W iesław C ie ch o m sk i*
PRÓ BA O C E N Y C H Ł O N N O ŚC I RYNKU PRACY N A SPE C JA L IST Ó W Z ZAK RESU Z A R Z Ą D Z A N IA I M A RK ETING U
W ro k u akadem ickim 2002/2003 studiow ało w Polsce 1,8 m in studentów . Przed przystąpieniem do analizy tej zbiorow ości pod względem preferow anych k ierunków studiów i specjalności kształcenia w a rto p odkreślić, że około 72% studentów kształciło się w uczelniach finansow anych z budżetu państw a, zaś 28% (501 tys.) studiow ało w uczelniach pryw atnych. M niej niż połow a stu d en tó w (46% ) kształciła się na studiach dziennych, zaś 54% w systemie studiów zaocznych i w ieczorow ych.
W uczelniach działających na p odstaw ie U staw y o szkolnictw ie wyższym z d n ia 12 w rześnia 1990 r. kształciło się 1,66 m in studentów . N a jp o p u larn iej-szym kierunkiem studiów w tych uczelniach jest niezmiennie od lat zarządzanie i m ark e tin g , n a k tó ry m studiow ało 252,5 tys. stu d en tó w (15,2% ). Blisko 9% stu d en tó w uczyło się n a kieru n k u pedagogika, 7,5% na k ieru n k u eko n o m ia i 5,5% n a adm inistracji. N a stu d iach dziennych najw iększą p o p u larn o śc ią cieszyło się zarząd zan ie i m ark etin g (9% ), p ed a g o g ik a (5,4% ), ek o n o m ia (4,5% ) i filologia obca (4,2% ). N a studiach wieczorowych i zaocznych aż 20% stu d en tó w studiow ało zarządzanie i m arketing, zaś 12% pedagogikę.
W w yższych szk o łach zaw odow ych stu d io w ało 130 tys. stu d en tó w . W uczelniach tych najwięcej osób w ybrało zarządzanie i m a rk e tin g (13,1% ), adm inistrację (12,4% ), turystykę i rekreację (11,4% ) i in fo rm aty k ę (10,5% ). N ajpo p u larn iejszy m uniw ersyteckim kierunkiem studiów była p edagogika (10,3% ) i p raw o (10,1% ). W wyższych szkołach technicznych studenci najczęściej kształcili się n a k ieru n k u z a rz ą d z a n ie i m a rk e tin g (14,4% ), m echanika i budow a m aszyn (12,1%). N ajpopularniejszym kierunkiem studiów w wyższych szkołach rolniczych było rolnictw o (11,4% ) o ra z zarządzanie i m ark e tin g (9% ). W uczelniach ekonom icznych za rządzanie i m ark etin g studiow ało aż 34% stu d en tó w , finanse i bank o w o ść - 25,2% , zaś ekonom ię - 20,7% . N aw et w wyższych szkołach m orskich najpopularniejszym kierunkiem
studiów było za rzą d zan ie i m ark etin g (22,7% ) i naw igacja (17,7% ). R ów nież w uczelniach niepaństw ow ych dom inującym kierunkiem studiów okazało się zarząd zan ie i m ark e tin g (28% ) i ek o n o m ia (14% ).
W państw ow ych szkołach zaw odow ych m łodzież najchętniej studiow ała na specjalnościach zw iązanych z adm inistracją, p ed a g o g ik ą o raz tu ry sty k ą i rekreacją. W niepaństw ow ych szkołach zaw odow ych studenci kształcili się głów nie n a specjalnościach zw iązanych z zarząd zan iem i m ark etin g iem oraz z in fo rm aty k ą . D om in ację kieru n k u zarządzanie i m a rk e tin g 1 pod względem liczby stu d en tó w ilustruje rys. 1.
Zarządzanie I marketing Pedagogika Ekonomia Administracja Informatyka Prawo Finanse i bankowość Politologia i nauki społeczne Filologia obca Mechanika i budowa maszyn Budownictwo Filologia polska Socjologia Inżynieria środowiska Elektrotechnika Historia Ochrona środowiska Turystyka I rekreacja Stosunki międzynarodowe Wychowanie fizyczne 0 50 000 100 000 150 000 200 000 250 000 300 000
R y s u n e k 1. R a n k in g 20 najp o p u larn iejszy ch k ieru n k ó w stu d ió w w ro k u ak ad em ick im 2002/2003
Ź r ó d ł o : o p ra co w a n ie w łasne na p o d staw ie d an y ch M E N iS
1 Pew ne z a tro sk a n ie m oże budzić słaba o c h ro n a jak o ści kształcen ia n a k ieru n k u zarządzanie i m ark e tin g . C o p ra w d a fu n k cjo n u ją K om isje A k red y tacy jn e, ale w p ra k ty c e ok azu je się, że „ sp ecjalistó w ” w tej dziedzinie kształcą uczelnie techniczne, w y ch o w an ia fizycznego, a naw et m edyczne - p o w o ła n e d o zupełnie innych celów.
