Archeologia Polski Środkowowschodniej,!. IV, 1999
W y n i k i r a t o w n i c z y c h b a d a ń k u r h a n u n r 2 k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j w Łu b c z u n a s t a n. 2 5 , p o w. To m a s z ó w Lu b e l s k i.
W ie s ł a w Ko m a n
Z agadnienia w stępne
W latach 1985-1990 na terenie Grzędy Sokalskiej prow adzono szczegółow ą inw entaryzację kopców ziem nych - kurhanów kultury ceram iki sznurowej (KCSz) oraz typow ano obiekty z bardzo zniszczonym i nasypa mi do badań ratow niczych. W w yniku tych działań zare jestrow ano około 60 kurhanów, usytuow anych na kul m inacji południow ego garbu G rzędy Sokalskiej (W. K o m an 1990, s. 11). Z tej liczby w ciągu ostatniego dw u dziestolecia zostało ju ż przebadanych 20 obiektów.
N a całym obszarze G rzędy Sokalskiej rozrzucone są pojedyncze kopce. N atom iast na jej garbie południow ym w ystępuje w yraźne ich zgrupow anie. Z lokalizow ane są na m iejscow ych kulm inacjach w ierzchow iny i tw orzą długi, rów noleżnikow y, łańcuchow aty ciąg. O biekty te położone są w niew ielkiej odległości od siebie, średnio około 300-500 m. N a jednym stanow isku nierzadko znaj duje się dwa a niekiedy trzy kurhany. W iększość z nich, szczególnie zaś te, które położone są na polach ornych, je st dew astow ana przez orkę i procesy erozji naturalnej. Ich nasypy są ju ż zupełnie zniszczone lub posiadają nie w ielką w ysokość, około 20-30 cm (W. K om an, J. M ach nik 1991, s. 8). Z decydow anie lepiej zachow ały się kur hany usytuow ane w lasach (W. K om an, J. M achnik 1992, s. 11). Pom im o znacznych zniszczeń zachow anie się tak dużej liczby kurhanów na niew ielkim obszarze terenu jest ew enem entem w skali krajowej a naw et europejskiej. O dnotow anie tak licznego kom pleksu kurhanów K C Sz świadczy o w ielkości cm entarzyska i dużej intensyw no ści osadnictw a tej ludności w pradziejach na om aw ia nym terenie (J. B agińska, W. K om an 1991, s. 73-75). Pierw sze w zm ianki o istn ien iu tu kopców p o ch o d zą z w ieku X IX (S łow nik K ró lestw a P olskiego... 1881, 1885,1887, 1889,1890). B adania sondażow e kurhanów na G rzędzie Sokalskiej rozpoczął w 1972 r. A. H unicz (A. H unicz 1973), który badał dw a kurhany w Woli G ró deckiej, na stan. 13. K olejnego potw ierdzenia obecno ści m ogił K C Sz na tym terenie dokonał J. Buszew icz w 1987 r., który zinw entaryzow ał zniszczony grób tej kultury w Nowej W si (J. B uszew icz 1987). System atycz ne badania ratow nicze niszczonych kurhanów rozpoczęto w 1988 r. (J. B agińska 1988; W. K om an 1989) i trw ają one do chw ili obecnej. R okrocznie bada się kilka takich obiektów.
Stanow isko nr 25 w Ł ubczu zostało zarejestrow ane w iosną 1987 r. w trakcie badań pow ierzchniow ych AZP
na obszarze nr 94-92. O dnotow ano na nim trzy kopce ziem ne, dwa w iększe o średnicy około 20-30 m i w yso kości około 2 m oraz trzeci mniejszy, o średnicy około
10 m i znacznie zniw elow anym nasypie. Zabarw ienie ziemi w nasypach posiadało czam ąbarw ę. N a powierzch ni nie znaleziono m ateriału zabytkowego. W maju 1988 r. stw ierdzono tu obecność czw artego kurhanu, którego nasyp był ju ż całkow icie zniszczony.
O m aw iany kurhan nr 2 usytuow any był na kulm ina cji w ierzch o w in y g arbu teren o w eg o , około 263,5 m n.p.m. (ryc. 1), w chodzącego w skład południow ego pasa rów noleżnikow o biegnących w zniesień Grzędy Sokal skiej, stanow iących kraw ędź doliny Rzeczycy, niew iel kiego cieku będącego lew obrzeżnym dopływ em Sołoki- ji. N a obecność kopca w skazyw ała niew ielka w ypukłość terenu, o w zględnej różnicy poziom ów około 30-40 cm w odniesieniu do otoczenia i ciem niejsze zabarw ienie ziem i w tym m iejscu na tle brunatno-szarej gleby ornej na pozostałej części pola. N ajlepiej układ ten je st czytel ny w okresie w czesnow iosennym , kiedy ziem ia byw a obficie nasycona wilgocią. Z relacji m ieszkańców Łub- cza w ynika, że kilkadziesiąt lat tem u nasyp tego kurha nu był znacznie w yższy (W. K om an, J. M achnik 1993), co potw ierdzałoby dane z karty ew idencji tego stanow i ska. Z pow odu całkow itego, ja k się w ydaje zniszczenia w arstw zew nętrznych obiektu, praw idłow e określenie je g o pierw otnego zasięgu było bardzo trudne. Pew ne ułatw ienie stanow iło co praw da istnienie niew ielkiego w zniesienia w m iejscu zlokalizow ania kurhanu, które początkow o uznano za szczątki nasypu kurhanow ego. M ogło to jed n ak być tylko naturalne w yniesienie kulm i nacji w zgórza, na którym usypano kurhan.
