³uszcze) poddanych irradiacji sta-³y siê podstaw¹ rozwoju metod identyfikacji napromienionej ¿yw-noci, w których oznaczane s¹ pro-dukty reakcji chemicznych zacho-dz¹cych pod wp³ywem promienio-wania jonizuj¹cego.
Metody identyfikacji ¿ywnoci napromienionej Rozbie¿noci w przepisach sa-nitarno-higienicznych, wci¹¿ ros-n¹ca wymiana handlowa na wie-cie, wymogi cile okrelaj¹ce do-puszczalne dawki napromieniania oraz obowi¹zek oznakowania ¿ywnoci poddanej irradiacji wymusi³y opracowanie szeregu wiarygod-nych metod umo¿liwiaj¹cych identyfikacjê rodków spo¿ywczych konserwowanych radiacyjnie. Ostatnio w krajach Unii Europejskiej coraz czêciej zauwa¿a siê potrzebê stosowania systematycznych badañ mo-nitoringowych rodków spo¿ywczych poddanych pro-mieniowaniu jonizuj¹cemu. Dotyczy to zw³aszcza ¿ywnoci importowanej spoza Unii. Podstawowym celem takiego postêpowania jest zapewnienie, aby na rynku unijnym nie pojawi³y siê napromienione pro-dukty spo¿ywcze, których wed³ug prawa UE nie wol-no utrwalaæ promieniowaniem jonizuj¹cym b¹d te¿ produkty utrwalone zbyt wysokimi dawkami promie-niowania. Dzia³ania takie poci¹gaj¹ za sob¹ koniecz-noæ funkcjonowania laboratoriów stosuj¹cych uznane metody identyfikacji ¿ywnoci utrwalonej radiacyjnie. W tab. 2 zestawiono najczêciej stosowane metody.
W wyniku prac wielu instytucji i orodków badaw-czych trzy techniki badawcze uznano za najodpowied-niejsze do kontroli ¿ywnoci konserwowanej promie-niowaniem jonizuj¹cym: spektroskopiê rezonansu spi-Tab. 1. Wielkoci dawek stosowanych do osi¹gniêcia okrelonych celów wraz z
przy-k³adami napromienianych produktów (6)
a k w a D Celnapromieniania Przyk³adyproduktów y G k 1 o d , a i n a w o k ³ e i k e i n a w o m a h , w r a l h c i i w ó d a w o e i n e z c z s i n , a i n a w e z rj o d u s e c o r p e i n e i n l o w o p s w ó t y ¿ o s a p h c y w il d o k z s h c y n w e p e i n e z c z s i n ,r i b m i , k e n s o z c , a l u b e c ,i k a i n m e iz e c o w o e n n i i o g n a m , y n a n a b , e w o k z c ¹ rt s , e ¿ o b z , e w o s u rt y c e i n , y b y r e n o z s u s , a w y z r a w e n o z s u s a n i w o z r p e i w a ¿ e i w , o s ê i m e n o z s u s y G k 0 1 -1 w ó j o rt s u o n b o r d y b z c il e i n e z s j e i n m z e n z c a n z ipaso¿ytówrozk³adaj¹cych¿ywnoæ, h c y n w e p a j c a n i m il e b u l e i n e z c i n a r g o drobnousrtojówchorobotwórczych , a n o r g o n i w ,i k w a k s u rt , y b y r e ¿ e i w e n o ¿ o r m i e ¿ e i w , a w y z r a w e n o z s u s y n o ¿ o r m b u l y ¿ e i w , a z r o m e c o w o o s ê i m e n o ¿ o r m b u l e ¿ e i w , b ó r d y G k 0 5 -0 1 a l d . p n , h c y z c w y ¿ o p s w ó t k u d o r p a j c a zi l y r e t s pacjentówzzaburzeniamiimmunologicznym,i , h c y z c r ó w t o b o r o h c w ó s u ri w h c y n w e p a j c a n i m il e w ó k i n d a ³ k s i w ó k t a d o d h c y n w e p e i n a ¿ a k d o produktówspo¿ywczych y t k u d o r p , a z r o m e c o w o , o s ê i m , b ó r d h c y n a w o zi l y r e t s a i n a w y w o t o g y z r p o d , y w a r p y z r p , h c y n l a ti p z s w ó k ³i s o p a c i w y ¿ , e n z c y t a m y z n e y t a r a p e r p a n l a r u t a n
Tab. 2. Wa¿niejsze metody wykrywania ¿ywnoci utrwalonej radiacyjnie (54) d o t e m a p u r G Przyk³ady e n z c y zi F ,) R S E ( o g e w o n o rt k e l e u n i p s u s n a n o z e r a i p o k s o rt k e p s ,) L S P , L T ( ij c n e c s e n i m u l r a i m o p ,i c o k p e l r a i m o p ij c n a d e p m i r a i m o p e n z c i m e h C , w ó r o d o w o l g ê w e i n a z c a n z o , w ó n o n a t u b o l k y c o li k l a -2 e i n a z c a n z o e i n a z c a n z o ot-yrozyny, H , O C w ó z a g ê i s h c y c ¹ j a l e iz d y w e i n a z c a n z o 2 a n e tr a p o y d o t e M A N D w h c a n a i m z ,) a w o k t e m o k ( a w o t e m o k a d o t e m , A N D o g e n l a ir d n o h c o ti m a z e r o f o rt k e l e T H i D h c y w o t o z a d a s a z h c y n a w o k if y d o m z e i n a z c a n z o e n z c i g o l o i B , y r o lf o r k i m e iz d a ³ k s w n a i m z a n e c o , C P A / T F E D t s e t , B N G / L A L t s e t , a i n a w o k ³ e i k i c o n l o d z a n e c o j e w o k d o r a z i c o n w y t k a j e n z c i g o l o i b a n e c o