14R1RR ! ШЯШЯтвЯЯМЯШт « P I 1W KMb !... № 4
m
645 ! m p p i w t p i к ^ н /m ■
i
i 58 s i ? ľ;... '-'-"I H hH/n W W W W W S H Ь 2 Ш i 48 ЬУ/ ... 1 1 4Ь ЬЬЬ , , 3bog2 ... 1 33 054 " ...1 28 978 1 28 434mmm
26 зов B ä № l 25 204 1 25 066 « Ч И П 24 322 ... !' 1 23 369 “ l 22 455 L ic zb a studentówIn teresu jąca je st także szczegółow a analiza zm ian preferencji studentów w wyborze kierunków studiów. G eneralnie należy stwierdzić, że w ciągu trzech pierw szych lat obecnej d ek ad y liczba studentów I ro k u w zrosła z 420 tys. do p o n a d 466 tys., tj. o 11% . N ajw iększy przy ro st liczby stu d en tó w zanotow ały dynam icznie rozw ijające się wyższe szkoły zaw odow e: p ań stw o w e o 263% i niepaństw ow e o 186% . Z nam ienne jest, że w tym sam ym okresie spadła liczba studentów I roku w uczelniach niepaństw ow ych ze 145 tys. d o 114 tys., czyli o 21% . N ależy sądzić, że tendencja ta u trzy m a się, a naw et pogłębi.
Ilościow o n ajbardziej, bo aż o 8,3 tys., w zrosła liczba stu d en tó w I ro k u na kierunku inform atyka (względny przyrost o 15,3%). D uży w zrost studentów zanotow ano również na kierunku zarządzanie i inżynieria produkcji (o 4,4 tys. - 31,2% ), stosunki m iędzynarodow e (o 4,1 tys. - 21,5% ), o ra z turystyka i rekreacja (o 2,7 tys. - 12,6% ).
N ajw iększy sp adek liczby studentów I ro k u w ystąpił n a k ieru n k u za-rządzanie i m ark etin g (duży spadek aż o 29,4 tys. czyli o 10,4% , co oznacza, że przy zachow aniu tego tren d u przez 10 la t k ierunek przestałb y istnieć), ek o n o m ia (rów nie duży sp adek o 13,7 tys. - 10,0% ), finanse i b ankow ość (o 4,1 tys. - 6,9% ) i p ra w o (o 2,8 tys. - 4,6% ). N a rys. 2 zaprezen to w an o 12 kierunków studiów , w których odnotow ano największe bezwzględne zm iany liczby stu d en tó w I roku.
R y s u n e k 2. Z m ian y w preferencjach studentów przy w yborze k ierunku studiów w perspektyw ie trzyletniej (w ro k u ak ad em ick im 2002/2003 w relacji d o ro k u 1999/2000)
Ź r ó d ł o : o p ra co w a n ie w łasne n a pod staw ie d an y ch M E N iS o ra z G U S , r a p o rt P o p yt na pracę
D o g łęb n a an aliza przytoczonych wyżej d anych statystycznych, z których jed n o zn aczn ie w ynika, że z jednej strony zarząd zan ie i m ark e tin g ciągle jest zdecydow anym liderem w śród najpopularniejszych k ierunków studiów w P o l-sce, ale z drugiej stro n y jeg o p o p u la rn o ść system atycznie i znacząco spada, u tru d n io n a je s t wielością i złożonością przyczyn tego procesu. W krótkim doniesieniu n aukow ym nie sposób, rzecz ja s n a , kom pleksow o ująć wszelkie d eterm in a n ty tego trw ającego ju ż kilka la t procesu, k tó ry p o pierw sze, m a bezpośredni zw iązek z rozw ojem m arketingu ja k o dyscypliny naukow ej, a po drugie, w pływ a n a nasze środow isko akadem ickie p o p rzez sp ad ek obciążeń dydaktycznych. P rzedstaw ione tu tezy należy zatem tra k to w a ć jed y n ie ja k o przyczynek d o dyskusji.
