Jerzy Kotkowski
Interdyscyplinarność i złożoność
pojęć "agresja" i "przemoc"
Forum Teologiczne 16, 93-105
2015
FORUM TEOLOGICZNE XVI, 2015 ISSN 1641-1196
Jerzy Kotkowski
Wydział Teologiczny
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
IN T E R D Y S C Y P L IN A R N O Ś Ć I Z Ł O Ż O N O Ś Ć P O JĘ Ć „A G R E SJA ” I „P R Z E M O C ”
Streszczenie. W artykule podjęto kwestie definiowania pojęcia agresji i przemocy. Autor przy
tacza różne sposoby rozumienia tych zjawisk oraz przykładowe formuły definicyjne. Owe zjawiska analizowane są w sposób interdyscyplinarny, w pespektywach: psychologicznej, socjo logicznej, pedagogicznej, biologiczno-fizjologicznej, prawnej, kryminologicznej, komunikacyjno- -kulturowej, teologiczno-biblijnej, semantyczno-pragmatycznej, historyczno-politologicznej, etyczno-moralnej i filozoficzno-ideologicznej. Nie wyklucza się jednak możliwości badania feno menu agresji i przemocy także w innych ujęciach. Całość ma charakter poszukiwań i próby ukierunkowania możliwości myślenia o problemie agresji i przemocy w różnych jego wymiarach.
Słowa kluczowe: interdyscyplinarność nauki, definiowanie pojęć, agresja, przemoc.
W stęp
Rzeczywistość, w której żyje osoba ludzka jest naznaczona w ielom a nega tywnym i zjawiskami. Do tych zjaw isk należy zaliczyć agresję i przemoc.
W niniejszym artykule zostaną poruszone niektóre w arianty definiowania fenomenów agresji i przemocy. Obydwa zjawiska, jako skomplikowany problem badawczy, skłaniają do tego, aby mówić o nich wieloaspektowo oraz w odniesieniu do kilku perspektyw: psychologicznej, socjologicznej, pedagogicznej, biologiczno- fizjologicznej, prawnej, kryminologicznej, teologiczno-biblijnej, komunikacyjno- -kulturowej, etyczno-moralnej, historyczno-politologicznej, semantyczno-pragma tycznej, a także filozoficzno-ideologicznej. Proponowany schem at jest raczej um ow ny i nieco teoretyczny; zapew ne m ożna by jeszcze znaleźć inne punkty widzenia pojęcia agresji i przemocy. W artykule odniesiemy się tylko do najczęst szych i najpopularniejszych kierunków m yślenia w ram ach danej perspektywy, jednak w sposób ogólny. Stąd zawarte w tekście przypisy, odsyłające do konkret nych tekstów, stanow ią źródło i klucz do zrozum ienia om aw ianych aspektów. A dres/A ddress/A nschrift: Jerzy Kotkowski, W ydział Teologiczny, U niw ersytet im. A dam a M ickiewicza w Poznaniu, e-mail: jurekot@ onet.eu
1. Problem definiowania agresji i przem ocy
Trudno podać jedną, w yczerpującą definicję agresji i przemocy. W ciągu dziesięcioleci było przecież wiele prób zdefiniowania tych zjawisk. Część z nich funkcjonuje w literaturze do dnia dzisiejszego, ale były również takie, które nigdy nie zyskały powszechnej aprobaty naukowców. Różny los tych precyzacji wynikał często z faktu uw ikłania danej definicji w zależności m etodologiczne, a czasem i ideowe, nauki, która j ą zbudowała. U ciążliw ość w podaniu komplementarnej definicji w ynika rów nież z faktu, że niekiedy term in „agresja” oraz „przem oc” stosowane są zamiennie lub naw et ze sobą utożsamiane. Prowadzi to do tego, że powstałe definicje są albo zbyt szerokie, albo zbyt wąskie, aby na ich podstawie precyzyjnie określić wszystkie ważkie elementy dla złożoności danego zjawiska. Jakim ś kom prom isem jest występujące w niektórych publikacjach wyrażenie „agresyw no-przem ocow e”, traktujące agresję i przem oc w sposób łączny, bez specjalnych pojęciowych rozróżnień.
W przypadku agresji wymienić m ożna dwa znaczenia tego słowa. Pierwsze, odnosi się do kwestii prawnej; do sytuacji użycia siły zbrojnej przez dane państwo przeciwko innemu państwu. Drugie, odwołuje się do psychologicznego znaczenia tego pojęcia w trzech jego wym iarach. W tym ujęciu agresja to „[1.] wrogie, zwykle gwałtowne działanie fizyczne lub słowne; [2.] jedno z następstw frustracji (agresja emocjonalna) lub w yuczone zachowanie się służące uzyskaniu określo nych korzyści (agresja instrumentalna); [3.] niekiedy utrw alona cecha osobowo ści w yrażająca się agresywnym i postaw am i”1. Inne źródło podaje, że „agresja” je s t to „zbrojna napaść jednego państw a na drugie”2.