nu elektronowego przeznaczon¹ dla artyku³ów ¿yw-nociowych zawieraj¹cych koci, chitynê lub celulo-zê; termoluminescencjê przeznaczon¹ do badania ¿yw-noci zawieraj¹cej zanieczyszczenia mineralne oraz chromatografiê gazow¹ po³¹czon¹ ze spektrometri¹ mas do kontroli ¿ywnoci zawieraj¹cej t³uszcze. Tech-niki te, choæ nie spe³niaj¹ cech metody doskona³ej, wydaj¹ siê najbardziej wiarygodnymi i uniwersalny-mi wród metod obecnie dostêpnych. W krajach Unii Europejskiej znormalizowano 10 metod identyfikacji artyku³ów spo¿ywczych poddanych dzia³aniu promie-niowania jonizuj¹cego. Niektóre z nich s¹ metodami rozstrzygaj¹cymi, inne za to metody przesiewowe, które w przypadku wyników pozytywnych wymagaj¹ potwierdzenia. W 2010 r. metodê oznaczania 2-alki-locyklobutanonów do identyfikacji napromienionej ¿ywnoci stosowano jedynie w Czechach, lecz do ana-lizy bardzo zró¿nicowanych produktów ¿ywnocio-wych (ryby, skorupiaki, miêczaki, zupy z makaronem typu instant, drób, wie¿e owoce, przek¹ski azjatyc-kie) (48). W latach poprzednich metodê tê wykorzy-stywa³y do badañ kontrolnych równie¿ Bu³garia i W³o-chy (47, 49). Historiê opracowania metody identyfi-kacji napromienionej ¿ywnoci zawieraj¹cej t³uszcze opartej na oznaczaniu 2-alkilocyklobutanonów (2-ACB) najobszerniej opisa³a Eileen M. Stewart (55). Zwi¹zki te powstaj¹ w wyniku rozbicia wi¹zañ pomiêdzy gru-p¹ acylow¹ i atomem tlenu w cz¹steczkach triglicery-dów podczas napromieniania ¿ywnoci zawieraj¹cej t³uszcze. Taki model ich powstawania zaproponowali Le Tellier i Nawar (32), identyfikuj¹c te cykliczne ketony po napromienieniu prostych triglicerydów dawk¹ 60 kGy. Ketony te maj¹ tak¹ sam¹ liczbê ato-mów wêgla jak kwasy t³uszczowe, z których powsta³y i grupê alkilow¹ podstawion¹ przy atomie wêgla C2 czterowêglowego piercienia (ryc. 1). W tab. 3 zesta-wiono kwasy t³uszczowe bu-duj¹ce triglicerydy i powsta-j¹ce z nich w czasie radiolizy odpowiednie 2-alkilocyklobu-tanony. Odkrycie Le Telliera i Nawara wykorzystano prak-tycznie w 1990 r., kiedy zespó³ z Queens University w Bel-facie, stosuj¹c technikê chro-matografii gazowej po³¹czo-nej ze spektrometri¹ mas
(GC--MS), wykry³ 2-dodecylcyklobutanon (2-DCB) w miê-sie kurcz¹t, które poddano irradiacji dawk¹ 5 kGy (52). Zsyntetyzowanie wzorca 2-DCB umo¿liwi³o rozpo-czêcie prac nad opracowaniem warunków ekstrakcji, oczyszczania, separacji oraz detekcji tej grupy zwi¹z-ków (3). Badania brytyjskich autorów dowiod³y, ¿e mo¿na go traktowaæ jako specyficzny marker napro-mienionej ¿ywnoci zawieraj¹cej t³uszcze. Nie two-rzy³ siê on podczas stosowania termicznych zabiegów kulinarnych (8), w trakcie przechowywania napromie-nionego miêsa kurcz¹t (7) ani przy stosowaniu pako-wania w modyfikowanej atmosferze (53), by³ za za-wsze wykrywany w miêsie kurcz¹t poddanym napro-mienianiu dawk¹ 0,5 kGy, dziesiêciokrotnie ni¿sz¹ ni¿ dawka stosowana rutynowo w utrwalaniu przemys³o-wym. Wykazano równie¿, ¿e stê¿enie 2-DCB stwier-dzane w próbkach wzrasta liniowo wraz ze zwiêksza-niem dawki. Podobne badania przeprowadzono po zsyntetyzowaniu 2-tetradecylcyklobutanonu (2-TCB). Notowane stê¿enia 2-TCB by³y jednak ni¿sze ni¿ stê¿enia 2-DCB, co odzwierciedla³o mniejsz¹ zawar-toæ kwasu stearynowego ni¿ kwasu palmitynowego w t³uszczu badanych ptaków (50). W latach nastêp-nych zespo³y