W yniki badań w ykopaliskow ych
Badania kurhanu nr 2 położonego w Łubczu, gm. Jarczów na stan. 25 przeprow adzono w sierpniu 1998 r., przy sprzyjających w arunkach pogodow ych. Przystępu jąc do badań w ytyczono na zlokalizow anym i w idocz nym w całości choć znacznie rozoranym nasypie kurha nu, kolistą kw aterę o średnicy 16 m i podzielono j ą na 4 ćwiartki: A - NW, B - NE, C - SE, D - SW, oddzielone od siebie św iadkiem profilow ym o szerokości 0,5 m, usytuowanym w układzie krzyżow ym na osiach N-S i W- E. Poszczególne ćw iartki eksplorow ano odrębnie, do konując poziom ych cięć w arstw am i m echanicznym i, po 10 cm każda. Po stw ierdzeniu, że część strefy
okołokur-42 Wie s ł a w Ko m a n
Ryc. 1. Łubcze. Lokalizacja kurhanu nr 2 na stan. 25 na podkładzie mapy w skali 1:10000.
hanowej od strony w schodniej znalazła się poza obrę bem w ykopu badaw czego, w ykonano poszerzenie w y kopu w tym kierunku, także przedłużono św iadek profi lowy na głównej osi cięcia profilow ego w kierunku pół nocnym , poprzez w ytyczenie i eksplorację wykopu son dażow ego o w ym iarach 4 m x 0,5 m.
W w arstw ie hum usu w spółczesnego nie zarejestro w ano m ateriału zabytkow ego. N atom iast w w arstw ie podglebia w spółczesnego, które je s t usytuow ane na po ziom ie podglebia pierw otnego, odnotow ano obecność niezbyt dużej ilości luźnych artefaktów, które znajdy wano z reguły w pobliżu odkryw anych obiektów (gł. 35- 50 cm). W łaściw e obiekty zarejestrow ano na głęboko ści 40 cm tuż pod w arstw ą orną, a w yraźnie czytelne były na głębokości 40-50 cm, licząc od poziom u 0, czyli
najw yższego punktu zarejestrow anego na badanym kur hanie. N iew ielka ilość m ateriału zabytkow ego w ystępo w ała także w w arstw ie przedcalcow ej. W spom nieć tu należy o bardzo silnym w ew nętrznym zaburzeniu struk tu ry g lebow ej w y p e łn isk p o sz c z e g ó ln y c h o biektów i w arstw glebow ych w obrębie strefy objętej zasięgiem nasypu kurhanu i w bezpośrednim jej sąsiedztwie. Za burzenia te pow stały na skutek nadzwyczaj intensywnej w obrębie kurhanu penetracji gleby przez rozm aite gry zonie. Poza strefą nasypu kurhanu i jeg o najbliższego sąsied ztw a d ziałalność gryzoni je s t o w iele słabsza, a w pew nym oddaleniu od struktur kurhanu ju ż się jej nie spotyka.
W w yniku obserw acji i interpretacji profili glebo w ych na św iadkach profilow ych uznano, że nasyp
kur-Wy n ik i r a t o w n ic z y c h b a d a ń k u r h a n u n r 2 k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j w Łu b c z u 4 3
Ryc. 2. Łubcze stan. 25, kurhan nr 2. Lokalizacja odkrytych obiektów.
hanu ja k i poziom gleby pierw otnej i stropow ego pozio m u podglebia p ierw otnego, nie zachow ały się naw et w form ie śladow ej, gdyż został całkow icie zniszczony na skutek głębokiej, długotrwałej orki i naturalnych pro cesów denudacyjnych. N a ich m iejscu zalega obecnie poziom w spółczesnego hum usu, czyli w arstw a gleby or nej, o barw ie czarnej w strefie podnasypow ej, gdzie jej m iąższość posiada 35-40 cm i nieco jaśniejszej (szaro- czarnej), poza zasięgiem nasypu kurhanu. O becna w ar stw a podglebia o zabarw ienu brązow o-żółto-szarym naj praw dopodobniej odpow iadająca pierw otnem u poziom o wi eluw ialnem u podglebia pierw otnego, posiada m iąż szość około 25-30 cm (pod kurhanem ) i 15-20 cm (na obrzeżach wykopu). Poprzedzała ona w arstw ę iluwium starej gleby o b arw ie ż ó łto -b rą z o w ej, czyli w arstw ę
p rzed ca lco w ą, p o sia d a ją c ą śred n io m iąższo ść około 20 cm (m iejscam i, pod w ypełniskam i obiektów i w ich sąsiedztwie było to 30 cm). N atom iast w przekopie przed łużającym profil w arstw a ta p osiadała jed y n ie 10 cm m iąższości. N ajniższy zarejestrow any poziom układu glebow ego, stanow ił calec lessowy, nieco przebarw iony w swej górnej, stropowej partii, przyjm ując białawo-szary odcień. Jego strop rejestrow ano zw ykle na głębokości 50-60 cm (ćw. A, D) i 60-70 cm (ćw. B, C). Podane po wyżej poziom y dotyczą w arstw na profilach niezaburzo- nych, poza odcinkam i gdzie w ystępow ały obiekty i gdzie profil glebow y był przetw orzony.
Pierw otny zasięg nasypu kurhanu m ożna określić na podstaw ie lokalizacji zasięgu w arstw y glebow ej, w któ rej zachow ały się w ym ycia i w m ycia z nasypu kurhanu
(
44 Wie s ł a w Ko m a n
Wy n ik i r a t o w n i c z y c h b a d a ń k u r h a n u n r 2 k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j w Łu b c z u 4 5
w ów czesne w arstw y podłoża glebow ego a także na pod staw ie przebiegu i średnicy dookolnego row ka wokół- kurhnanow ego, który czytelny był na całym sw ym ob wodzie, lepiej w warstw ie podglebia i słabiej w warstwie przedcalcow ej, ja k o pierścien io w ata ciem noszara lub szara plam a, w e w szystkich badanych ćwiartkach profi lach zarejestrow anych n a św iadkach. Pierw otna średni ca nasypu kurhanu w ynosiła od 8 do 10 m u podstaw y a jego w ysokość m ożna szacunkow o oceniać na około 4,5 m. P oza nasypem i row kiem w okółkurhanow ym za obserw ow ano obecność półksiężycow atej w planie jam y przykurhanow ej, która znajdowała się po zachodniej stro nie obiektu, otaczając go swym i ram ionam i także od stro ny południow ej i północnej.
Opis odkrytych zabytków
O biekt n r 7. W łaściw ie je s t to tylko w yróżniająca się struktura glebow a, zaw ierająca w ym ycia i przenie sione noram i gryzoni pew ne ilości gleby z w arstw w y ższych, pochodzących z nasypu pierw otnego kurhanu, zakum ulow ane w tej strukturze na poziom ie podglebia, częściow o je przebarw iając na szary kolor. W yznacza ona przybliżony zasięg pierw otnego nasypu kurhanu, kolistego kształtu o średnicy około 8 m. Pierw otny n a syp był praw dopodobnie nieco większy. B iorąc jednak pod uw agę fakt, że z obrzeży kopca trafiło w podglebie mniej m ateriału glebow ego, które słabiej przebarw iło ten poziom , przypuszczalnie kurhan posiadał nasyp, które go średnica podstaw y sięgała 10 m, co potw ierdza prze bieg row ka dookolnego (ryc. 2).