Przywołajmy w tym miejscu także podstawowe warianty rozumienia przemo cy w w ersji słow nikow o-encyklopedycznej. M ożna bow iem odnaleźć przynaj mniej cztery propozycje rozumienia słowa „przemoc”: 1) jako siły fizycznej prze wyższającej czyjąś siłę, 2) jak o bezpraw nie narzuconej kom uś władzy czy panowania, 3) jako czynu bezprawnie dokonanego z użyciem siły, 4) jako niemal w yrażenia synonimicznego ze słowem gwałt, zarówno w sensie seksualnym, jak i poza tą sferą3. W podstawowej typologii sposobów rozum ienia przem ocy w y różnia się szczególnie przem oc w znaczeniu wąskim , szerokim oraz legalnym. Z takiej klasyfikacji w ynika ujmowanie przem ocy w kategoriach przede wszyst kim strukturalnych oraz interpersonalnych4.
Istnieje jeszcze wyrażenie znaczeniowo bardzo blisko spokrewnione z poję ciem przemocy, m ianowicie w yraz „przym us”. W ymienia się przynam niej trzy
1 Agresja, w: M ata encyklopedia PW N , red. R. Burek, W arszawa 2002, s. 11.
2 A gresja, w: M aty słow nik ję z y k a polskiego, red. S. Skorupka, H. A uderska, Z. Łem picka, W arszawa 1968, s. 4.
3 Przem oc, w: M ały sło w n ik..., s. 651.
znaczenia tego słowa. Pierwsze odnosi się do kwestii użycia środków prawnych w celu zapew nienia przestrzegania przepisów prawa. Drugie odsyła do obrazu wywierania presji lub nacisku na kogoś. Trzecie wskazuje na działanie ogranicza jące funkcjonowanie wolności drugiego człowieka5.
2. Różne perspektyw y patrzenia na zagadnienie agresji i przem ocy
N ie ulega wątpliwości, że „problematyka agresji jest szeroko podejmowana, poza psychologią, przez socjologię, kryminologię, pedagogikę resocjalizacyjną, etykę, nauki prawnicze, politologię, a pewne analizy tego zjawiska znaleźć także m ożna w kontekście rozważań historycznych i w filozofii”6. To wyliczenie w ska zuje na istnienie pewnej gradacji nauk, które zajm ują się agresją i przemocą.
2.1. Perspektyw a psychologiczna
To bardzo powszechna perspektywa ujmująca problem agresji oraz przemocy jak o jej formy. A. Frączek uważa, że „psychologiczna perspektyw a ujm ow ania agresji koncentruje się na poszukiwaniu odpowiedzi na pytania o to, poprzez jakie procesy, czynności i własności ludzi wyraża się ich agresja, jakie procesy i struk tury intrapsychiczne leżą u podłoża podejmowania przez ludzi czynności agresyw nych i ja k rozw ijają się te mechanizmy, wreszcie jakie czynniki sytuacyjne, także związane z funkcjonowaniem grup społecznych, oraz społeczno-kulturowe współ- determ inują form owanie się skłonności do agresji i jej eskalację w relacjach międzyludzkich”7.
Agresja, stanowiąc obszar badawczy szczególnie psychologii społecznej, uj m owana jest przez nią, jako „każda forma zachowania, której celem jest w yrzą dzenie szkody lub spowodowanie obrażeń innej żywej istocie, motywowanej do uniknięcia takiego potraktowania”8.
Z kolei przem oc jest - ja k zauważa Barbara Krahe - podtypem agresji obejm ującym skrajne formy agresji fizycznej. Z jednej strony przem oc to „silne oddziaływanie na osobę lub własność w celu zniszczenia, ukarania lub kontroli”9,
5 P rzym us w: M ały sło w n ik..., s. 670.
6 A. Frączek, Czynności agresywne ja k o p rzedm iot studiów eksperym entalnej psychologii spo
łecznej, w: Studia nad psychologicznym i m echanizm am i czynności agresyw nych, red. A. Frączek,
W rocław -W arszaw a-K raków -G dańsk 1979, s. 11.
7 Idem, A gresja interpersonalna: opis i analiza z perspektyw y psychologii społecznej, w: Człowiek
i agresja. G łosy o nienawiści i przem ocy. Ujęcie interdyscyplinarne, red. Ł. Jurasz-Dudzik, W arszawa
2002, s. 45.
8 B. Krahe, A gresja, tłum. J. Suchecki, G dańsk 2006, s. 17. 9 Ibidem, s. 19.
z drugiej natom iast to „szkodliwe fizyczne napaści, które nie są w żaden sposób społecznie upraw nione”10.
Psychologia, ze w zględu na m otyw ację działania, w yróżnia agresję wrogą, instrum entalną oraz obronną11. Wyodrębniono w tej dziedzinie przemoc osobistą i strukturalną oraz niefizyczną, rozgryw ającą się na płaszczyźnie intelektualnej i wirtualnej.
Temat teorii agresji pojawił się ju ż w psychologii behawiorystycznej Freuda, syntetyzującej elementy instynktywizmu i enwiromentalizmu w wadliwej koncep cji libido. Z kolei psychoanaliza humanistyczna Fromma wskazywała na różnorod ność psychologicznych motywów stojących za agresywnymi zachowaniami, pod kreślając, że w yjątkiem jest agresja obronna, której podłoże m a charakter biologiczny, w przeciwieństwie do pozostałych, będących społecznego pochodze- n ia 12. From m m ów ił o agresji niezłośliwej w znaczeniu agresji defensywnej i reaktywnej, ale również o destrukcyjności w rozum ieniu agresji złośliw ej13.
Obecnie zagadnienie agresji i przem ocy podejm uje zwłaszcza psychologia społeczna, kulturowa czy osobowości.