kierowane przez Miescha i Verniesta (34, 35, 59) opracowa³y alternatywne metody syntezy 2-ACB, których najwa¿niejszym celem by³o zwiêk-szenie iloci otrzymywanych substancji. Wiêksza ich dostêpnoæ z kolei umo¿liwia prowadzenie badañ me-tabolizmu i toksycznoci markerów napromieniania. Metoda oznaczania 2-alkilocyklobutanonów, w której s¹ oznaczane produkty radiolizy t³uszczu jednego z podstawowych sk³adników ¿ywnoci, zosta³a w ci¹gu ponad 20 lat zastosowana do identyfikacji napromie-niania bardzo ró¿norodnych produktów spo¿ywczych pochodzenia zwierzêcego. Jest ona bardzo uniwersal-na i w zwi¹zku z bardzo szerokim spektrum stosowa-nia mo¿e stanowiæ cenne narzêdzie w badastosowa-niach kon-trolnych napromienionych produktów.
¯ywnoæ napromieniowana = ¿ywnoæ bezpieczna Wielu czo³owych higienistów jest rzecznikami sto-sowania napromieniania ¿ywnoci jako narzêdzia w walce z chorobami wywo³anymi przez spo¿ywanie ska¿onych mikrobiologicznie pokarmów (17, 29). Nie-którzy nawet uwa¿aj¹, ¿e jest to technika konserwacji o najwiêkszym znaczeniu dla zdrowia konsumentów od czasu wprowadzenia pasteryzacji mleka (28). Szero-ko zakrojone prace prowadzone pod egid¹ FAO, IAEA i WHO dotycz¹ce toksykolo-gicznego, od¿ywczego i mikrobiologicznego aspektu napromieniania ¿ywnoci doprowa-dzi³y do og³oszenia raportu, w którym eks-perci stwierdzili, ¿e utrwalanie radiacyjne ¿ywnoci dawk¹ do 10 kGy nie przedstawia ryzyka toksykologicznego ani mikrobiolo-gicznego oraz nie zmniejsza wartoci od¿yw-czej tak konserwowanej ¿ywnoci (60). Sta-nowisko to w pe³ni zosta³o potwierdzone Tab. 3. Wybrane 2-alkilocyklobutanony i kwasy t³uszczowe, z których
powstaj¹ (16) y w o z c z s u ³t s a w K £añcuchboczny 2-alkliocyklobutanon C ( y w o n y ti m l a P 16:0) C12:0 2-dodecylcyklobutanon C ( y w o n y r a e t S 18:0) C14:0 2t-ertadecylcyklobutanon C ( y w o n i e l O 18:1) C14:1 2(-5't-ertadeceny)lcyklobutanon C ( y w o l o n i L 18:2) C14:2 2(-5,'8't-ertadekadieny)lcyklobutanon C ( y w o n y t s y ri M 14:0) C10:0 2-decylcyklobutanon
Ryc. 1. Budowa cz¹stecz-ki 2-alcz¹stecz-kilocyklobutanonu (R rodnik alkilowy)
w obszernej publikacji wydanej przez WHO w 1994 r., która dotyczy³a bezpieczeñstwa i adekwatnoci od¿yw-czej napromienianych artyku³ów ¿ywnociowych (41). W 1999 r. organizacje te opublikowa³y raport, w któ-rym autorzy wnioskowali, ¿e irradiacja niektórych rodków spo¿ywczych dawkami powy¿ej 10 kGy w³aciwymi do osi¹gniêcia zamierzonego celu jest równie¿ bezpieczna dla zdrowia konsumentów (24). W badaniach toksykologicznych, w których zwierzêta karmiono pasz¹ napromienion¹ lub zawieraj¹c¹ napro-mienione sk³adniki, dowiedziono, ¿e spo¿ywanie tak utrwalonej ¿ywnoci jest w pe³ni bezpieczne pod wzglêdem zdrowotnym (2). W bardzo obszernym ba-daniu przeprowadzonym przez Thayera i wsp. (56) nie stwierdzono ani efektów genotoksycznych, ani terato-gennych u myszy, chomików, szczurów oraz królików. Nie zaobserwowano w nim równie¿ ró¿nic w porów-naniu z grupami kontrolnymi w wielopokoleniowych dowiadczeniach na psach, szczurach i myszach, któ-rym podawano karmê zawieraj¹c¹ napromieniowane miêso kurcz¹t. W eksperymencie na ochotnikach, w których ¿ywnoæ napromieniona dostarcza³a 35-100% zapotrzebowania kalorycznego, nie zaobserwowano jakichkolwiek zmian w porównaniu z grup¹ kontrol-n¹ (4). Jedynie autorzy z Australii obserwowali u ko-tów objawy neurologiczne (niezbornoæ ruchów i po-ra¿enia), ³¹cz¹c je ze spo¿ywaniem przez zwierzêta napromieniowanej wysokimi dawkami suchej karmy. Byæ mo¿e, ¿e wi¹¿¹ siê one ze specyficzn¹ wra¿liwo-ci¹ tego gatunku zwierz¹t na substancje tworz¹ce siê podczas utrwalania radiacyjnego karmy lub s¹ skut-kiem pewnych niedoborów w diecie spowodowanych rozk³adem substancji od¿ywczych podczas napromie-niania (5).