O b ie kt n r 8. D o o k o ln y ro w ek w okółkurhanow y, który otaczał p ierw o tn y nasyp kurhanu po linii je g o ob w odu, ew entualnie przeb ieg ał w niew ielkiej od niego o d leg ło ści. Jego za ry s w rz u c ie p o z io m y m p o sia d a kształt p rzypom inający ow al. Średnice obw odu row ka po w ew nętrznej linii je g o p rzebiegu w ynoszą: na osi E-W —11,5 m , na osi N -S - 10,5 m. Szerokość row ka około 30 cm , głębokość sięga 30 cm. W ypełnisko o b ar wie szarej w ćw. B i C (o b szar bardziej zniszczony) oraz czarne w ćw. A i D (lepiej zachow any, m niej znisz czony). W obrębie row ka odkryto 1 fragm ent ceram iki KCSz.
O biekt n r 9. K urhanow i od strony zachodniej tow a rzyszyła ja m a przykurhanow a rozległa i płytka. P osia dała zarys szerokiego półksiężyca o łagodnym , niecko- w atym przekroju poprzecznym , najw iększej szerokości około 8 m i nierów nym poziom ie dna, w ahającym się na głębokości 40-60 cm licząc od stropu obiektu (60-80 cm od pow ierzchni gruntu). W ew nętrzna średnica jej w klę słości, opasującej kurhan od południa, zachodu i półno cy w ynosiła około 12 m. W ypełnisko posiadało ilasty charakter, było jednolite pod w zględem struktury, zw ar te, zbite o zabarw ieniu żółto-beżow ym i żółto-pom arań- czow ym , z rudaw ym odcieniem , zdecydow anie tw ard
sze niż otaczająca je struktura podglebia, czy też calca lessowego. W spągu w ystąpiła struktura glebow a o bra- zow o-żółtaw ym prążkow anym zabarw ieniu. W jam ie przykurhanow ej odnaleziono kilka fragm entów ceram i ki K C Sz i kam ienny gładzik.
W strefie podnasypow ej badanego kurhanu i poza n ią odkryto kilka odłupków krzem iennych i fragm enty co najm niej dw óch naczyń K C Sz, nie należace do żad nego z naczyń odkrytych w zespołach grobow ych tego obiektu. M ożna przypuszczać, że pew na ilość naczyń została rozbita i rozrzucona podczas obrządków pogrze bow ych albo w trakcie usypyw ania nasypu kurhanow e go. Ponadto odkryto w pobliżu kilka fragm entów naczyń w czesnośredniow iecznych.
O biekt n r I. U sytuow any w środkow ej partii strefy podnasypow ej kurhanu (ryc. 2), przesunięty w kierunku zachodnim od centralnego punktu kurhanu o około 2 m. Posiadał zarys czw oroboku z zaokrąglonym i narożam i o długościach boku ok. 260 cm i 200 cm (ryc. 3: A. B) w yraźnie czytelny p o d w arstw ą orn ą na gł. 40 cm. Wy p ełnisko o intensyw nej czarnej barw ie. Jak ustalono w trakcie badań, była to ja m a grobow a w ykopana dla głów nego pochów ka, nad którym usypano kopiec. Z a w ierał on dw a groby, grób nr 1 — pochów ek kultury m ie- rzanow ickiej (?), w kopany w tórnie w istniejący ju ż kur han i grób nr 2 - pochów ek K C Sz, centralny grób pod- kurhanowy.
Grób 1. Zniszczony grób szkieletowy, przypuszczal nie należący do kultury m ierzanow ickiej z wczesnej epo ki brązu. W kopany został od północnej strony, przy sa mej kraw ędzi północnego narożnika stropu grobu cen tralnego KCSz. Zarys w kopu ja m y grobowej m ało czy telny przez zaburzenie w ypełniska obiektu działalnością giyzoni. N a 30-40 cm zarejestrow ano skupisko fragm en tarycznie zachow anych kości długich, pojedyncze zęby, kilka paliczków i niecharakterystyczne ułamki kości ludz kich. Z analizy antropologicznej w ykonanej przez prof. K. K aczanow skiego z Zakładu A ntropologii U J w ynika, że pochow ano tu jednego osobnika dorosłego (Adultus), w w ieku przeżyciow ym około 20-35 lat (więcej danych przem aw ia za w iekiem 20 lat), o średniej budow ie kość- ca, płci nieokreślonej (najpraw dopodobniej m ężczyzna). Z układu zachow anych fragm entów kości (ryc. 3: A) m ożna wniosić, że zm arłego pochow ano na praw ym boku w pozycji skurczonej. Przy kościach odkryto przedm iot w ykonany z kory lub drew na, kształtem zbliżony do pła skiego prostokąta o w ym iarach 30 x 15 cm. M ógł to być kołczan, łubie lub inny pojem nik (ew entualnie szczątki ko n stru k cji grobow ej). N a p rzed m io cie drew nianym znajdow ały się paliczki dłoni z ozdobam i z drutu m ie dzianego (pierścionki, skręty). K orodująca m iedź m iała duży w pływ na zachow anie się w dość dobrym stanie tego elem entu drewna.
W yposażenie grobow e stanow iły znalezione na pa liczkach a zachow ane we fragm entach ozdoby m
iedzią-4 6 Wie s ł a w Ko m a n
Wy n i k i r a t o w n ic z y c h b a d a ń k u r h a n u n r 2 k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j w Łu b c z u
48 Wie s ł a w Ko m a n
Wy n i k i r a t o w n i c z y c h b a d a ń k u r h a n u n r 2 k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j w Łu b c z u 4 9
ne: kolisty i dw a ow alne zw oje drutu (ryc. 7: 1, 2, 4), n ie w ie lk i fra g m e n t b la s z k i b y ć m o że z z a w ie sz k i w kształcie w ierzbow ego liścia (ryc. 7: 5) oraz grocik trójkątny, z łukow atym w cięciem w podstaw ie i lekko w ypukłych kraw ędziach bocznych, krzem ienny z surow ca w ołyńskiego (ryc. 7: 3).