2.2. Perspektyw a socjologiczna
W tym ujęciu będzie chodziło o badanie społecznych powiązań oraz konse kwencji stosowania agresji czy przemocy, szczególnie w rodzinie. Socjologia bada wszelkie podłoża warunkujące przemoc na forum społeczeństwa, całych grup, ale i rodziny w formie psychicznej, fizycznej, seksualnej, werbalnej, ekonomicznej i w ielu innych.
Kategoria przem ocy obecna jest także w socjologii wiedzy, gdzie chodzi przede wszystkim o pokazanie historii ludzkiej wiedzy, z uwzględnieniem przyczyn w iedzy upatryw anych w danym układzie społecznym oraz w pływ u w iedzy na warunki społeczne. Socjologia wiedzy stara się wykazać m.in. jaki wpływ wywie ra przem oc na kształt ludzkiej wiedzy. M ożna przyjm ować, że „czynniki i uw a runkowania społeczne w yw ierają pewien w pływ na kształt i tem po rozw oju w ie dzy [ ...] ” 14, nie w pływ ają jed nak na sam ą naturę czy istotę wiedzy. W edług innego ujęcia „przemoc stanowi jeden z niezbędnych fundamentów społecznego
10 Ibidem.
11 E. Staub, P odstaw ow e p o trzeby ludzkie, altruizm i agresja, w: D obro i zło z perspektyw y
psychologii społecznej, red. A.G. M iller, tłum. V. Reder, K raków 2008, s. 95.
12 M. C hałubiński, Słow o w stępne do wydania polskiego, w: E. From m , A natom ia ludzkiej
destrukcyjności, tłum. J. K arłowski, wyd. 2, Poznań 2005, s. X.
13 E. From m , A n a tom ia ludzkiej destrukcyjności, tłum . J. K arłow ski, wyd. 2, P oznań 2005, s. 6.
14 A. Zybertow icz, P rzem oc ja k o kategoria dla socjologii wiedzy, w: Przemoc. W poszukiw aniu
świata, tj. ludzkiego świata. [...] Świat bez przem ocy byłby nie-ludzki”15. W badaniach wpływu przem ocy na procesy socjalizacyjne człowieka postulowa no w przeszłości konieczność ustalenia jakiegoś progu minimum lub optimum przem ocy w życiu społecznym.
2.3. Perspektyw a pedagogiczna
W pedagogice jako nauce skupiającej się na całokształcie działań m ających na celu w ychow anie i edukację, pod pojęciem agresji m ożna rozum ieć takie działanie, które jest rów noznaczne z niszczeniem. Stąd uznaje się j ą za czynnik blokujący rozwój norm i system u aksjologicznego16.
Pedagogika bada problem agresji i przem ocy na gruncie szkolnym i rodzin nym. W przypadku badań prowadzonych nad zachowaniami agresywno-przemo- cowymi w szkole, wymienia się agresję jawną, czyli fizyczną; werbalną lub ekspre syjną; pośrednią, zwykle słow ną (np. pomówienia) oraz agresję bezpośrednią17. W praktyce pedagogicznej spotkać m ożna zachowania agresywne w ekstremalnej postaci, określane jako okrucieństw o18. Zauważalny jest także problem istnienia zjawiska autoagresji.
Do pedagogicznych wątków dotyczących tem atu przem ocy i agresji zalicza się też zagadnienia związane z praktyką penitencjarną oraz pedagogiką resocja lizacyjną, w ram ach której bada się poziom agresji w ludzkich zachowaniach. D ziedziny te określają m etody rew ychow ania osób, które nie zdołały w swoim życiu wykształcić właściwych postaw radzenia sobie z problemami. Pedagogika resocjalizacyjna proponuje różne formy zwalczania i profilaktyki agresywno-prze- mocowej w postaci działań zespołowych, lektur socjoterapeutycznych czy metody
survivalu19. Cenne wskazania dla procesu resocjalizacji płyną także z kognityw
nej teorii osobowości20.
15 Ibidem, s. 35.
16 Ch. Ertle, A gresja, w: P odstaw ow e po jęcia pedagogiczne. A gresja - interdyscyplinarność, red. D. Lenzen, tłum. J.F. M aterne, P.W. M aterne, B erlin-S zczecin 2003, s. 21-22.
17 R. Zachara, D ziałania profilaktyczne pedagoga i zespołu nauczycielskiego - p raktyka wycho
wawcza, w: Przemoc. K onteksty społeczno-kulturowe, t. 2: Kulturow e i edukacyjne aspekty zjawiska,
red. W. Walc, R zeszów 2007, s. 263.
18 I. O buchowska, Agresja, w: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pom ykało, W arszawa 1993, s. 7.
19 S. K aw ula, Czas na napraw ę ludzkiego św iata?, w: A g resja i p rzem o c w św ietle nauk
przyrodniczych i humanistycznych, red. M. M achinek, O lsztyn 2002, s. 185n.
20 B. Urban, W spółczesne teorie w naukach społecznych wobec przestępczości i resocjalizacji, w: D ziałalność profilaktyczna i resocjalizacyjna w środowisku otwartym, instytucjach wychowawczych,
2.4. Perspektyw a biologiczno-fizjologiczna
Z punktu widzenia biologii agresja nie jest jednoznacznie negatywnym zacho waniem. M. Świderska wskazuje, że „w ujęciu biologicznym agresja to uwarun kow ane genetycznie zachowanie, które zm ierza do pokonania przeciw nika lub zm usza go do ucieczki”21, czyli m oże przybierać postać samoobrony.