Teza 1: Nadwyżka absolwentów zarządzania i marketingu jest tak wielka, że rynek pracy nie wchłonie jej przez najbliższe 20 lat. R ozpo w szech nianie tego
stere o ty p u burzy w izerunek uczelni i nie uw zględnia fa k tu , że w przyszłości znaczna część m ałych firm (spośród ok. 3 m in) będzie p o trze b o w ać specjalis-tów z zakresu sprzedaży, prom ocji czy zarządzania. D o prow adzenia rozwijają-cych się firm nie wystarczą same chęci, niezbędna będzie specjalistyczna wiedza i biznesow e dośw iadczenia. O becny spadek p o p y tu n a specjalistów z zakresu m ark etin g u je st efektem jego m arginalizacji w w a ru n k ach recesji w wielu firmach. Ich właściciele osiągają pozorne, chwilowe oszczędności n a w ydatkach dotyczących prom ocji (np. n a reklam ę, udział w targ ach i w ystaw ach), b ad a ń rynku, szkoleń p ra co w n ik ó w itp. P ew ną nadzieją n a w yham ow anie tych tendencji n a p a w ają pierw sze sym ptom y ożyw ienia gospodarczego.
T a b e l a 1 B ezrobocie ab so lw en tó w uczelni n a Lubelszczyźnie w g k ieru n k ó w stu d ió w
K ie ru n ek stu d ió w A bsolw enci w ro k u 2002
B ezro b o tn i absolw enci w dniu
31.05.2003 S to p a bezrobocia ab so lw en tó w R o ln ictw o 446 65 14,6 P o lito lo g ia i n a u k i społeczne 511 69 13,5 H isto ria 297 39 13,1 E k o n o m ia 1 176 146 12,4 O c h ro n a śro d o w isk a 495 58 11,7 P raw o 1 268 99 7,8
Z arz ąd z an ie i m ark e tin g 1 357 79 5,8
P ed ag o g ik a 2 702 122 4,5
A d m in istra c ja 3 208 134 4,2
Ź r ó d ł o : o p raco w an ie w łasne n a p odstaw ie: W. Biały, P. R eszk a, Tu w arto się uczyć, „ G a z e ta W y b o rcz a ” - L u b lin , 19.08.2003.
R ównież w ysokość stopy bezrobocia absolw entów zarządzania i m arketingu nie u p ra w n ia d o stw ierdzenia, że absolw enci tego k ieru n k u m ają obecnie i b ęd ą m ieć w przyszłości najw iększe problem y ze znalezieniem p ra c y 2. O kresow e d an e na ten tem at publikują W ojew ódzkie U rzędy Pracy. W tab. 1 zam ieszczono d an e dotyczące woj. lubelskiego.
Teza 2: Zainteresowanie marketingiem jako kierunkiem studiów będzie gwałtownie spadało. W iele w skazuje n a to, że je s t to teza słuszna jedynie
w odniesieniu do studiów p łatn y ch (szczególnie zaocznych). W p rz y p ad k u bezpłatnych studiów dziennych na uczelniach publicznych je st to stw ierdzenie nieupraw nione. Oczywiście wyjątki jedynie potw ierdzają regułę. Spośród ponad 100 publicznych szkół w yższych, w których w ro k u 2003 p rz ep ro w a d zan o d o d a tk o w ą rekrutację, poniew aż p o 30 lipca były w nich jeszcze wolne miejsca, na p o n ad 200 kierunków i specjalności (na studia dzienne m agisterskie i licencjackie), tylko w trzech p rz y p ad k ac h dotyczyło to specjalności zarządzanie i m a rk e tin g 3. S ytuacja tak a zaistniała w Politechnice C zęstochow -skiej, A kadem ii Świętokrzyskiej w K ielcach oraz n a U niw ersytecie O polskim 4. N iestety, nie odnosi się to d o płatn y ch studiów zaocznych w uczelniach państw ow ych i p ryw atnych, gdzie b ard zo często n a b ó r n a analizow aną specjalność był o połowę niższy niż przed 5 laty, a w części uczelni (szczególnie w filiach i o śro d k a c h zam iejscow ych) nie u d ało się p o zy sk a ć takiej liczby kan d y d a tó w , k tó ra um ożliw iałaby uruchom ienie specjalności. C o ciekaw e, niektóre z tych szkół wyższych korygują nazwy kierunków studiów , wydziałów (np. usuw ając z nazw y „zarządzanie i m a rk e tin g ” jej drugi człon), a naw et uczelni (np. zastęp u jąc słowo „m ark etin g ” bardziej nośnym , np. „biznes” ). C zas po k aże, czy to działanie skuteczne dla rozw oju uczelni.