Metabolizm 2-alkilocyklobutanonów
Prace dotycz¹ce losów 2-alkilocyklobutanonów w organizmie s¹ bardzo nieliczne i ograniczaj¹ siê jedynie do metabolizmu tych zwi¹zków u szczurów (21, 25, 26). W dowiadczeniu przeprowadzonym przez Horvatovicha i wsp. (26) szczurom (samce rasy Wistar) podawano 2-alkilocyklobutanony w dawce oko³o 1 mg dziennie przez 4 miesi¹ce. Chocia¿ 2-ACB s¹ rozpuszczalne w t³uszczach, iloæ zwi¹zków, jak¹ udawa³o siê odzyskaæ z tkanki t³uszczowej zwierz¹t, by³a oko³o 100 tysiêcy razy mniejsza ni¿ ca³kowita iloæ, jak¹ pobra³y zwierzêta. Jedynie 0,1-0,3% iloci markerów spo¿ywanej dziennie stwierdzano w kale. Dowodzi to, ¿e 2-alkilocyklobutanony nie gromadz¹ siê w tkance t³uszczowej i mog¹ byæ ³atwo metaboli-zowane lub rozk³adane w organizmie. Elliott i wsp. (16) sugerowali, ¿e znacz¹ca czêæ zwi¹zków jest kon-wertowana do laktonów. Gadgil i Smith (21) poda-wali do¿o³¹dkowo szczurom (samice rasy Sprague--Dawley) po 1 ml roztworu 2-DCB w oleju kukury-dzianym o stê¿eniu 5 mg/ml przez 5 kolejnych dni. Jedynie 3-11% iloci markerów podanej zwierzêtom stwierdzono w kale i zaledwie 0,33% w tkance
t³usz-czowej. Wskazuje to na szybki metabolizm zwi¹zku i wydalanie lub na gromadzenie siê go w innych tkan-kach. Autorzy ci zaproponowali dwa szlaki przemian metabolicznych w zale¿noci od miejsca rozbicia cz¹-steczki 2-DCB. Gdyby czterowêglowy piercieñ uleg³ otwarciu, powsta³a cz¹steczka sta³aby siê bardzo po-dobna do cz¹steczki kwasu palmitynowego i podle-ga³aby analogicznym przemianom. Jeli cz¹steczka 2-DCB uleg³aby rozbiciu na ró¿ne wêglowodory, mo¿-liwe jest, ¿e ostatecznym produktem przemian jest CO2. Wyniki tych badañ, podobnie jak badania Horvatovi-cha i wsp. (26), wskazuj¹ równie¿, ¿e 2-alkilocyklo-butanony s¹ ³atwo wydalane z organizmu i nie ulegaj¹ bioakumulacji. Hijaz i wsp. (25) wykorzystuj¹c prób-ki ka³u i moczu z dowiadczenia Gadgila i Smitha, tworzyli pochodne i analizowali je przy u¿yciu GC--MS. Stwierdzili, ¿e 2-DCB jest metabolizowany do 2-dodecylcyklobutanolu i wydalany jedynie z ka³em, obserwuj¹c na chromatogramie pik o czasie retencji zgodnym z pikiem pochodnej trimetylosililowej wspom-nianego cyklicznego alkoholu oraz identyczne widma masowe. Autorzy ci uzyskali analogiczne wyniki w ba-daniach in vitro, wykorzystuj¹c frakcjê mikrosomaln¹ S9 komórek w¹troby szczura.