W spółcześnie problem agresji bada się w ramach neurobiologii, neurochemii oraz neuropsychologii. Przeprowadzano naw et badania m etodam i stosowanymi w biologii molekularnej, udowadniając genetyczne uwarunkowania agresji (tzw. genetyka agresji)22. Wyniki tych badań sygnalizują, że funkcję agresogenną pełnią hormony, neuroprzekaźniki oraz deficyty neuropsychologiczne. N ie m a natomiast empirycznych dowodów na to, że agresja jest wynikiem działania tylko czynników biologicznych. Tezie o istnieniu wrodzonego instynktu agresji przeczą prace m.in. Z.Y. Kuo, J.P. Scotta23.
W biologii mówi się czasem też o tzw. agresji patologicznej24. C. Żekanowski w kontekście nauk przyrodniczych stwierdza, że nie istnieje „gen krym inalisty” jakoby w pływ ający na zachow ania patologiczne i przestępcze w społeczności. „Geny są tylko jednym z w ielu elem entów tworzących pole naszego w yboru”25. Z kolei w kontekście fizjologii m ówi się o pewnej m obilizacji sił witalnych w człowieku jako reakcji, np. na strach powodow any agresywnymi zachow ania mi. Stąd w yróżnia się m.in. agresję w ew nątrzgatunkow ą i m iędzygatunkową, obronną i ofensywną, em ocjonalną i chłodną26.
Kwestia agresji badana jest także interdyscyplinarnie w odniesieniu do spor tu, uwzględniając aspekt psychologiczny, socjologiczny, pedagogiczny, filozoficzny i religijny. Obecność tematyki dotyczącej agresji w nauce o sporcie jest zrozumia ła i nieunikniona, bow iem podejm uje refleksję nad zjaw iskiem ekstremalnego w ysiłku organizmu, który kierow any przez w olę w alki i zwycięstwa dąży do osiągnięcia sportowego celu. W publikacjach w ym ienia się pojęcia, takie jak: agresja zewnętrzna, agresja stadionowa, chuligaństwo, gladiatorstwo, agresja tłu mu, tzw. ustawki, agresja konieczna (wykorzystująca założenia regulaminu), agre sja em ocjonalna (nastawiona na wyrządzenie krzyw dy rywalowi), agresja regu 21 M. Świderska, Czy agresja j e s t w rodzona?, w: R óżne spojrzenia na przem oc, red. R. Szcze panik, J. W awrzyniak, Łódź 2008, s. 197.
22 P.P. Stępień, Genetyka agresji, w: R óżne spojrzenia na przem oc. Człowiek i agresja. Głosy
o nienawiści i przem ocy. Ujęcie interdyscyplinarne, red. Ł. Jurasz-D udzik, W arszawa 2002, s. 34-42.
23 M. Świderska, Czy agresja jest w rodzona?, w: R óżne spojrzenia na przem oc, s. 198. 24 Ibidem , s. 199-203.
25 C. Żekanow ski, Czy istnieje gen krym inalisty?, w: A gresja i przem oc w św ietle nauk hum a
nistycznych i przyrodniczych, red. M. M achinek, O lsztyn 2002, s. 26.
26 J. Vetulani, Neurobiologia agresji. Fenom en agresji w św ietle biochem ii i fizjologii mózgu, w: A gresja i p rzem oc w św ietle nauk hum anistycznych i przyrodniczych, red. M. M achinek, Olsztyn 2002, s. 33.
lam inow a (np. konieczna, instrumentalna, zadaniowa, immanentna, koherentna) oraz pozaregulaminowa27. M ówi się także o rytualnym znaczeniu agresji w dzia łaniach sportowych, czego przejaw em były zm agania sportowców w dawnych epokach28.
2.5. Perspektyw a prawna
Problem występowania agresji i przemocy w życiu wspólnoty ludzkiej pocią ga za sobą określone konsekw encje prawne, w idoczne zarówno w przepisach praw a świeckiego, ja k i kościelnego.
Najwięcej i najczęściej m ówi się o przem ocy w rodzinie. W Polsce główne przepisy dotyczące ochrony dziecka i rodziny przed przem ocą rodzinną zawarte są w Konstytucji, Kodeksie karnym, Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, Kodek sie cywilnym , Kodeksie w ykroczeń, U staw ie o pom ocy społecznej, Ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, Ustawie o Policji29 oraz w U stawie z 2005 r. o przeciw działaniu przem ocy w rodzinie30.
W praw ie kościelnym nie pojaw ia się wprost pojęcie agresji czy przemocy. Praw odaw ca używ a natom iast kategorii „przym usu fizycznego”, gdy m ówi np. 0 przem ocy fizycznej wobec biskupa rzym skiego, innych osób duchownych 1 zakonnych, za które w zależności od podm iotu czynnego i biernego czynu przestępczego praw o kanonicze przew iduje różne kary, np. ekskom unikę latae
sententiae, w ydalenie ze stanu duchownego, interdykt lub suspensę latae sen- tentiae albo spraw iedliw ą k arą feren d e sententiae (kan. 1370 Kodeksu Prawa
Kanonicznego z 1983 r.)31. „Przym us fizyczny” utożsam iany jest przez kom en tatorów praw nych z przem ocą, którą ujm uje się jako um yślne ograniczenie czy ichś swobód32. Przem oc fizyczna m oże bow iem przybierać form ę uwięzienia, zesłania, aresztu domowego, a także terroryzm u33. Stosowanie form przem ocy fizycznej uznawane jest przez ustaw odaw cę za przestępstwo. Agresja, podobnie ja k przem oc, m oże być utożsam iana z przymusem.
