A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA O E C O N O M IC A 140, 1996
Izabela K ołodziejczyk* Tom asz Z a le g a **
O G Ó L N A C H A R A K T E R Y ST Y K A B E Z R O B O C IA W W O JE W Ó D Z T W IE Ł Ó D Z K IM W L A T A C H 1990-1993
Proces transform acji zachodzący w polskiej g o sp od arce w yw arł istotn y wpływ na rynek pracy. Spraw ił, że zniknęły n ied o b o ry siły roboczej wy stępujące w g o sp o d arce ce n traln ie p lanow anej, n a to m ia s t p o jaw iło się zjaw isko jaw nego bezrobocia.
1. ST R U K TU R A B EZR O BO C IA W W O J. Ł Ó D Z K IM
T a b e l a 1 Bezrobocie w woj. łódzkim
W yszczególnienie 1990 1991 1992 1993 Ogółem K obiety M ężczyźni Stopa bezrobocia 47 646 19 745 27 901 8,5% 87 240 41 019 46 221 15,4% 92 295 43 449 48 756 16,4% 107 318 50 632 56 686
Ź r ó d ł o : O pracowanie własne na podstaw ie m ateriałów W ojew ódzkiego Biura Pracy w Łodzi.
W 1990 r. liczba za rejestro w an y ch b ez ro b o tn y ch w woj. m iejskim łódzkim w yniosła 47 646 osób, w tym 41,4% stanow iły kobiety, a 58,6% mężczyźni. W 1991 r. liczba ta zwiększyła się d o 87 240 osób, co stanow iło
* Mgr, doktorantka w K atedrze Pracy i Polityki Społecznej. ** M gr, asystent w K atedrze Pracy i Polityki Społecznej.
15,4% czynnych za w o dow o o ra z 19,4% za tru d n io n y c h w g o sp o d arce, poza indyw idualnym rolnictw em . U dział k obiet zwiększył się d o 47 ,1 % , n a to m ia st udział m ężczyzn obniżył się d o 52,9% o g ó łu b ez ro b o tn y ch . W n astęp nych latach liczba zarejestrow anych bezrobotnych n ad al rosła, chociaż ju ż nie tak gw ałtow anie ja k w 1991 r. W następnym 1992 r. przybyło ok. 5 tysięcy bezrobotnych, co p odniosło w skaźnik b ez ro b o t nych, w relacji d o ludności czynnej zaw odow o, d o 16,4% , a d o ludności pracującej poza indyw idualnym rolnictw em d o 20,9 % . W tym że ro k u bez ro b o tn e kobiety stanow iły 47 ,1% , a m ężczyźni 52,9% ogółu b e z ro b o t nych. W 1993 r. tem po przyrostu b ezrob otnych po now nie przy b rało na sile. P rzybyło ich ok. 15 tysięcy. B ezrobotni zarejestrow ani w urzędach pracy w grudniu 1993 r. stanow ili ju ż 20,4% wszystkich czynnych zaw o do w o i aż 27,6% pracujących poza indyw idualnym rolnictw em . S tru k tu ra bezro b o tn y ch wg płci niem al zupełnie się nie zm ieniła (kobiety 4 7,2 % , m ężczyźni 52,8% ).
T a b e l a 2 Struktura bezrobotnych wg wieku
W yszczególnienie
1991 1992 1993
ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety
15-17 18-24 2 5-34 3 5-44 4 5 -5 4 55 i więcej 746 10 304 15 970 43 805 13 649 2 766 348 4 668 8 069 21 064 5 959 875 152 13 991 23 844 32 576 18 658 2 984 81 5 770 10 711 16 822 9 195 870 285 21 988 26 586 32 943 19 769 5 741 137 10 378 13 566 16 779 8 636 1 136 Ź r ó d ł o : Jak w tab. 1.