Toksycznoæ 2-alkilocyklobutanonów
W ci¹gu ostatnich kilkunastu lat opublikowano wy-niki szeregu badañ, w których oceniano cytotoksycz-noæ, genotoksyczcytotoksycz-noæ, mutagennoæ oraz udzia³ 2-alkilocyklobutanonów w procesie nowotworzenia w badaniach in vitro (9, 10, 22, 23, 31, 33, 39, 43-46). Wyniki tych badañ by³y bardzo zró¿nicowane w za-le¿noci od zastosowanego testu i czêsto siê wzajem-nie wyklucza³y, wskazuj¹c b¹d na toksyczne w³aci-woci testowanych zwi¹zków, b¹d na brak tych cech. Delincée i Pool-Zobel (9) obserwowali uszkodzenia DNA w wie¿o izolowanych komórkach okrê¿nicy szczura i cz³owieka (docelowa tkanka dla wielu kan-cerogenów wystêpuj¹cych w ¿ywnoci) inkubowanych z 2-DCB przy zastosowaniu testu kometkowego. W badaniu stwierdzono równie¿ efekt cytotoksyczny. Autorzy podkrelali jednak fakt, ¿e stê¿enia zwi¹zku zastosowane podczas dowiadczenia by³y bardzo wy-sokie w porównaniu z tymi, na jakie mo¿e byæ nara¿o-ny konsument spo¿ywaj¹cy napromienione produkty. Zespó³ pod kierownictwem Delincée (10) nie obser-wowa³ podobnych zmian po u¿yciu 2-TCB. Efekt cytotoksyczny pojawia³ siê dopiero po znacz¹cym wyd³u¿eniu czasu inkubacji. Rozbie¿noci uzyskane w powy¿szych badaniach t³umaczono m.in. niedosta-teczn¹ czystoci¹ u¿ytego 2-DCB. Hartwig i wsp. (23) stosuj¹c chemicznie czyste 2-ACBs, obserwowali wy-ran¹ cytotoksycznoæ zwi¹zków wobec bakterii oraz brak aktywnoci mutagennej w tecie Amesa. W ko-mórkach ssaków genotoksycznoæ objawia³a siê g³ów-nie indukcj¹ uszkodzeñ zasad nici DNA. Autorzy wskazali na zale¿noæ efektu toksycznego od d³ugo-ci ³añcucha bocznego 2-alkilocyklobutanonu. Im
³añ-cuch ten by³ krótszy, tym obserwowane dzia³anie tok-syczne by³o wyraniejsze. W kilku dowiadczeniach (31, 33, 39) wykazano, ¿e 2-alkilocuklobutanony mog¹ odgrywaæ pewn¹ rolê w procesie nowotworze-nia w komórkach okrê¿nicy jako substancje promoto-rowe tego procesu. Zarówno w warunkach in vitro, jak i in vivo zwi¹zki te stosowano jednak w stê¿eniach o wiele wiêkszych ni¿ stê¿enia notowane w badaniach produktów napromienionych rutynowymi dawkami. Na fakt ten zwracali uwagê autorzy, gdy¿ wyniki ich badañ mog³yby dawaæ argumenty przeciwnikom sto-sowania irradiacji. Gadgil i Smith (22) stosuj¹c test Amesa, wykazali brak cech mutagennych 2-DCB w za-kresie stê¿eñ od 0,25 do 1 mg/p³ytkê. Marker nie pod-lega³ równie¿ biotransformacji prowadz¹cej do powsta-nia mutagennych produktów ubocznych. Badaj¹c jego ostr¹ toksycznoæ w tecie Microtox, stwierdzili oni tak¿e, ¿e 2-DCB by³ najmniej toksyczny sporód testowanych zwi¹zków (22). W swych badaniach Sommers (43-46) stosowa³ ró¿ne testy oceniaj¹ce tok-sycznoæ 2-DCB. Nie obserwowa³ mutagennoci zwi¹zku w tecie Amesa, tecie wewn¹trzchromoso-malnej rekombinacji w dro¿d¿ach i w badaniach re-wersji tryptofanowej u E. coli. Stwierdzi³ wzrost licz-by mikroj¹der w komórkach ludzkich limfoblastów TK6 jedynie przy ekspozycji na najwy¿sz¹ iloæ 2-DCB u¿yt¹ podczas eksperymentu. Zauwa¿y³ tak-¿e, ¿e kwas palmitynowy, z którego powstaje 2-DCB podczas radiolizy lipidów, ma silniejsze w³aciwoci genotoksyczne ni¿ marker irradiacji. Zwi¹zek ten nie powodowa³ tak¿e zwiêkszenia ekspresji indukowal-nych w wyniku uszkodzeñ DNA genów u E. coli ani powstawania mutantów odpornych na dzia³anie 5-fluo-rouracylu. Mo¿na zatem przypuszczaæ, ¿e chocia¿ nie-które doniesienia wskazuj¹ na potencjaln¹ toksycznoæ markerów utrwalania radiacyjnego ¿ywnoci, to bio-r¹c pod uwagê znikome iloci tych zwi¹zków, które mog¹ trafiæ do organizmu po spo¿yciu napromienio-nych produktów, nie maj¹ one znacz¹cego wp³ywu na zdrowie konsumenta.