27 J. Kosiewicz, Rozw ażania o agresji w sporcie, w: Sport a agresja, red. Z. Dziubiński, W arszawa 2007, s. 2 8 1-285.
28 E. D rewermann, Chrześcijaństwo i przem oc, tłum. T. Zatorski, K raków 1996, s. 260-265. 29 W. Kołakowska, W kręgu agresji, przem ocy i brutalizacji życia. Wybrane zagadnienia, wyd. 2, Szczytno 2004, s. 7.
30 Zob. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciw działaniu p rzem ocy w rodzinie, w: Internetow y
system a któ w p ra w n y c h [online], dostęp: 22 .0 9 .2 0 1 4 , <h ttp ://isa p .sejm .g o v .p l/D e tailsS e rv let?id
= W D U 20051801493>.
31 J. A rias, K odeks P raw a K anonicznego. Kom entarz. E dycja p o lska na pod sta w ie w ydania
hiszpańskiego, red. P. Majer, K raków 2011, s. 1027-1028.
32 P.M. Gajda, Sankcje karne w K ościele w św ietle K odeksu P raw a K anonicznego Jana Pawła
I I oraz późniejszych zm ian i uzupełnień, Tarnów 2008, s. 126.
Określenie „przymus” pojawia się jeszcze w innych kanonach KPK, np. kan. 125; 219; 643; 656, 4°; 748 § 2; 1026; 1036; 1103; 1200 § 2; 1538; 1620, 3° oraz w kan. 1323, 3°34.
2.6. Perspektyw a krym inologiczna
K rym inologia zajm uje się przypadkam i przestępstw jako zjaw isk wybitnie społecznych, stąd przedm iotem jej analiz są konkretne akty agresji i przem ocy (np. atak fizyczny na zdrowie lub życie człowieka, m orderstwo) czy formy prze m ocy (np. przemoc emocjonalna, ekonomiczna, mobbing, cyberbullying itd.).
W aspekcie kryminologicznym przemoc to „rzeczywiste użycie siły fizycznej wobec człowieka lub groźba jej użycia, jeśli zamiar sprawcy obejmuje spowodo wanie szkód fizycznych w postaci śmierci lub uszkodzenie ciała, bez względu na to, czy działanie sprawcy stanowiło cel sam w sobie, czy też m iało charakter instrum entalny”35. Z kolei pojęcie agresji, zaproponow ane przez E.R. Hilgarda, jaw i się jako „czynność podjęta w celu wyrządzenia krzywdy innej osobie, czy to w formie rzeczywistego uszkodzenia ciała, czy też w postaci obelg lub złośliwego w yśm iew ania się”36.
Kryminologia mówi również o przemocy rodzinnej, dzieląc j ą na przemoc fizycz ną, która przybierać może postać popychania, klapsów, uderzania pięścią, zamykania, głodzenia, nieudzielenia pom ocy itd., a także przemoc seksualną obejm ującą np. gwałt, tzw. inne czynności seksualne, zmuszenie do prostytucji oraz oglądania por nografii, kazirodztwo itd. Do form przemocy rodzinnej należy także przemoc psy chiczna, czyli ignorowanie uczuć, grożenie, wyszydzanie, szantaż, izolowanie, zmu szanie do pracy, niszczenie własności osobistej, wykorzystywanie materialne37.
2.7. Perspektyw a biblijna
W Biblii znajdujem y wiele opisów, które naznaczone są agresją i przemocą, Egzegeza w iele m iejsca pośw ięca także analizie Psalmów, zw łaszcza tzw. psal m ów złorzeczących. N auki biblijne starają się wykazać, ja k praw idłowo należy rozum ieć obraz B oga stosującego przemoc czy narodu, który w Jego im ię doko nuje działań agresywnych w obec innych nacji, biorąc pod uw agę m.in. kontekst powstawania danej księgi, jej gatunek, m otyw y redaktora, cel powstania danego
34 K odeks P raw a K anonicznego. P rzekład p o lsk i zatw ierdzony p rz e z K onferencję Episkopatu, Poznań 1984, s. 77, 111, 285, 291, 327, 419, 421 i 423, 445, 519, 597, 623.
35 J. Błachut, A. Gaberle, K. K rajewski, K rym inologia, G dańsk 2006, s. 262.
36 Cyt. za: S. Sosnowski, Zachow ania agresyw ne a bezpieczeństwo osobiste funkcjonariuszy
policji, w: R óżne spojrzenia na przem oc, red. R. Szczepanik, J. W awrzyniak, Ł ódź 2008, s. 273.
37 P. Bucoń, P rzem oc w rodzinie w ujęciu praw nokarnym , w: Zjawisko p rzem ocy we współcze
fragm entu biblijnego, kontekst życia bohaterów itd. Zw raca się także uw agę na zw iązek słowa „przem oc” z w yrażeniem oznaczającym siłę, potęgę, gorliwość, zapalczywość38. Ostatecznie biblijne opisy wojen czy potyczek odsyłają do głęb szego przesłania teologicznego.