N ie ulega niestety w ątpliw ości, że przy b ard zo n iekorzystnych tren d ach w dem ografii i d o ch o d a ch ludności niek tó re uczelnie p ry w a tn e i szkoły policealne b ęd ą m usiały zaprzestać działalności edukacyjnej. M iejm y nadzieję, że rynek negatyw nie zw eryfikuje tylko uczelnie kształcące słabo i zbyt d ro g o 5.
2 P o tw ie rd za ją to w yniki b a d a ń an kietow ych p rzep ro w a d z o n y ch n a g ru p ie 967 stu d en tó w Uniw ersytetu Ł ódzkiego. Por. M . Pryt, Problemy startu zawodowego absolwentów studiów dziennych
U niw ersytetu Ł ó d z kie g o , W yższa Szkoła U m iejętności w K ielcach, „ B a d a n ia N a u k o w e ” 2003,
nr 2, s. 270.
3 M o ż n a p rz ew ro tn ie stw ierdzić, że ciągle jeszcze re n o m o w an e uczelnie p ań stw o w e uczące m ark e tin g u sam e nie są zm uszane przez rynek d o jeg o sto so w an ia. P o r. W . C iechom ski,
Uwarunkowania i sposoby prom ocji uczelni, referat n a k o nferencję „ M a rk e tin g S zkół W yższych” ,
W SB, P o z n a ń 2003.
4 W olne m iejsca na studiach, „ G a z e ta W y b o rcza” , 30.07.2003 o ra z G dzie są je s zc ze wolne
miejsca, „ G a z e ta W y b o rcz a ” , 12.08.2003.
3 P o r. T . K ow alew sk i, Uwarunkowania upadłości sz k ó l w yższych w Polsce, referat na k o n feren cję „ U p a d ło ś ć p rzed sięb io rstw w Polsce w latach 1Q90-2003. T e o ria i P r a k ty k a ” , A E , P o z n a ń 2003.
Spraw nie zarząd zan e uczelnie wyższe (nie tylko p ry w atn e, ale także te 0 przew adze cech instytucji publicznych) pow inny a d a p to w a ć do swoich realiów now oczesne m etody zarządzania przedsiębiorstw em , przenosząc p u n k t ciężkości z ad m in istro w an ia organizacją na skuteczność i ekonom iczność d z ia ła n ia 6.
O drębnym , istotnym problem em jest poszukiw anie nie tylko zew nętrznych, ale i w ew nętrznych przyczyn spadku zainteresow ania k ierunkiem zarządzanie 1 m arketing. D osk o n alen ie procesów dydaktycznych stanow i w ażne wyzwanie dla środow iska akadem ickiego. Szczególnie isto tn e je st u p o rz ąd k o w an ie i w zbogacanie p ro g ra m ó w n au czan ia o raz unow ocześnianie m etod d y d a k -tycznych (np. przez p raktyczne w ykorzystyw anie analizy p rzypadków , m odeli sym ulacyjnych czy m etod scenariuszow ych).
Teza 3: Marketing to dyscyplina lekka, łatwa i przyjemna. A to ju ż
zupełnie inny tem at. D la uczestników tej konferencji jest na pew no przyjem ny, skoro m arketingow i poświęcili swoje życie zaw odow e i przyjechali tu z własnej i nieprzym uszonej woli, a czy jest też taki dla stu d en tó w ... M oże lepiej zap y tać ich sam ych.
W iesław C iechom ski
E S T IM A T IO N A T T E M P T O F A B S O R P T IV E P O W E R O F L A B O R M A R K E T R E G A R D IN G M A N A G E M E N T A N D M A R K E T IN G S P E C IA L IS T
T h e p a p e r c o n ta in s a n analysis o f stu d e n ts’ d e m a n d on fa cu lty o f m an ag em en t and m ark etin g . It is still th e m o st p o p u la r faculty in P o la n d (250 th o u sa n d s stu d e n ts study m an ag em en t a n d m ark etin g ). T h e faculty is lectured n o t o n ly in universities o f econom ics, b u t in o th e r types o f universities as well (eg. technical, ag ric u ltu ra l, m ed ical an d others). H ow ever, in recent years th ere h as been observed the ten d en cy to d ecrease th e d e m a n d (10% p er year). T h e reaso n s o f the situ atio n are com plex, b u t th e m o st im p o rta n t a re adverse dem ographical tendencies, increase o f unem ploym ent, decrease o f purch asin g pow er an d recession, w h at influences the re d u ctio n o f m ark e tin g d isbursem ents.
0 P o r. J. A ltk o rn , Prom ocja sz k ó l w yższych, „Z eszyty N a u k o w e A E w K ra k o w ie ” 2002, z. 602, s. 8.