Podsumowanie
Na zakoñczenie warto powiêciæ kilka zdañ tema-towi przysz³oci utrwalania radiacyjnego ¿ywnoci. Rozwój tej technologii, mimo ¿e ci¹gle napotyka na wiele trudnoci, bêdzie nadal postêpowa³. Wskazuj¹ na to zw³aszcza poczynania Stanów Zjednoczonych, które mog¹ sprawiæ, ¿e i inne kraje pójd¹ ich ladem. Istotnym elementem wskazuj¹cym na wa¿koæ zagad-nienia jest opublikowanie normy ISO 14470:2011, która okrela wymagania dotycz¹ce irradiacji (27). Ukazanie siê jej z pewnoci¹ przyniesie korzyci wszystkim stronom zaanga¿owanym w utrwalanie ra-diacyjne, a zw³aszcza konsumentom. Jak podkrela³ Diehl (12), bardzo wa¿nym elementem wzrostu zau-fania do napromienionej ¿ywnoci jest stosowanie wiarygodnych metod jej identyfikacji, które s³u¿¹ jako narzêdzia kontrolne. Nie mniej istotna jest, zdaniem
Farkasa, liberalizacja obowi¹zuj¹cych w UE przepi-sów dotycz¹cych utrwalania radiacyjnego ¿ywnoci, które obecnie doæ skutecznie hamuj¹ upowszechnie-nie napromieniania rodków spo¿ywczych. Wskaza³ on równie¿, ¿e dalsze doskonalenie i projektowanie sprawniejszych instalacji wykorzystuj¹cych wysoko-energetyczne elektrony i promieniowanie X mog¹ sprawiæ, i¿ bêd¹ one postrzegane jako swego rodzaju technologie elektryczne. Taki wizerunek mo¿e dopro-wadziæ do pe³nej akceptacji napromieniania, jak mia-³o to miejsce w przypadku kuchenek mikrofalowych. Najwa¿niejsza jednak jest, jego zdaniem, edukacja spo³eczeñstw polegaj¹ca na t³umaczeniu i wyjania-niu niesprawiedliwego wizerunku irradiacji jako tech-nologii j¹drowej (20).
Pimiennictwo
1.Appleby J., Banks A. J.: Improvements in or relating to the treatment of food-stuffs, more especially cereals and their products. British Patent No. 1609, 1905.
2.Barna J.: Compilation of bioassay data on the wholesomeness of irradiated food items. Acta Aliment. 1979, 8, 205-315.
3.Boyd D. R., Crone A. V. J., Hamilton J. T. G., Hand M. V., Stevenson M. H., Stevenson P. J.: Synthesis, characterisation and possible use of 2-dodecyl-cyclobutanone as a marker for irradiated chicken. J. Agr. Food Chem. 1991, 39, 789-792.
4.Brynjolfsson A.: Results of feeding trials of irradiated diets in human volun-teers: summary of Chinese studies. Practical application of food irradiation in Asia and the Pacific. Proceedings of the FAO/IAEA Seminar for Asia and the Pacific on Practical Applications of Food Irradiation, Shanghai 1988, pp. 147-155.
5.Child G., Foster D. J., Fougere B. J., Milan J. M., Rozmanec M.: Ataxia and paralysis in cats in Australia associated with exposure to an imported gamma-irradiated commercial dry pet food. Aust. Vet. J. 2009, 87, 349-351. 6.Crawford L. M., Ruff E. H.: A review of the safety of cold pasteurization
through irradiation. Food Control 1996, 7, 87-97.
7.Crone A. V. J., Hamilton J .T. G., Stevenson M. H.: Detection of 2-dodecyl-cyclobutanone in radiation-sterilised chicken stored for several years. Int. J. Food Sci. Tech. 1992, 27, 691-696.
8.Crone A. V. J., Hamilton J. T. G., Stevenson M. H.: Effect of storage and cooking on the dose response of 2-dodecylcyclobutanone, a potential marker for irradiated chicken. J. Sci. Food Agr. 1992, 58, 249-252.
9.Delincée H., Pool-Zobel B. L.: Genotoxic properties of 2-dodecylcyclobuta-none, a compound formed on irradiation of food containing fat. Radiat. Phys. Chem. 1998, 52, 39-42.
10.Delincée H., Soika C., Horvatovich P., Rechkemmer G., Marchioni E.: Genotoxicity of 2-alkylcyclobutanones, markers for an irradiation treatment in fat-containing food Part I: cyto- and genotoxic potential of 2-tetradecyl-cyclobutanone. Radiat. Phys. Chem. 2002, 63, 431-435.
11.Diehl J. F.: Food irradiation: is it an alternative to chemical preservation? Food Addit. Contam. 1992, 9, 409-416.
12.Diehl J. F.: Food irradiation past, present and future. Radiat. Phys. Chem. 2002, 63, 211-215.