J. Niew iadom ski stosuje określenie „teologii dram atycznej” na wskazanie obszaru badawczego, który koncentruje się na wykazaniu, że „wypowiedzi i obrazy m ówiące o religijnie um otyw ow anym upojeniu przem ocą nie są przed stawieniem korzeni zła, lecz tylko już jego wieloznacznego i wymagającego inter pretacji objawu”39. W tym obszarze zaw ierają się również refleksje rozpatrujące obecności agresji i przem ocy w ogóle na gruncie religii. W literaturze nierzadko pojawia się tem at wojen wzniecanych na tle różnic religijnych i nieakceptowania prawa do wyznawania określonej religii. Współcześnie obserwuje się rodzaj agre sji religijnej, która przejawia się w skrajnych formach fundamentalizmu religijne go. Znana jest idea tzw. świętej w ojny prowadzonej przez skrajnie fundamenta- listyczne ugrupowania islamskie.
2.8. Perspektyw a kom unikacyjno-kulturowa
M ówiąc o aspekcie kom unikacyjnym m am y na m yśli przede wszystkim zw iązek m ediów tradycyjnych, elektronicznych i innych z postaw am i agresji i przemocy. Specjaliści badają negatywny wpływ epatowania agresją i przem ocą odbiorców przekazu medialnego. Stosownym analizom poddawane są również form y agresji słownej, szczególnie obecne na łam ach gazet, w telewizji czy In ternecie, na portalach społecznościowych, gdzie niszczy się dobre im ię innych osób. Zw raca się też uw agę na liczne program y reality-show oraz filmy, które prezentują często społecznie i etycznie nieakceptowane postawy, wpływające na rzeczywiste ludzkie zachowania przy jednoczesnym rozm ywaniu systemu warto ści i obyczajów. Nierzadko podkreśla się, że najgroźniejsze źródło rodzące agresję i przem oc bije w Internecie. W tym kontekście pojaw ia się pojęcie przem ocy wirtualnej, czyli zjaw iska cyberbullyingu (ang. electronic bullying)40, ale też now e określenia np. cyberagresor. Badania przestrzeni wirtualnej pokazują, że człowiek często poddawany jest manipulacji, która zaciera granice m iędzy świa tem w irtualnym a światem realnym. Ludzka osobowość oraz system moralny wystawione są na niekorzystne oddziaływania brutalnych gier komputerowych41 oraz treści podżegających do zachow ań agresywnych.
38 K.S. Krieger, Przem oc w Biblii, tłum. A. W ałęcki, K raków 2004, s. 11, 18-23, 39. 39 J. N iew iadom ski, D ram at przem ocy. P erspektyw a religioznawcza i teologiczna, w: D ram at
p rzem ocy w historycznej perspektyw ie, red. H. Baszak-Jaroń, K raków 2004, s. 103.
40 H azard i uzależnienia wirtualne, red. J. Jęczeń, K. Komsta, J. Sak, Sandom ierz 2012, s. 126. 41 Agresja wirtualna vs realna: poglądy i badania, red. Z. Majchrzyk, J.F. Terelak, Białystok 2011, s. 32.
Przem oc i agresja obecne są rów nież w kulturze, którą rozum iem y jako konkretne wzorce estetyczne, treści i przesłania. W przestrzeni kultury lokują się dziedziny artystyczne - architektura, rzeźba, m alarstwo, rysunek i now e formy wyrazu, tj. happening, performance. Wymienić trzeba też sztuki wizualne i audio wizualne, takie ja k teatr, balet, film, teatr telewizji. W ram ach pojęcia kultury m ieści się także literatura piękna. Problem obecności przemocy w określonej kul turze podjął m.in. W. Sofsky, stwierdzając, że „przemoc przybiera najróżniejsze formy. Habitus przem ocy jest jednak zawsze kreowany przez kulturę. To nie natura, lecz kultura czyni człowieka tym, czym był i jaki pozostał”42. Przemoc trwa w kulturze nie dzięki instynktom, ale zdolnościom człowieka, który żyjąc w kul turze tworzy i rozw ija coraz nowsze formy przem ocy aż do totalnej destrukcji43.
2.9. Perspektyw a etyczno-m oralna
Chcąc ocenić ludzkie działania pod kątem agresji i przemocy, należy odwołać się do kategorii etycznych, zwłaszcza o nachyleniu chrześcijańsko-personalistycz- nym, które akcentują godność ludzkiej osoby. Etyka rozpatruje akty agresji i przem ocy z użyciem aparatu badawczego właściwego filozofii. Jednak problem m oralnej oceny w ym ienionych działań je s t polem badaw czym rów nież teologii moralnej, która czerpiąc z filozofii, odwołuje się w pierwszej kolejności do norm praw a Bożego. M oralność chrześcijańska oparta o etos biblijny oraz wypowiedzi M agisterium uwzględnia prawo naturalne, podkreśla personalistyczną koncepcję człowieka, który m a wartość jako jednostka oraz dąży do utworzenia wspólnoty. Pytając o m ożliwość użycia przem ocy należy podkreślić znaczenie m iłości jako naczelnej idei etosu chrześcijańskiego. Możliwość użycia przemocy dopuszczona je s t w granicach, kiedy brak użycia tej siły stanow iłby pow ażne zagrożenie dla życia i zdrow ia zaatakow anego44. Teologia m oralna i etyka badają przebieg moralnych granic dopuszczających stosowanie agresji. Akty agresji i przemocy to pow ażne naruszenie norm moralnych, jedn ak m ożliw e je s t także poszukiw anie okoliczności zmniejszających m oralną za nie odpowiedzialność.