S tru k tu ra wieku bezrobotnych w woj. m iejskim łódzkim jest bard zo n iekorzystna. U dział m łodych ludzi do 24 lat jest b ard zo w ysoki. W 1993 r. więcej niż co czw arty b ezrobotny (20,8% ) nie ukończył 24 lat. N a to m ia st udział niepracujących ludzi starszych, czyli liczących 55 i więcej lat, był w 1993 r. stosu n k o w o niski, bo wynosił tylko 5,3% . Było to konsekw encją zw alniania z pracy ludzi starszych w dalszej kolejności, a p o n a d to znacząca ich liczba za g ro żo n a u tra tą pracy przechodziła n a wcześniejsze em erytury. N a uw agę zasługuje też fakt, że udział w śród bezro bo tn ych osób w wieku 35-54 lat był relatyw nie bardzo wysoki. Stanow ili oni w 1993 r. praw ie 74% w szystkich pozostających bez pracy w regionie łódzkim .
W an alizow anym okresie d o m in u jącą gru p ą w śród b ez ro b o tn y ch były osoby z wykształceniem podstaw ow ym i zasadniczym zaw odow ym . Stanow ili oni p o n ad 70% wszystkich bezrobotnych. N a to m iast udział osób z wyższym w ykształceniem był w śród b ezrobotnych relatyw nie m ały i nie p rzekroczył 5% . T a k a s tru k tu ra bezro botnych odzw ierciedla w dużej m ierze stru k tu rę całej ludności wg w ykształcenia. W ydaje się jed n ak , że pew ną rolę od g ry w a tu również stru k tu ra zwolnień z pracy. Doświadczenie wskazuje, że w pierwszej kolejności zw alniane są z pracy osoby z niższym wykształceniem . P racow nicy z wyższym wykształceniem są na ogół niechętnie zw alniani. P o n a d to trzeb a zwrócić uwagę na fakt, że jeżeli bezrobotnym i stają się pracow nicy z wyższym w ykształceniem , to znacznie łatwiej m o g ą oni znaleźć now ą pracę.
T a b e l a 3 Struktura bezrobotnych w g wykształcenia
W yszczególnienie
1991 1992 1993
ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety
W yższe 4 160 2 036 3 626 2 461 3 493 195
Policealne i średnie
zaw odow e 10 547 10 783 21 607 12 518 18 611 1 138
Średnie o g ó ln o
kształcące 8 490 6 396 9 730 6 118 10 466 755
Zasadnicze zaw o
dow e 19 368 7 584 19 021 6 576 27 961 1 077
Podstaw ow e i niższe 44 675 14 220 38 221 15 776 46 787 1 897
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 1.
W latach 1991-1993 w woj. m iejskim łódzkim obserw uje się w zrastający udział b ez ro botnych w śród absolw entów liceów ogóln ok ształcących o raz m łodzieży po szkołach zaw odow ych. W 1993 r. w relacji d o ro k u p o p rz e d niego, w skaźnik bezrobotnych wśród absolw entów liceów ogólnokształcących wzrósł o 12,3% , a w śród m łodzieży z ukończoną zasadniczą szkołą zaw odow ą o 11,4% . W analogicznym okresie zm niejszył się udział bezro b o tn y ch w śród absolw entów szkół wyższych o 13,6%. Biorąc jed n ak pod uwagę absolw entów w szystkich typów szkół, w skaźnik b ez ro bo tn ych w 1993 r., w relacji do p oprzedniego ro k u , zwiększył się o 5,3% .
T a b e l a 4 Struktura bezrobotnych wśród m łodzieży
W yszczególnienie
1991 1992 1993
ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety
Ogółem M łodociani bez
4 916 2 317 3 566 1 909 3 882 2 148
absolutorium 746 384 149 79 283 136
A bsolw enci razem w tym szkół: 4 170 1 933 3 4 1 7 1 830 3 599 2 012 wyższych liceów o g ó ln o 253 141 270 148 228 134 kształcących policealnych i śred 368 310 534 445 600 509
nich zaw odow ych zasadniczych zaw o
1 550 828 1 471 874 1 499 1 003
dow ych 1 999 654 1 142 363 1 272 366
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 1.
Bardzo tru d n a na łódzkim rynku pracy jest sytuacja inwalidów. W 1990 r. inwalidzi stanow ili w śród bezrobotnych zarejestrow anych w urzędach pracy 3,2% . W 1991 r. w skaźnik udziału inw alidów w śród b ez rob otny ch zwiększył się d o 3,5% , by w 1992 r. zmaleć do 2,6% . N iestety w 1993 r. udział inw alidów wśród zarejestrow anych bezrobo tn ych podw oił się d o 4 ,6 % .