Grób 2. Centralny, głów ny pochów ek podkurhano- w y K C Sz odkryto w ja m ie o ow alnym zarysie (ryc. 3B). Strop jam y czytelny był pod w arstw ą hum usu w spółcze snego na głębokości 40 cm a w łaściw y pochów ek zare jestrow ano na 70 cm. N a dnie obiektu odkryto niekom pletny, rozrzucony, źle zachow any i w tórnie zniszczony szkielet ludzki, ułożony bez zachow ania porządku ana tom icznego (ryc. 3B). Tow arzyszył m u esow aty pucha rek ułożony na boku oraz rozbita am fora, której frag m enty odkryw ano na pow ierzchni kilkudziesięciu cm 2. O bok jej dna znajdow ała się kam ienna płytka szlifier ska. Przy kościach rąk odsłonięto szablę dzika, w iór oraz 12 odłupków krzem iennych. W w yższych partiach wy- pełniska jam y grobow ej zanleziono 2 grociki i 2 w iórki z tego sam ego surow ca. Z an alizy antropologicznej, w ynika że pochow ano tu osobnika dorosłego (A dultus- M aturus), w w ieku przeżyciow ym około 30-35 lat o płci trudnej do określenia ze w zględu n a dem ineralizację, zniszczenie m echaniczne kości (na fragm encie kości piszczelow ej w idoczne w yraźne nacięcia, czaszka w tór nie rozbita) i zaburzenie układu pochów ka. W tej sytu acji m ożna założyć, że grób został zniszczony poprzez w kop rabunkowy. Potw ierdzałby tą sugestię obraz spą gu jam y grobowej odkrytego na głębokości 80 cm. C en tralna jej część o ow alnym zarysie i w ym iarach 135 x
125 cm, w okół szkieletu i w yposażenia, była zdecydo w anie ciem niejsza, natom iast pozostała część w yraźnie jaśniejsza (Ryc. 3B). D uże rozm iary obiektu, w iększe niż to konieczne do złożenia zw łok zm arłego i w yposa żenia, też potw ierdzałyby tą hipotezę.
W yposażenie grobow e: naczynie n r 1 — esow aty p u charek (ryc. 4: 1), dobrze wypalony, twardy, o barw ie plam istej: brązow ej, szarej, ceglastej, popielatej i beżo w ej, dno lekko w ypukłe, w yodrębnione, przez niew iel kie w klęśnięcie przy obw odzie, nieznaczne ślady prze cierania zew nętrznej pow ierzchni naczynia, w ew nątrz znacznie w yraźniejsze, niew ielka ilość dom ieszki drob nego piasku i śladow ych ilości drobnego szam otu. Z do biony w górnej partii potrójnym , poziom ym rzędem p o ziom o nacinanej jodełki; naczynie n r 2 - czteroucha, nie zdobiona baniasta am fora (ryc. 4: 2) z uszkam i rozm iesz czonym i na najw iększej w ydętości brzuśca, dno n ie znacznie w ypukłe, w yodrębnione przez m ałe w głębie nie przy obw odzie. M ała ilość dom ieszki drobnego pia sku i szam otu, pow ierzchnie gładkie, noszące ślady de likatnego przecierania, b arw a jasnobrązow a, ceglasta, brązow a, w ypał dobry; pły tk a szlifierska (ryc. 5: 19) z piaskow ca średnioziam istego barw y żółto-szarej, o za rysie zbliżonym do zdeform ow anego trapezu, z w yraź ne w idocznym i śladam i użytkow ania na czterech p o
w ierzchniach; rozpołow iona szabla dzika będąca ozdo b ą lub narzędziem (ryc. 5: 2); w yroby z krzem ienia w o łyńskiego: 5 w iórów i ich fragm entów (ryc. 5: 1, 5, 10, 13, 14); 2 odłupki z rdzenia w iórow ego (ryc. 5: 16, 17); 8 łuszczek (ryc. 5: 3, 4, 6-9, 15, 18); sercow aty i trójkąt ny grocik (ryc. 5: 11, 12).
O biekt n r 3. G rób nr 3, K C Sz, niszowy, w kopany od wschodniej strony w kraw ędź nasypu kurhanu, po w e wnętrznej stronie pierścienia w yznaczonego przez rowek w okółkurhanow y, nieco na północ od osi W -E (ryc. 2). Strop szybu w ejściow ego do niszy był ju ż czytelny na poziom ie 30 cm od pow ierzchni gruntu, tuż przy św iad ku profilow ym po osi 0-E w ćw. B, pom iędzy siódm ym a ósm ym m etrem , o ow alnym zarysie o średnicy 130 x 100 cm. Zejście do niszy prow adziło poprzez cylindrycz ny szyb o prostokątnym przekroju poprzecznym . Wy- pełnisko z gleby lessow ej o plam istym zabarw ieniu gór nej partii, w niższej zabarw ienie niew iele odbiegające od naturalnego koloru otaczającej je struktury lessowej. R óżniła j ą je d y n ie sam a k o n sy sten cja bardziej luźna i m iękka oraz w ystępująca w iększa ilość nor gryzoni, któ rych w czystym lessie je st niew iele. O d dna szybu zosta ła w ydrążona w bok, w kierunku zachodnim , kom ora grobowa. W rzucie poziom ym posiadała zarys regular nego ow alu o średnicach: dłuższej, na osi N -S, 120 cm i krótszej, na osi E-W, 100 cm. W cięciu poprzecznym nisza m iała kształt spłaszczonego, w ydłużonego owalu 0 w ysokości 60 cm (ryc. 6A). Spąg niszy grobowej od notow ano na głębokości 200 cm od poziom u 0. W ypeł- nisko jej stanow ił czysty less, ze śladam i przeryć gryzo ni. N a nieckow atym dnie, po stronie południow ej zloka lizow ano bardzo źle zachow ane pochów ki dw ojga dzie ci (ryc. 6B). Poza c z a szk ąjed n eg o z nich, zdeform ow a n ą przez nacisk ziem i, pozostałe kości zachow ały się w niew ielkich, bardzo delikatnych i kruchych ułamklach. Z grobu w ydobyto tylko kilka fragm entów kości długich. W edług prof. K. K aczanow skiego, bliższej w ejścia do niszy, pochow ano ułożone w pozycji skurczonej na le w ym boku zw łoki dziecka zm arłego w w ieku około 3 lat, dalej szczątki kostne należące do dziecka w w ieku oko ło 4 - 4,5 lat, ułożone w pozycji skurczonej na praw ym boku. Przy czaszce osobnika pierw szego odkryto 3 rur kow ate paciorki kościane. Po stronie północnej niszy znajdow ały się 3 naczynia: pucharek esowaty, am forka 1 m ały pucharek doniczkowaty.