2.10. Perspektyw a historyczno-politologiczna
Dram at agresji i przemocy, który dzieje się w konkretnej jednostce czasu, odciska swoje piętno na historii. Historyczny aspekt agresji i przem ocy wskazuje na działania militarne, polityczne, akty agresji społecznej, przemoc na płaszczyźnie
42 W. Sofsky, Traktat o przem ocy, tłum. M. A dam ski, W rocław 1993, s. 223. 43 Ibidem , s. 225.
44 J. Nagórny, Oko za oko? E tyczne aspekty dopuszczalności użycia siły, w: A gresja i przem oc
religijnej, zamachy stanu itp. J. Chrobaczyński pisze, że przemoc w ujęciu histo rycznym to „ [...] nie jak iś tam fragm ent czasu/procesu historycznego, cezura od-do to raczej pewnego rodzaju stałość i niezmienność, niemal wieczność postę powania, działania, myślenia, w konsekwencji wojowania, zabijania, zbiorowego mordu, niszczenia, ale też zła, nienawiści, agresji psychicznej, strachu i bojaźni”45.
A kty agresji są obecne także w polityce. Bada się je często w ujęciu histo rycznym oraz politologicznym. Współcześnie jaskrawymi przykładami takiej agre sji były działania władz PRL-u, totalitaryzm ów H itlera i Stalina, a wcześniej rew olucji francuskiej czy cesarzy okresu Im perium Rzymskiego. Politologia w spom ina zwłaszcza o agresji werbalnej w polityce, także polskiej46. W ramach tej dziedziny możliwe jest podejmowanie refleksji nad oceną metody walki politycz nej i terroryzmu zaliczanego do form przemocy politycznej47. Ostatecznie procesy polityczne bardzo często stoją u początku agresji jakiegoś państwa na inne.
2.11. Perspektyw a sem antyczno-pragm atyczna
Ujm owanie agresji i przem ocy w pespektywie semantyczno-pragmatycznej, zaproponow ane przez B. Taras jest z pew nością zabiegiem dość nietypowym. W tej perspektyw ie pojęcia agresji i przem ocy są traktow ane zamiennie, na zasadzie słów synonimicznych. Taras ogniskuje swoje rozw ażania na niuansach związanych głównie ze słowem „agresja”. Badaczka postrzega agresję jako dzia łanie, czyli konkretny akt kom unikacji, niosący negatyw ne emocje. Zjawisko agresji opisywane jest z jednej strony w ujęciu semantycznym , z drugiej zaś, w ujęciu pragmalingwistycznym, co pozwala spojrzeć na ten fenomen w katego riach formalnych, poznawczych, kom unikacyjnych oraz funkcjonalnych. Próba ujęcia agresji m etodą łączoną - semantyczno-pragm atyczną - zmierza ku odkry ciu mechanizm ów agresji podmiotowej. Zakłada się, że agresja zarówno instytu cjonalna, ja k i instrum entalna m a swój podm iot spraw czy w człowieku, a nie w czynnikach zewnętrznych, np. państwie czy mediach. Człowiek zawsze pozosta je podm iotem biernym lub czynnym działań agresywnych. W badaniach B. Taras widać szczególne skupienie się na form ach i aspektach związanych z agresją werbalną. Autorce chodzi o zbudowanie podwalin pod całościowy i systematycz ny w ykład „języka agresji”48.
45 J. Chrobaczyński, Czy p rzem oc je s t „m o to rem ” historii?, w: D ram at p rzem ocy w historycznej
perspektyw ie, red. J. C hrobaczyński, W. W rzesiński, K raków 2004, s. 12.
46 E. W nuk-Lipiński, Agresja w p olityce, w: Człowiek i agresja. G łosy o nienawiści i przem ocy.
Ujęcie interdyscyplinarne, red. Ł. Jurasz-D udzik, W arszawa 2002, s. 251n.
47 W. M odzelewski, Walka bez użycia przem ocy. M etody i idee, W arszawa 1983, s. 7 -2 6 , mps. 48 B. Taras, Agresja. Studium sem antyczno-pragm atyczne, R zeszów 2013, s. 19-24.
2.12. Perspektyw a filozoficzno-ideologiczna
Rzeczywistość zachowań agresywno-przemocowych sięga pytań ontologicz- nych i życiowych, szczególnie dotykających problem u istnienia zła w świecie, rozgryw ającego się na linii zła naturalnego, które jest niezależne od człowieka oraz zła moralnego, wymagającego aktywności czynnika wolicjonalnego. Zagad nienie agresji i przem ocy stanowi zatem zakres zainteresow ania filozofii49, a w tym filozofii zła, filozofii bytu, filozofii moralności, etyki, filozofii politycznej oraz filozofii społecznej. Faktem jest, że owe dyscypliny filozoficzne nie są zgod ne, co do źródeł agresji. Oprócz tego w ażne są także kw estie antropologiczne, które skupiają się na podkreślaniu godności zaatakowanego człowieka oraz wska zaniu na proces dehum anizacji agresora. Etyka zw raca uw agę na wykazanie moralnej odpowiedzialności także tych, którzy dopuszczają się czynów agresyw nych, np. u żołnierzy. O agresji m ów i się też w kontekście filozofii zam achu stanu50.