13.Dyrektywa 1999/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 lutego 1999 r. w sprawie zbli¿enia ustawodawstw Pañstw Cz³onkowskich dotycz¹-cych rodków spo¿ywczych oraz sk³adników rodków spo¿ywczych podda-nych dzia³aniu promieniowania jonizuj¹cego (Dz. U. WE L 66 z 13.3.1999, str. 16; Dz. U. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 23, str. 236). 14.Dyrektywa 1999/3/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 lutego
1999 r. w sprawie ustanowienia wspólnotowego wykazu rodków spo¿yw-czych oraz sk³adników rodków spo¿ywspo¿yw-czych poddanych dzia³aniu promie-niowania jonizuj¹cego (Dz. U. WE L 66 z 13.3.1999, str. 24; Dz. U. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 23, str. 244).
15.Ehlermann D. A. E.: The RADURA-terminology and food irradiation. Food Control, 2009, 20, 526-528.
16.Elliott C. T., Hamilton L., Stevenson M. H., McCaughey W. J., Boyd D.: Detection of irradiated chicken meat by analysis of lipid extracts for 2-sub-stituted cyclobutanones using an enzyme linked immunosorbent assay. Ana-lyst 1995, 120, 2337-2341.
17.Farkas J.: Decontamination, including parasite control, of dried, chilled and frozen foods by irradiation. Acta Aliment. 1987, 16, 351-384.
18.Farkas J.: Irradiation as a method for decontaminating food: A review. Int. J. Food Microbiol. 1998, 44, 189-204.
19.Farkas J.: Irradiation for better foods. Trends Food Sci. Tech. 2006, 17, 148--152.
20.Farkas J., Mohácsi-Farkas C.: History and future of food irradiation. Trends Food Sci. Tech. 2011, 22, 121-126.
21.Gadgil P., Smith J. S.: Metabolism by rats of 2-dodecylcyclobutanone, a radiolytic compound present in irradiated beef. J. Agr. Food Chem. 2006, 54, 4896-4900.
22.Gadgil P., Smith J. S.: Mutagenicity and acute toxicity evaluation of 2-dode-cylcyclobutanone. J. Food Sci. 2004, 69, C713-C716.
23.Hartwig A., Pelzer A., Burnouf D., Titéca H., Delincée H., Briviba K., Soika C., Hodapp C., Raul F., Miesch M., Werner D., Horvatovich P., Marchioni E.: Toxicological potential of 2-alkylcyclobutanones specific radiolytic products in irradiated fat-containing food in bacteria and human cell lines. Food Chem. Toxicol. 2007, 45, 2581-2591.
24.High-dose irradiation: Wholesomeness of food irradiated with doses above 10 kGy. Report of a Joint FAO/IAEA/WHO Study Group, World Health Organization, Technical Report Series 890, Geneva 1999.
25.Hijaz F., Shrestha T. B., Bossman S. H., Hussain F., Smith J. S.: In vitro and in vivo metabolism of the radiolytic compound 2-dodecylcyclobutanone. J. Food Sci. 2010, 75, T72-T80.
26.Horvatovich P., Raul F., Miesch M., Burnouf D., Delincee H., Hartwig A., Werner D., Marchioni E.: Detection of 2-alkylcyclobutanones, markers for irradiated foods, in adipose tissues of animals fed with these substances. J. Food Protect. 2002, 65, 1610-1613.
27.ISO 14470:2011. Food irradiation Requirements for the development, validation and routine control of the process of irradiation using ionizing radiation for the treatment of food.
28.Käferstein F. K., Moy G. G.: Public health aspects of food irradiation. J. Public Health Pol. 1993, 14, 149-163.
29.Kempelmacher E. H.: Benefits of radiation processing to public health. Radiat. Phys. Chem. 2009, 25, 201-207.
30.Kilcast D.: Effect of irradiation on vitamins. Food Chem. 1994, 49, 157-164. 31.Knoll N., Weise A., Claussen U., Sendt W., Marian B., Glei M., Pool-Zobel B. L.: 2-Dodecylcyclobutanone, a radiolytic product of palmitic acid, is geno-toxic in primary human colon cells and in cells from preneoplastic lesions. Mutat. Res. 2006, 594, 10-19.
32.Le Tellier P. R., Nawar W. W.: 2-Alkylcyclobutanones from radiolysis of triglycerides. Lipids 1972, 7, 75-76.
33.Marchioni E., Raul F., Burnouf D., Miesch M., Delincee H., Hartwig A., Werner D.: Toxicological study on 2-alkylcyclobutanones results of a col-laborative study. Radiat. Phys. Chem. 2004, 71, 145-148.
34.Miesch M., Miesch L., Horvatovich P., Burnouf D., Delincée H., Hartwig A., Raul F., Werner D., Marchioni E.: Efficient reaction pathway for the synthe-sis of saturated and mono-unsaturated 2-alkylcyclobutanones. Radiat. Phys. Chem. 2002, 65, 233-239.
35.Miesch M., Ndiaye B., Hasselmann C., Marchioni E.: 2-Alkylcyclobuta-nones as markers for irradiated foodstuffs I. Synthesis of saturated and unsaturated standards. Radiat. Phys. Chem. 1999, 55, 337-344.
36.Nawar W. W.: Reaction mechanisms in the radiolysis of fats: a review. J. Agr. Food Chem. 1978, 26, 21-25.