W yposażenia grobowe: naczynie nr 1 - pucharek eso w aty (ryc. 7: 6), niezdobiony, o płaskim dnie w yodręb nionym stopką, z kraw ędzią w ylew u m inim alnie w ychy loną na zew nątrz, zachow any w całości, najw iększa wy- dętość brzuśca n a 1/3 w ysokości naczynia, pow ierzch nie gładkie, noszące ślady delikatnego przecierania, bar w a brązow a, jednolita, glina ze średnią ilością dom iesz ki średnioziam istego i drobnoziarnistego piasku oraz szam otu, w ypał średni; naczynie n r 2 - m iniaturow a am forka (ryc. 7: 11), pozbaw iona zdobienia, o gładkiej
po-Wie s ł a w Ko m a n
Ryc. 7. Łubcze stan. 25, kurhan nr 2; A - wyposażenie grobu nr 1; B - wyposażenie grobu nr 3; C - przekrój i rzut poziomy obiektu nr 5; D - przekrój i rzut poziomy obiektu nr 6.
Wy n ik i r a t o w n i c z y c h b a d a ń k u r h a n u n r 2 k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j w Łu b c z u 51
wierzchni ze śladami delikatnego przecierania powierzch ni, dno nie wyodrębnione, wklęsłe, kraw ędź wylew u ście niona, zaokrąglona, w ychylona na zewnątrz, największa wydętość brzuśca w połow ie wysokości naczynia, barwa brązowo-szara, w ypał średni, średnia ilość domieszki w postaci drobnego piasku oraz drobno i średnioziamistego szamotu; naczynie n r 3 — m iniaturow y pucharek donicz ko w aty - do grobu w łożono tylko połow ę naczynia! - nie zdobiony, o pow ierzchni silnie przecieranej, dno wklęsłe, w yodrębnione niew ielką stopką, krawędź w ylew u m iej scami w yw inięta na zewnątrz, barw a jednolita, jasnobrą- zowa, w ypał średni, m ała zawartość domieszki drobnego piasku i szam otu (ryc. 7: 7); trzy rurkowate paciorki z ko ści długiej ptaka (ryc. 7: 8-10).
O biekt n r 4. G rób n r 4, K CSz, niszowy, w kopany od wschodniej strony w kraw ędź nasypu kurhanu, (ryc. 2) po wew nętrznej stronie pierścienia w yznaczonego przez row ek w okółkurhanow y, nieco na południe od osi W - E. Zaw ierał pochów ki dw óch osobników. Strop szybu w ej ściowego do niszy był czytelny na poziom ie 40 cm od pow ierzchni gruntu, tuż przy św iadku profilow ym na osi 0-E w ćw. C, pom iędzy ósm ym a dziew iątym m etrem , o ow alnym zarysie w rzucie poziom ym (ryc. 8B) i śred nicach 150 x 120 cm. Zejście do niszy prow adziło p o przez szyb, o prostokątnym p rzekroju poprzecznym , 0 nieco w ypukłych lub w klęsłych ściankach (ryc. 8A). W ypełnisko szybu z gleby lessowej plam iastej w górnej partii. W niższych partiach o zabarw ieniu, niew iele od biegającym od naturalnego koloru otaczającej je struk tury lessow ej, różniąc się jed y n ie bardziej luźną i m ięk k ą konsystencją oraz w ystępow aniem większej ilości nor gryzoni. O d dna szybu o d biegała w bok w ydrążona, w kierunku zachodnim , duża, pojem na nisza - kom ora grobowa. W rzucie poziom ym posiadała zarys nieregu larnego ow alu o średnicach: dłuższej, na osi N-S, 260 cm 1 krótszej, na osi E - W, 190 cm, z kilkom a zagłębienia mi i w cięciam i w ścianki brzegów (ryc. 8B). W cięciu p o p rz e c z n y m , k s z ta łt p ła sk o - w y p u k ły w y so k o ść 110 cm. Spąg niszy grobowej odnotow ano na poziom ie 249 cm od poziom u 0. N a płaskim dnie, po stronie p o łu dniowej niszy zlokalizow any był pochów ek osobnika do rosłego (ryc. 8B-S), najprawdopodobniej mężczyzny, uło żonego na praw ym boku w pozycji skurczonej. A utor analizy antropologicznej, prof. K. K aczanow ski nie w y klucza jed n ak płci żeńskiej tego osobnika, ze w zględu na bardzo delikatną budow ę kośćca. Stan zachow ania niekom pletnych kości bardzo zły, są one zdem ineralizo- wane, pokruszone. Przy szkielecie odkryto dwa naczy nia, am forę i rozbity pucharek oraz kościane szydło, odłu- pek krzem ienny i kam ienny. W północnej części niszy zlokalizow ano drugi pochów ek szkieletow y, złożony na lewym boku w pozycji skurczonej. Z aw ierał uszkodzo n ą czaszkę (ryc. 8B-N) i nieliczne szczątki kostne osob nika dorosłego, płci żeńskiej. P rzy zm arłej odsłonięto dw a naczynia, dużą baniastą am forę i esow aty pucharek
oraz fragm ent zniszczonego narzędzia kościanego (szy dła lub przekłuw acza). W ypełnisko niszy stanow ił czy sty less, jed y n ie je g o m iękkość i jam y gryzoni św iad czyły o w cześniejszym naruszeniu struktury ziemi.