Spotyka się rów nież próby opisu fenom enologicznego agresji i przemocy. J.P. Reemtsma, stosując tak ą optykę, przem oc fizyczną nazyw a przem ocą ciele sną, czyli atakiem „na ciało drugiej osoby bez jej zgody”51. Proponuje także fenomenologiczny podział przemocy fizycznej ze względu na jej stosunek do ciała ludzkiego. W ymienia trzy typy przemocy: lokującą, raptow ną oraz autoteliczną. Przem oc lokująca dotyczy ataku na ciało jak o m asę, której położenie m ożna zmienić. Przemoc raptow na polega na w ykorzystaniu ciała w celu wykonania jakichś czynności, np. seksualnych. N atom iast w przem ocy autotelicznej chodzi o skierowanie działań na uszkodzenie lub zniszczenie ciała, np. tortury, zabój stw o52.
O agresji i przem ocy w sensie ideologicznym m ożna m ówić wtedy, gdy np. głoszone tezy m ają charakter fundamentalistyczny. Przemoc dokonuje się w ów czas w im ię walki o jakieś idee, które lekcew ażą praw o naturalne oraz podsta w ow ą wartość osoby ludzkiej. Innym przykładem jest zauważalny związek m ię dzy hasłam i ideologii skrajnie liberalistycznych a agresją i p rzem ocą we w spółczesnym świecie53.
49 R. Piłat, P rzem oc ja k o problem filozoficzny, „Ethos” 2014, nr 2, s. 149-166; R.P. Wolff,
O przem ocy, tłum . D. Chabrajska, „Ethos” 2014, n r 2, s. 2 0 5-221; A.R. Konrad, F ilo z o f wobec przem ocy, tłum. D. Chabrajska, „Ethos” 2014, nr 2, s. 231-242.
50 G.L. Jura, Filozofia zam achu stanu w X X I wieku, K ęty 2013, s. 3n.
51 J.P. R eem tsm a, Zaufanie i przem oc. E se j o szczególnej ko nstelacji now oczesności, tłum. M. K ałużna i in., Poznań 2011, s. 98.
52 Ibidem , s. 100.
53 A. Paw ełczyńska, Głowy hydry. O przew rotności współczesnego zła, wyd. 2, Łom ianki 2014, s. 7n.
U w agi końcowe
Fenom en agresji i przem ocy sumuje się w obszarze m ultidyscyplinam ym . W refleksji naukowej konieczne jest dokładne przeanalizowanie treści najważniej szych i najczęściej przywoływanych w odniesieniu do tych pojęć. Ponadto, każda dyscyplina określa swój indywidualny rys badawczy, w arunkujący konkretne wnioski i wskazania. W artykule wskazano, że nie m ożna podać jednoznacznego m odelu rozw iązującego raz na zawsze problem istnienia agresji i przemocy. Różne i liczne formy oraz typy agresji i przemocy, odciskające swoje piętno na życiu i świadomości ludzi oraz pokoleń, są wyzwaniem dla wielu dyscyplin nauko wych. W ielopłaszczyznowe spojrzenie na problem agresji i przemocy jest inspira cją dla przyszłego kierunku badań i interpretow ania tych zjawisk.
In terd iscip lin arity and com p lexity the notion o f “ a g g r e ssio n ” an d “v io le n c e ”
Summary. The text analyses the issues o f defining the notions o f aggression and violence.
Different ways o f understanding these phenomena, and sample definition formulae are quoted. These phenomena are analysed in an interdisciplinary way, in the following perspectives: psycho logical; sociological; pedagogical; biological and physiological; legal; criminological; communicative, as well as cultural; theological, religious and biblical; semantic and pragmatic; historical and political; ethical and moral; philosophical and ideological. The possibility o f the investigation o f the phenomena o f violence and aggression have been taken in other perspectives. The whole is a piece of research and an attempt to target the possibility o f thinking about the problems of aggression and violence in their various dimensions.
Key words: interdisciplinary o f science, defining terms, aggression, violence.
Interdisziplinarität und K om plexität der Begriffe „A ggression” und „G ew alt”
Zusammenfassung. Im Text werden die Fragen der Definierung der Begriffe „Aggression” und
„Gewalt” besprochen. Es werden verschiedene Verstehensweisen dieser Phänomene sowie Beispiele ihrer Definitionsformeln herangezogen. Die interdisziplinäre Vorgehensweise ermöglicht es, psycho logische, soziologische, pädagogische, biologisch-physiologische, rechtliche, kriminologische, kom munikations-kulturehe, theologisch-religiös-biblische, semantisch-pragmatische, ethisch-moralische sowie philosophisch-ideologische Aspekte zu berücksichtigen. Die Möglichkeiten der Untersu chung vom Phänomen der Aggression und Gewalt in anderen Zusammenhängen werden aber auch nicht ausgeschlossen. Das Ganze trägt den Charakter eines Versuches, die Reflexion über Gewalt und Aggression für verschiedene Dimensionen offen zu halten.