T a b e l a 5 Bezrobocie wśród inwalidów W yszczególnienie 1990 19991 1992 1993 Ogółem 1 505 3 100 2 457 4 982 K obiety 551 1 197 946 2 049 M ężczyźni 954 I 903 1 511 2 933 Ź r ó d ł o : Jak w tab. 1.
T a b e l a 6 Bezrobocie wg działów gospodarki narodowej
Dział 1992 1993 Przemysł 34 987 40 996 Budownictwo 9 981 7 707 R olnictw o 1 827 1 352 Leśnictwo 313 248 Transport 2 515 4 378 Ł ączność 620 494 Handel 14 197 20 333
Pozostałe gałęzie gospodarki materialnej 4 409 5 166
G ospodarka kom unalna 1 163 1 438
G ospodarka m ieszkaniowa i niematerialne usługi
kom unalne 1 412 2 039
Nauka i rozwój techniki 1 477 527
O świata i wychow anie 2 332 1 988
Kultura i sztuka 1 270 738
O chrona zdrowia i opieka społeczna 1 887 2 056
Kultura fizyczna, turystyka i wypoczynek 1 141 535
Pozostałe branże usług niematerialnych 3 888 6 0 1 2
Administracja państw ow a i wymiar sprawiedliwości 1 659 1 807
Finanse publiczne 366 440
Organizacje polityczne, związki zaw odow e i in. 286 336
Razem 85 730 98 589
D otychczas nic pracujący 6 475 8 729
O gółem 92 205 107 318
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 1.
Z d anych dotyczących bezrobocia wg działów go sp o d ark i n arod ow ej w ynika, że n astąp ił spadek bezrobocia w budow nictw ie o 2 2,8% , rolnictw ie o 2 6,0% , leśnictw ie o 20,8% i łączności o 2 0 ,4% . N a to m ia s t w zro st bezrob ocia obserw uje się w przem yśle z 17,2% , h an d lu o 43 ,2% o raz tran sp o rcie aż o 74,1% .
2. A SPE K T C Z A SO W Y BE Z R O B O C IA
B adając sytuację na rynku pracy w Ł odzi należy zb a d ać także, ja k długo b ez ro b o tn i pozostaw ali bez pracy. Szczegółowe d an e o s tru k tu rz e b e z ro b o t nych wg okresu po zo staw an ia bez pracy w latach 1990-1993 p rzed staw ia tab . 7.
T a b e l a 7 Liczba bezrobotnych w Łodzi w lalach 1992-1993 wg czasu pozostaw ania bez pracy
W yszcze gólnienie 1992 1993 Udział % (stan na koniec roku) D ynam ika (1992 = 100) ogółem w tym kobiet ogółem w tym kobiet 1992 1993 ogółem w tym kobiet Bezrobotni 92 205 43 449 107 318 50 632 100,0 100,0 116,3 116,5 D o 1 miesiąca 4 883 2 102 4 723 2 111 5,3 4,4 96,7 100,4 Od 1 d o 3 miesięcy 12 620 5 401 10 524 4 607 13,7 9,8 83,3 85,2 Od 4 d o 6 miesięcy 15 529 7 604 16 904 4 607 16,8 15,7 108,8 60,5 Od 7 d o 9 m iesięcy 16 529 8 388 14 088 6 762 17,9 13,1 85,2 80,6 Od 10 do 12 m iesięcy 17 638 7 923 17 762 7 681 19,1 16,6 100,7 96,6 Powyżej 12 m iesięcy 24 943 12 031 43 317 21 395 27,0 40,4 173,6 177,8 Ź r ó d ł o : Jak w tab. 1.
W ojew ódzki U rząd Pracy w Łodzi d o piero w 1992 r. zaczął b ad ać system atycznie bezrobocie wg czasu p o zo staw an ia bez pracy.
W 1992 r. liczba bezrobotnych m alała, m alała rów nież liczba osób, które m iały statu s bezrobotnego tylko d o jednego m iesiąca - zarów no w śród m ężczyzn, ja k i kobiet. W przedziale od 4 do 9 m iesięcy p o zo staw an ia bez pracy w 1992 r. zaobserw ow aliśm y niewielkie w ahania. N a to m iast w 1993 r. liczba b ez robotnych system atycznie w zrastała.