Grób n r 4/N. W yposażenia grobow e: am fora (ryc. 9 . 1) , duża baniasta, z czterem a ucham i rozm ieszczony mi poniżej nasady szyjki, o nieznacznie w klęsłym dnie, w yodrębnionym n iew ielk ą sto p k ą oraz k ró tk ą szyjką z kraw ędzią lekko w ychyloną na zewnątrz. N a szyjce na czynia i górnej partii brzuśca oraz na uszkach ornam ent stem pelkow y w postaci trzech i pół pasem stylizow anej, poziom ej jodełki na brzuścu oraz pionow ej jodełki na uszkach, pow ierzchnia zew nętrzna gładka, rów na, w e w nętrzna ze śladam i przecierania, glina ze średnią ilo ścią dom ieszki szam otu ceram icznego i drobnego pia sku, w ypał średniej jakości, barw a naczynia brązow o- szara; pucharek esow aty (ryc. 9: 8), niezdobiony, o gład kiej pow ierzchni, ze śladam i przecieram ia n a obu po- w ierzchnich. B arw a b rązo w o -szara od zew nątrz, w e w nątrz szaro-czarna, przełam czarny, w ypał średniej j a kości, m ała ilość dom ieszki drobnego i średnioziam iste go piasku i szam otu, najw iększa w ydętość brzuśca p o n i żej połow y w ysokości naczynia, dno w yodrębnione stop ką, nieco w klęsłe; narzędzie kościane (ryc. 9: 6), zacho w ane fragm entarycznie, szydło lub przekłuw acz.
Grób n r 4/S. Opis inwentarza: m ała am fora (ryc. 9: 1) z czterem a uszkam i sym etrycznie rozm ieszczonym i, do klejonym i niżej nasady szyjki, ponad najw iększą wydę- tością brzuśca, znajdująca się w połow ie w ysokości n a czynia, dno płaskie, w yodrębnione niew ielką stopką, brak zdobienia, pow ierzchnia zew nętrzna zniszczona, w idocz ne je d n a k ślady p rzecierania na obu pow ierzchniach, barw a zew nętrzna i w ew nętrzna brązow e, przełam sza ro-czarny, w ypał średniej jakości, średnia ilość domieszki średnioziam istego piasku i szam otu; pucharek o esowa- tym profilu, zachow any fragm entarycznie (ryc. 9: 2), ale pozw alający na jeg o rekonstrukcję, w ylew w ychylony na zew nątrz, dno w yodrębnione niew ielką stopką i nie znacznie w klęsłe, zdobienie w ystępuje na szyjce w p o staci dw óch pasm poziom o nacinanej jodełki, dom iesz ka w średniej ilości w postaci średniego i drobnego pia sku i szam otu, pow ierzchnia gładka, z nieznacznym i śla dam i przecierania, w ypał dobry, barw a brązow a i szara; szydło kościane w ykonane z rozłupanej kości zw ierzę cej (ryc. 9: 3); odłupek z serpentynitu (?) (ryc. 9: 4); łuszczka z krzem ienia w ołyńskiego (ryc. 9: 5).
O biekt n r 5. O sadow a ja m a gospodarcza (?), zloka lizow ana w ćw. C od południow ej strony kurhanu, poza w łaściw ym nasypem , tu ż p rz y je g o o b rzeżu (ryc. 2), Przecinała row ek w okółkurhanow y, niszcząc go czę ściow o na p o łudniow ym odcinku je g o przebiegu. Jam a, której strop czytelny b y ł dość w yraźnie na poziom ie 40 cm , n aruszała także w ew n ętrzn ą kraw ędź końców ki jam y przykurhanow ej. P osiadała ow alny zarys o osiach po linii N -S 175 cm , po linii W -E 135 cm. M iąższość
52 Wie s ł a w Ko m a n
Wy n ik i r a t o w n i c z y c h b a d a ń k u r h a n u n r 2 k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j w Łu b c z u 5 3
54 Wie s ł a w Ko m a n
obiektu liczona od stropu do spągu 45 cm (ryc. 7: 12). W partii stropow ej w ypełnisko zabarw ione na czarno, strefa środkow a brunatna, część przyspągow a szaro- czarniaw a. N ie zaw ierała m ateriału zabytkow ego. Dno nierów ne, p o fa łd o w an e, p o d n o sząc e się w kieru n k u w schodnim .
O biekt n r 6. G ospodarcza (?) ja m a osadow a zloka lizowana poniżej kraw ędzi nasypu kurhanu od strony pół nocno-zachodniej w ćw. A, przecinała row ek w okółkur- hanowy, niszcząc go na części je g o obw odu (ryc. 2). Strop obiektu w yraźnie czytelny na głębokości 40 cm. R zut poziom y o prostokątnym zarysie z jed n y m naroż nikiem w yraźnie zaokrąglonym , w ym iary 370 x 250 cm. W ypełnisko m iąższości 110 cm licząc od zarysu jeg o stro pu. Przekrój poprzeczny przypom inał prostokąt o zaokrą glonych dolnych narożach, dno płaskie, rów ne, ścianki boczne pionow e, zao k rąg lo n e przy dnie (ryc. 7: D). W ypełnisko obiektu trój w arstw ow e, przy stropie czar ne, środkow a część szaro-brązow a z czarnym i plam am i, a w partii spągow ej szaro-czam iaw a, bez artefaktów. W idoczne liczne nory gryzoni niszczące obiekt.
W nioski końcowe
B adaniam i kurhanu nr 2, na stan. 25 w Łubczu, ob jęto łącznie pow ierzchnię 230 m 2, eksplorując 170 m 3 ziemi. O dkryto 3 groby szkieletow e K C Sz, w tym dwa zbiorow e zaw ierające po dw a pochów ki, 1 zniszczony pochów ek kultury m ierzanow ickiej (?) oraz 2 gospodar cze jam y osadow e (?) o chronologii trudnej do określe nia ze w zględu na brak w nich m ateriału zabytkow ego, na pew no m łodsze od w czesnej epoki brązu. Biorąc pod uw agę dość duże zagęszczenie obiektów na odsłoniętej partii stanow iska m ożna przypuszczać, że na tym tere nie przebiegał dość intensyw ny proces osadniczy, szcze gólnie w schyłkow ym okresie epoki neolitu i w czesnym okresie epoki brązu.