37.Nawar W. W.: Volatiles from food irradiation. Food Rev. Int. 2, 45-78. 38.Radiacyjne utrwalanie ¿ywnoci.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Radiacyj-ne_utrwalanie_%C5%BCywno%C5%9Bci (dostêp 2012-03-23).
39.Raul F., Gossé F., Delincée H., Hartwig A., Marchioni E., Miesch M., Werner D., Burnouf D.: Food-borne radiolytic compounds (2-alkylcyclo-butanones) may promote experimental colon carcinogenesis. Nutr. Cancer 2002, 44, 188-191.
40.Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 czerwca 2007 r. w sprawie napromieniowania ¿ywnoci promieniowaniem jonizuj¹cym (Dz. U. z 2007 r. Nr 121, poz. 841).
41.Safety and nutritional adequacy of irradiated food. World Health Organiza-tion, Geneva 1994.
42.Schwartz B.: Effects of x-rays on trichinae. J. Agric. Res. 1921, 20, 84-854. 43.Sommers C. H.: 2-Dodecylcyclobutanone does not induce mutations in the Escherichia coli tryptophan reverse mutation assay. J. Agr. Food Chem. 2003, 51, 6367-6370.
44.Sommers C. H.: Induction of micronuclei in human TK6 lymphoblasts by 2-dodecylcyclobutanone, a unique radiolytic product of palmitic acid. J. Food Sci. 2006, 71, C281-C284.
45.Sommers C. H., Mackay W. J.: DNA damage-inducible gene expression and formation of 5-fluorouracil-resistant mutants in Escherichia coli exposed to 2-dodecylcyclobutanone. J. Food Sci. 2005, 70, C254-C257.
46.Sommers C. H., Schiestl R. H.: 2-Dodecylcyclobutanone does not induce mutation in the Salmonella mutagenicity test or intrachromosomal recombi-nation in Saccharomyces cerevisiae. J. Food Protect. 2004, 67, 1293-1298. 47.Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady za rok 2009
dotycz¹ce ¿ywnoci i sk³adników ¿ywnoci poddanych dzia³aniu promienio-wania jonizuj¹cego. KOM(2012) 16 wersja ostateczna, Bruksela 26.1.2012. 48.Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady za rok 2010 dotycz¹ce ¿ywnoci i sk³adników ¿ywnoci poddanych dzia³aniu promienio-wania jonizuj¹cego. KOM(2012) 17 wersja ostateczna, Bruksela 26.1.2012. 49.Sprawozdanie Komisji za rok 2008 dotycz¹ce ¿ywnoci i sk³adników ¿yw-noci poddanych dzia³aniu promieniowania jonizuj¹cego. KOM(2011) 359 wersja ostateczna, Bruksela 27.6.2011.
50.Stevenson M. H.: Detection of irradiated foods. Food Technol. 1994, 48, 141-144.
51.Stevenson M. H.: Nutritional and other implications of irradiating meat. P. Nutr. Soc. 1994, 53, 317-325.
52.Stevenson M. H., Crone A. V. J., Hamilton J. T. G.: Irradiation detection. Nature 1990, 344, 202-203.
53.Stevenson M. H., Crone A. V. J., Hamilton J. T. G., McMurray C. H.: The use of 2-dodecylcyclobutanone for the identification of irradiated chicken meat and eggs. Radiat. Phys. Chem. 1993, 42, 363-366.
54.Stewart E. M.: Food irradiation chemistry, [w:] Molins R. A. (ed.): Food irradiation: principles and applications. John Wiley&Sons, New York 2001, pp. 37-76.
55.Stewart E. M.: The development of the 2-alkylcyclobutanone method for the detection of irradiated fat-containing foods. Rec. Res. Dev. Agr. Food Chem. 1999, 3, 23-38.
56.Thayer D. W., Christopher J. P., Campbell L. A., Ronning D. C., Dahlgren R. R., Thomson G. M., Wierbicki E.: Toxicology studies of irradiation-steri-lized chicken. J. Food Protect. 1987, 50, 278-288.
57.Thayer D. W., Fox Jr. J. B., Lakritz L.: Effects of ionizing radiation on vita-mins, [w:] Thorpe S. (ed.): Food Irradiation. Applied Science, London 1991, 285-325.
58.Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeñstwie ¿ywnoci i ¿ywienia (Dz. U. z 2010 r. Nr 136, poz. 914, z pón. zm.).
59.Verniest G., Boterberg S., Colpaert J., Van Thienen T., Stevens C. V., De Kimpe N.: Synthesis of 2-substituted cyclobutanones as ã-irradiation marker products of lipid-containing foods. Synlett. 2004, 7, 1273-1275.
60.Wholesomeness of irradiated food. Report of a Joint FAO/IAEA/WHO Expert Committee, World Health Organization, Technical Report Series 659, Geneva 1981.
Adres autora: lek. wet. Jaros³aw Rachubik, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: rachubik@piwet.pulawy.pl