Niew ielkie były zm iany w przedziale od 7 d o 12 m iesięcy p o zo staw an ia bezrobotnym i. N iepokojące było to, że coraz m niej b ez rob otny ch podejm uje pracę przed upływem trzech miesięcy od zarejestrow ania, zw łaszcza w drugiej połow ie ro k u .
D a n e p o tw ierd z ają tendencję o w ydłużaniu się przeciętnego o k resu pozostaw ania bez pracy w całym badanym okresie. N astąpił spadek bezrobocia k ró to o k reso w eg o , co w skazuje n a trudności w znalezieniu pracy. D łu g o okresow em u bezrobociu w woj. łódzkim sprzyjała w ielkość i s tru k tu ra ofert pracy. P od koniec 1990 r. liczba ofert pracy wynosiła:
- ogółem
- dla pracow ników um ysłowych
2957 217
- d la ro b o tn ik ó w niew ykw alifikow anych 137 - d la ro b o tn ik ó w w ykw alifikow anych 1399
- d la absolw entów 168
W połow ic 1991 r. liczba ofert zm alała p o n ad d w u k ro tn ie i w ynosiła:
- ogółem 1120
- n a stanow iskach robotniczych 817
- n a stanow iskach nierobotniczych 303
- dla inw alidów 52
- dla m łodocianych 0
O ferty w latach 1992-1993 kształtow ały się następująco:
T a b e l a 8 Oferty pracy W yszczególnienie Stan na XI 1992 Stan na XII 1993 Ogółem 1 559 1 776 Stanowiska robotnicze 1 229 1 391 Stanowiska nierobotnicze 330 385 Inwalidzi 206 111 M łodociani 2 0 Ź r ó d ł o : Jak w tab. 1.
N iepokojącym zjawiskiem jest m alejąca liczba ofert pracy d la inw alidów i praw ie ich b ra k dla m łodocianych. S tru k tu ra pozostałych o fert pracy w Łodzi jest odbiciem przekroju bezrobotnych, to znaczy najwięcej jest ofert pracy d la osób z wykształceniem podstaw ow ym i zasadniczym zaw o dow ym i też najwięcej jest zw alnianych pracow ników o najgorszych kw alifika cjach. Jest to odzw ierciedleniem w istotnej m ierze stru k tu ry ludności wg w ykształcenia.
W ażnym w skaźnikiem sytuacji na rynku pracy jest relacja liczby bez ro b o tn y ch do w olnych m iejsc pracy (tzw. relacja В/W ). In fo rm u je o n a o skali tru dności, ja k ą m usi p o k o n ać b ezrob otny dla znalezienia m iejsca pracy. W woj. łódzkim w skaźniki te stop niow o w zrastały i wynosiły:
w g ru d n iu 1990 r. - 23,8, --- 1991 r. - 96,8, --- 1992 r. - 76,8, w połow ie 1993 r - 123,0.
P ok azuje to, że w połow ie 1993 r. na je d n ą ofertę p ra cy czekało aż 123 b ezrobotnych. O znacza to, że proces zm niejszania m iejsc pracy jest zdecy d ow anie silniejszy od procesu tw orzenia now ych. W skaźniki te w woj. łódzkim są n a bard zo w ysokim poziom ie i nie m o ż n a tłum aczyć tego
fak tem , że liczba o fert pracy zarejestrow anych w b iu rach pracy jest znacznie zaniżona. O pozytyw nym procesie pow iększania liczby ofert pracy św iadczyć m ógłby fak t sp ad k u relacji В/W , gdyby w zrastała sto p a bezrobocia.
N a w ysokość stopy bezrobocia m a wpływ zaró w no przeciętny okres p o zo staw an ia bezrobotnym , jak i liczba osób napływ ających d o bezrobocia. S topy napływ u i odpływ u z zasobu bezrobocia w Łodzi w latach 1990 1993 przedstaw ia tab. 9. Stopę napływ u traktujem y ja k o relację napływ u w ciągu m iesiąca do zasobu siły roboczej, a stopę odpływ u ja k o relację odpływ u d o zasobu bezrobocia.
S topy napływ u w badanym okresie w Łodzi wykazywały tendencję sp ad k o w ą, czyli n a w zrost stopy bezrobocia decydujący wpływ m iał wy dłużający się okres p o zostaw ania bez pracy.