N ajstarszym obiektem w kurhanie je st bez w ątpie nia grób nr 2, zaw ierający pochów ek kultury ceram iki sznurowej, odkryty w obiekcie nr 1. Znajdow ał się w cen tralnej części strefy podnasypow ej i dla niego usypano kurhanow ą m ogiłę. N a podstaw ie odkrytego w nim m a teriału (am fora typu Ic i pucharek o esow atym profilu typu Ila/IIc w g ty p o lo g ii naczyń K C S z J. M achnika (1966, s. 25-26, 32-33) oraz typow e dla tej kultury krze mienne grociki do strzał - trójkątne z w cięciem w p o d stawie, a także w iór i odłupki krzem ienne, m ożna go łą czyć z II fazą środkow oeuropejskiego horyzontu osad nictw a K C Sz w III strefie kulturow ej. Chronologia bez w zględna na razie m oże być określona jedynie w przy bliżeniu na około 2100 lat p. n. e. O biekt ten m oże być w spółczesny klasycznej fazie osadnictw a grupy krakow- sko-sandom ierskiej KCSz. Z kurhanow ym zespołem i je go najstarszym grobem , w iążą się bezpośrednio także: obiekt nr 7 t.j. strefa podnasypow ego przebarw ienia gle by, w yznaczająca zasięg pierw otnego nasypu kurhanu,
obiekt nr 8 - row ek w okółkurhanow y, usytuow any na obw odzie podstaw y nasypu kurhanow ego, obiekt nr 9 - jam a przykurhanow a, m iejsce z którego w ybierano zie m ię na usypanie nasypu kurhanu, pow stałego po złoże niu zm arłego do grobu nr 2.
O biekty nr 3 i 4 to niszow e groby szkieletow e KCSz z podw ójnym i pochów kam i. W obiekcie n r 3 znajdow ał się pochów ek dw ójki dzieci (grób nr 3), a w obiekcie nr 4 podw ójny pochów ek dw óch osobników dorosłych. Są one m łodsze od grobu centralnego. W skazuje na to ich lokalizacja na obrzeżu kurhanu oraz odkryte w nich m łodsze m ateriały zabytkow e. W grobie nr 3 zarejestro w ano niezdobiony pucharek o esow atym profilu typu IV pucharków K CSz, m iniaturow y pucharek doniczko w a ty zbliżony do typu VI pucharków K CSz i am forkę z trze m a ucham i zbliżoną do typu II am for K CSz, w g typolo gii J. M achnika (1966, s. 27-28, 30-31, 33-34). W gro bie nr 4 znajdow ały się dw a pucharki o esow atym profi lu typu IV pucharków K C Sz i dw ie am fory m ieszczące się generalnie w typie II am fo r K C Sz, w g typologii J. M achnika (1966, s. 27-28, 33-34). Łączyć je można z końcem II lub początkam i III fazy środkow oeuropej skiego osadnictw a K C Sz w tzw. III strefie kulturowej i datow ać na schyłek epoki neolitu (faza Ilb/III). R ela tyw nie obiekty te są w spółczesne rozw iniętej fazie osad nictw a grupy lubaczow skiej i schyłkow ej fazie osadnic tw a grupy krakow sko-sandom ierskiej K CSz. C hronolo gia bezw zględna grobów nr 3 i 4 m oże być określona na około 2000 lat p. n. e. W arto zw rócić uw agę na wysoki stopień podobieństw a i zbieżności typologicznej i tech nologicznej naczyń z om aw ianych grobów. W ydawać się m oże, że w ykonała je je d n a i ta sam a osoba. W skazuje to na ich bardzo bliskie pow iązanie. N ie w ykluczone, że m am y tu do czynienia z grobam i rodzinnym i. Jednakże potw ierdzenie tego założenia m oże być dokonane tylko poprzez b ad an ia kości na D N A.
Grób nr 1 odkryty w stropie obiektu nr 1, to naj praw dopodobniej zniszczony grób kultury m ierzanow ic kiej. O sadnictw o tej kultury zaistniało po opuszczeniu terenów G rzędy Sokalskiej przez ludność K C Sz, ok. 1850-1800 lat p. n. e. i łączyć je m ożna z w czesną fazą osadnictw a tej kultury.
N atom iast obiekty nr 5 i 6 to praw dopodobnie jam y osadow e, gospodarcze. W ich w ypełniskach nie zareje strow ano żadnego m ateriału zabytkow ego. N iewątpliwie są one m łodsze od obiektów zw iązanych z kurhanem i najm łodsze na całym badanym stanow isku. Ze w zglę du na odnalezienie w ich pobliżu kilku w czesnośrednio w iecznych fragm entów ceram iki skłaniam się ku takie m u w łaśnie określeniu ich chronologii.
Efekty badań w ykopaliskow ych w Ł ubczu potw ier dzają słuszność dotychczasow ych obserw acji, że w ięk szość k u rhanów zarejestro w an y ch na p o lach ornych G rzędy Sokalskiej to obiekty bard zo ju ż zniszczone, naw et te które na pierw szy rzut oka p osiadają jeszcze resztki nasypu. O kazuje się je d n a k , że obserw ow ane
Wy n ik i r a t o w n i c z y c h b a d a ń k u r h a n u n r 2 k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j w Łu b c z u 5 5
obiekty nie są nasypam i kurhanów , ani naw et ich p o d stawy, a je d y n ie naturalnym i w ybrzuszeniam i terenu, w zniesieniam i i pagórkim i, na których w pradziejach - podnosząc nieco ich pierw o tn y poziom — usypyw ano w łaściw e kurhany. M ogły one m ieć oczyw iście typow e wymiary, jeżeli chodzi o średnicę i w ysokość nasypu oraz dookolny row ek, ale sam kopiec zaw ierał w sobie część istniejącego naturalnego pagórka oraz część nadsypaną z ziemi zgarniętej z najbliższego otoczenia pagórka i z ja m y p rz y k u rh a n o w e j. D latego teraz należy sądzić, że w m iejscach gdzie w idoczne je s t przed badaniam i pew ne przew yższenie terenu, sugerujące obecność nasypu kurhanow ego, w łaściw ie m oże on ju ż nie istnieje i, że orka sięga ju ż poziom u podłoża gleby pierw otnej nisz cząc obiekty grobow e, lub w najlepszym przypadku ich stropy. Św iadczy to o konieczności kontynuow ania ra tow niczych badań kurhanów K C S z na G rzędzie
Sokal-skiej. Istnieje bow iem m ożliw ość pozyskania niezw ykle istotnych inform acji do studiów n ad dziejam i tej k ultu ry. Z arejestrow any ju ż kom pleks cm entarzysk, daje ko losalne m ożliw ości badaw cze i poznaw cze, św iadczące o ów czesnym intensyw nym osadnictwie. Należy w ięc po now nie podkreślić, że obiekty te są bardzo zagrożone zniszczeniem . W ciągu najb liższy ch lat u leg n ą zu p eł nej zagładzie. Intensyfikacja badań ratow niczych je s t nieodzow na, tym bardziej, że oprócz m ateriałów i obiek tów K C Sz, odkryw ane s ą coraz częściej obiekty osa dow e i pochów ki z środkow ego okresu neolitu, tj. k u l tur: w ołyńsko-lubelskiej ceram iki m alow anej i p u ch a rów lejkow atych (W. K om an 1998, s. 68) oraz z epoki b rązu czy o k resu w p ły w ó w rz y m sk ic h (J. B agińska
1997).