Tabela 9 S top y napływu i odpływu bezrobocia w woj. łódzkim w latach 1990-1993
(w %) W yszczególnienie XII 1990 XII 1991 VI 1992 XII 1992 III 1993 Stopa napływu - - 0,9 1,0 0,4 S top a odpływu - - 2,7 13,0 5,7
Ź r ó d ł o : O pracowanie własne na podstawie E. K w i a t k o w s k i ,
Sytuacja na rynku p racy w m akroregionie łódzkim w latach 1990-1993,
Ł ódź 1993, s. 20.
3. PR Z Y C Z Y N Y BEZR O BO CIA
Szczegółowe d ane o przyczynach bezrobocia w zależności od przyczyn bezczynności zaw odow ej zaw iera tab. 10.
W latach 1990-1993 największy o dsetek, bo aż 61 d o 69% stanow iły osoby zw alniane ze stanow isk robotniczych. M iały one najczęściej w ykształ cenie p od staw ow e lub zasadnicze zaw odow e. B ezrobocie w śród o só b n a stanow iskach nierobotniczych w badanym okresie m alało, zw łaszcza w ro k u
1991 i 1992. Pracow nicy z wyższym wykształceniem byli nie ty lk o rzadziej zw alniani z pracy, ale gdy byli ju ż bezrobotnym i to znacznie łatwiej znaleźli pracę. F a k t ten pow inien m otyw ow ać do zdobyw ania lepszego w ykształcenia.
U dział inw alidów w śród b ez ro b o tn y ch w la ta c h dziew ięćdziesiątych prawie nie ulegał w ahaniom . Nieco większe w ahania były wśród absolw entów , k tó ry ch udział w badanym okresie wynosił od 2 d o 4 ,6 % , co w iąże się z cyklem nauczania.
T a b e l a 10 Bezrobocie w Łodzi w latach 1990-1993 w zależności od przyczyn bezczynności zaw odow ej
W yszczególnienie 1990 1991 1992 1993 D ynam ika
(1990 = 100) Bezrobotni 47 664 87 240 92 205 107 318 225,1 Zwolnieni ze stanowisk - robotniczych - nierobotniczych 30 307 14 623 54 339 32 901 56 657 29 073 74 545 24 054 245,9 164,4 M łodociani - 746 149 289 -Absolwenci 2 706 4 170 3 4 1 7 3 599 133,0 Inwalidzi 1 505 3 100 2 457 4 982 331,0 Zwolnieni z przyczyn zakładu pracy — 25 609 36 030 22 067 _ Ź r ó d ł o : Jak w tab. 7.
G ro n o b ezrobotnych pow iększali rów nież pracow nicy zw alniani z p rzy czyn dotyczących zakładów pracy. N a p o czątku o kresu b a d a n ia odsetek zw olnień z przyczyn leżących po stronie zak ład u pracy w zrastał (od 24% d o 39% ), aby w ro k u 1993 zm aleć d o 28% (w czerw cu) i 20% pod koniec roku.
W woj. łódzkim bezrobocie w w yniku zw olnień grupow ych wynosiło: 9,9 - koniec 1990 r.
25.6 1991 r. 36,0 --- 1992 r. 29.7 - połow a 1993 r.
U w aża się, że udział b ezrobotnych ze zw olnień grupow ych w ogólnym bezrobociu jest w skaźnikiem ilustrującym skalę tru d n o ści ekonom icznych przedsiębiorstw . W okresie transform acji poszczególne gałęzie przem ysłu ch a rak tery zu ją się zróżnicow aną d y n am ik ą rozw oju. W Łodzi d om in uje przem ysł w łókienniczy o najsilniejszym s p a d k u z a tru d n ie n ia . W latach 1990-1991 w tej gałęzi przem ysłu nastąp ił spadek za tru d n ien ia o 30% . B ardzo niski jest udział sek to ra rolniczego. T a k więc w yraźnie u k ształo w a n a s tru k tu ra go spodarcza regionu łódzkiego tłum aczy w dużym sto p n iu sytuację n a ry n k u pracy.
D an e n a tem at bezrobocia pochodzące z rejonow ych b iu r p racy należy in te rp re to w a ć z d u żą d o zą o stro żn o ści. Jed n y m z p o w o d ó w był d u ży liberalizm system u zasiłków dla bezrobotnych w po czątkow ym okresie jego stosow ania. S pow odow ał on pojaw ienie się w 1990 r. sztucznego bezrobocia. P o za tym analizy danych nie pozw alają ocenić skali b ezro b o cia u krytego
w ystępującego szczególnie n a obszarach wiejskich i w sferze budżetow ej. Nie ujaw niają także efektu „zniechęconego p raco w n ik a” , tj. liczby osób, k tó re utraciły pracę i wycofały się z rynku pracy nic w ierząc w pow odzenie p ró b ponow nego zatrudnienia.
4. P O D SU M O W A N IE
Proces restrukturyzacji polskiej gospodarki spow odow ał zasadnicze zm iany n a ry n k u pracy, pojaw iło się jaw n e bezrobocie. W latach 1990 1993 w woj. łódzkim b ezro b o cie w zrosło p o n ad d w u k ro tn ie. Z nacznie silniej w śród k obiet, gdzie w zrost wyniósł od 41% do 47% .
W w yniku zm ian stru k tu raln y ch i w łasnościow ych nastąp iła likw idacja zakład ów pracy i m asow e zw olnienia pracow ników - zw łaszcza w przem yśle w łókienniczym , k tórego kondycja ekonom iczna pogorszyła się znacznie.
W śród bezrobotnych dużo jest osób w wieku starszym , co nie zw ięk sza szans na po now ne zatrudnienie czy przekw alifikow anie. Jeśli chodzi 0 stru k tu rę zaw odow ą, to przew ażają robotn icy niew ykw alifikow ani z wy kształceniem podstaw ow ym i niepełnym podstaw ow ym o raz bez w yuczone go zaw odu.
G łów ne pow ody w zrostu bezrobocia w woj. łódzkim to:
znaczny spadek produkcji przem ysłu w łókienniczego, elek tro m aszy n o w ego i chem icznego spow o d o w an y u tra tą ry n k ó w zb y tu w p ań stw a ch byłego blo ku socjalistycznego,
- tru d n o ści z w chodzeniem na rynki zachodnie,
ograniczenie działalności usługowej w ynikające ze zm niejszenia z a p o trzeb o w an ia ludności n a usługi i w zrost kosztów p ro w ad zen ia działalności (p o d a tk i, koszty najm u, wysokie o procentow an ie k red ytó w itd.),
- spadek globalnego popytu.
D z iałan ia napraw cze pow inny skoncen trow ać się na: - zm niejszaniu rozm iarów istniejącego ju ż bezrobocia, - zapob ieg an iu dalszym redukcjom zatrudnienia.
A ktyw izacja zaw odow a bezrobotnych w Łodzi jest tru d n a z uwagi n a ch arakterystyczne cechy osób pozostających bez pracy, takie jak: starszy wiek i słabe w ykształcenie oraz niska i o g raniczon a m o bilno ść przestrzenn a. P om ocn e m o g ą się tu o k azać organizow ane n a d u żą skalę ro b o ty publiczne 1 p ra ce interw encyjne.
Izabela K ołodziejczyk, Tomasz Zalega
G ENER A L CH A R A C TER ISTIC O F U N E M P L O Y M E N T IN T H E PR O V IN C E OF L O D Z IN 1990-1993
The paper “General chracteristic o f unem ploym ent in the Province o f Lodz in 1990-1993” aims to show trends in the L odz’s labour market. It helps to broaden the knowledge about unem ploym ent in the region and the threat that it causess.
The paper is based on the materials from Em ploym ent Office o f the Province (W ojew ódzki Urząd Pracy) and includes data on:
- structure o f unem ploym ent by age,
- structure o f unem ploym ent by educational level, - uncm loym ent am ong handicaps,
- structure o f unemployment am ong young people, - unemployment in a particular sector o f the econom y,
- number o f unemployed in relation to the period o f being unem ployed, - unem ploym ent in relation to the causes o f being unem ploym ent.
T he data shows that unem ploym ent in the Province o f Lodz increased m ore than two times in 90-93, it concerns to a higher degree w om en and also affects old people with poor education and few qualifications.