B adania finansow ał G eneralny K onserw ator Z abyt ków w W arszawie.
Li t e r a t u r a
B a g i ń s k a J.
1988 Cmentarzysko kurhanowe kultury ceramiki sznurowej w Łubczu stan. 24, gm. Jarczów, woj. Zamość, Spr. zam., s. 5-6.
1997 Groby kultury mierzanowickiej na Grzędzie So- kalskiej, Spr. Arch. t. 49, s. 191-206.
B a g i ń s k a J., K o m a n W.
1991 Badania nad kurhanami kultury ceramiki sznu rowej na Grzędzie Sokalskiej, Lub. Mat. Arch., t. 6, s. 73-87.
B u s z e w i c z J.
1987 Grób kultury ceramiki sznurowej z Nowej Wsi, stan.l, gm. Tomaszów Lubelski, woj. Zamość. Spr. Arch., t. 39, s. 155-158.
H u n i c z A.
1973 Sprawozdanie z badań sondażowych dwu kur hanów w Woli Gródeckiej przeprowadzonych na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Za bytków w Lublinie, mps Lublin.
K o m a n W.
1989 Badania cmentarzyska kurhanowego kultury ce ramiki sznurowej w Łubczu na stan. 26, gm. Jarczów, Spr. zam'., s. 5-11.
1990 Badania mikroregionalne na Grzędzie Sokal skiej, Spr. zam., s.11-19.
1998 Spraw ozdanie z badań w ykopaliskow ych kurhanu kultury ceramiki sznurowej na stan. 3 w Hubinku, woj. zam ojskie, APŚ, t. 3, s. 61-68.
K o m a n W., M a c h n i k J.
1991 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych kur hanu II w Łubczu na sta n .l, gm.Jarczów, Spr.zam., s. 8-12, Zamość.
1992 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych kur hanu w Nedeżowie stan. 20, gm. Jarczów, Spr. zam., s.l 1-13.
1993 Mohyly kultury so śnurovou keramikou v ju- hozapadnej ćasti Wołyńskej Vysysny, „Vycho- doslovensky Pravek”, t. 4, s.41-47, Kosice. M a c h n i k J.
1966 Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w Ma łopolscy, Wrocław.
S ł o w n i k G e o g r a f i c z n y
1881 Majdan Górny, [w:] Słownik Geograficzny Kró lestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa, t. 2, s. 721.
1885 Michałów, j. w., t. 6, s. 840-841. 1887 Posadów, j. w., t. 8, s. 840-841. 1889 Rzeplin, j. w., t. 10, s. 148. 1890 Stara Wieś, j . w., t. 11, s. 226.
56 Wie s ł a w Ko m a n
Re s u l t so f Ex c a v a t io n s o f Ba r r o w No. 2 o ft h e Co r d e d Wa r e Cu l t u r ein Łu b c z e, Si t e 2 5 , To m a s z ó w Lu b e l s k i Dis t r ic t
W i e s ł a w Ko m a n
In 1998, excavations were carried out at barrow No. 2, which had been deprived of its mound and the original prima ry soil. The feature is located at a terrain culmination within the southern ridge of the Grzqda Sokalska. In the process of excavations the entire range of the sub-mound area, the ring- ditch, the outline of a pit adjacent to the barrow, the tops of four inhumation graves, and two settlement features (?) were uncovered.
The original mound of the barrow was of circular shape and measured 10 m in diameter. Along its outline, there was a 30 cm deep ring-ditch. On the western side of the barrow, there was a big pit which surrounded the mound from the west, north and south. It was formed by soil extraction in the process of building the mound. In the central part of the sub-mound area the main burial pit was located, that is, grave 2 of the Corded Ware culture, for which the mound was created. Inside the grave, a damaged male skeleton was found, which was laid on its right side in a crouching position. The grave was furni shed with vessels, flint items and an ornament made of the tusk of a wild boar. Into the top of this grave another, younger burial was dug (grave 1), which most probably belonged to the Mierzanowice culture from the early Bronze Age. Next to a se riously damaged skeleton, four pieces of copper ornaments and a fragment of a wooden item (a quiver, punnet, or other conta
iner) were discovered. On the eastern side of the mound, wi thin the area enclosed by the ring-ditch, two niche graves (gra ve 3 and 4) were uncovered, which belonged to the Corded Ware culture. Grave 3 was a burial of two children, laid on their sides in a crouching position. The grave was furnished with 3 vessels and 3 tubular bone beads. Grave 4, on the other hand, was a burial of two adult individuals laid on the opposite sides of a sizeable niche, in a crouching position (male? - on his right side, female? - on her left side). Next to each indivi dual, two vessels and a bone awl were found. Additionally, in the burial located in the southern side o f the niche, a flint flake and a serpentine marble flake were found. Two settlement pits (?), probably early medieval, were uncovered on the western and southern side of the mound. Their filling obliterated the ring-ditch.
The barrow, together with the encircling ring-ditch, the pit adjacent to the mound and the central burial (grave 2) may be dated to phase II of the central European horizon of the settlement from the Corded Ware culture (around 2100 BC). Graves 3 and 4 were also burials from the Corded Ware culture but they are dated to the end of phase II and beginning of pha se III of this culture (around 2000 - 1900 BC). Grave 1 is con siderably younger and may be dated to the early Bronze Age (around 1800 BC).
