Norbert Mendecki
Wpływ Deuteroizajasza i Ezechiela
na Za 10,8.10
Collectanea Theologica 55/4, 17-21
1985
puje 5 razy w Księdze Rodzaju i jest skierow ane do różnych adre
satów. Rdz li 22 (P — źródło kapłańskie) jest rozkazem Bożym
skierow anym do zw ierząt14, Rdz 1, 28 (P) skierowanym do lu
dzi 15. Po potopie
Bóg
nakazał
zwierzętom:
„Bądźcie
płodne
i mnóżcie się, i napełniajcie ziemię” . W Rdz 9, 1. 7 (P) nakaz ten
skierow any jest do Noego i jego sy n ó w 16. Obietnica ta zostaje
zaktualizowana podczas pobytu Izraelitów w Egipcie (Wj 1, 7 —
P)17. W Księdze Jerem iasza w ystępuje to w yrażenie dwa razy: J r
3, 16 i 23, 3. Obydwa wiersze są przez w ielu biblistów uważane
jako nie-jerem iaszow e18. Do kapłańskiego przedstawienia
idei
rozmnażania z Księgi Rodzaju i z Księgi W yjścia sięga Ez 36, 10.
11 opisując nową epokę po powrocie do ziemi izraelskiej. „Płod
ność” dotyczy u niego nie tylko ludzi i zwierząt, jak w Księdze
Rodzaju i Wyjścia, ale także ziarna, drzewa i owoce będą się po
mnażać (Ez 36, 29.30). Ez 36, 29.30 powstał w szkole p ro ro k a 19.
Czy Ez 36, 10.11 pochodzi też ze szkoły proroka, jest rzeczą w ąt
pliwą. W alther Zimmerli zostawia sprawę o tw a rtą 20. Chociaż
w naszym tekście mamy tylko drugą część form uły ze źródła ka
płańskiego: „i m ają się pomnażać”, przez to rozumie się „i m ają
być płodne” . Rozmnażanie jest skutkiem płodności.
W. 10 mówi o wprowadzeniu do ziemi izraelskiej. Z tem atem
tym spotykam y się u Jerem iasza w 12, 1 5 21; 16, 15 22 ; 24, 6 23; 28,
4.6 24; 29, 10.14 25; 30, 3 26; 32, 37 27; 42, 1 2 2S. Wszystkie te wymie
14 O. H. S t e c k , D er S c h ö p iu n g s b e r ic h t d e r P r ie s te r s c h r ijt. S tu d i e n z u r
lite r a r k r itis c h e n u n d ü b e r lie je r u n g s g e s c h ic h tlic h e n P r o b le m a tik v o n G e n e sis 1, 1— 2, 4a, G ö ttin g e n 1975, 55, 128. 18 O. H . S t e c k , d z. c y t., 145— 147. 18 C. W e s t e r m a n n , G e n e sis 1— 11, D a r m s ta d t 1972, 88— 91. 17 F. M i c h a e l i , L e L iv r e d e l ’E x o d e , N e u c h â te l 1974, 28— 29. 18 S. B ö h m e r , dz.» c y t., 38; W. R u d o l p h , Je r e m ia , T ü b in g e n8 1964, 27; W. T h i e l , D ie d e u te r o n o m is tis c h e R e d a k tio n v o n J e r e m ia 1—25, N e u k ir c h e n -V lu y n 1973, 93. 19 W. Z i m m e r l i , dz. c y t., 874. 20 W. Z i m m e r l i , dz. c y t., 860. 21 J r 12— 14— 17 n ie p o c h o d z i od p r o r o k a J e r e m ia s z a , S. B ö h m e r , dz. c y t., 42. 22 J r 16, 14— 1 5 = J r 23, 7— 8 je s t p ó ź n ie jsz e g o p o c h o d z e n ia , W . R u d 1 p h, J e r e m ia , d z. c y t., 112; S. B ö h m e r , dz. c y t., 37. 28 P rz e c iw k o a u te n ty c z n o ś c i J r 24, 6 o p o w ia d a siç S. B ö h m e r , d z. c y t., 32. 24 J r 28, 4. 5 n a le ż y do o p o w ia d a n ia B a r u c h a , A. W e i s e r , D as B u c h J e re m ia , G ö ttin g e n 6 1969, 244. 25 J r 29, 10— 14 p o c h o d z i z o k re s u n ie w o li b a b ilo ń s k ie j, S. B ö h m e r , d z. c y t., 33— 34. 28 J r 30, 1— 4 p o c h o d z i od D e u te ro n o m is ty , S. B ö h m e r , d z. c y t., 49. 27 J r 32, 36— 41 d a tu je się n a o k re s n ie w o li b a b ilo ń s k ie j, S. B ö h m e r , dz. c y t., 43. 28 J r 42, 12 n a le ż y do o p o w i a d a j » · B a r u c h a A. W e i s e r , d z. c y t., 360.
18
k s. N O R B E R T M E N D E C K Inione miejsca nie pochodzą od proroka Jeremiasza, lecz z później
szego okresu. W prowadzenie do ojczyzny, wyrażone czasowni
kiem bo’ Hi znajdujem y często w Księdze Ezechiela (por. Ez 20,
26.42; 34, 13; 36, 24; 37, 12.21; 39,2; 40, 2 i inne). Na uwagę za
sługuje tekst Ez 34, 11— 16, w którym w ystępują czasowniki bo’
Hi i szub Hi. Tekst ten mógł wpłynąć na redaktora Księgi Je re
miasza w użyciu czasownika szub Hi. Według wszelkiego praw do
podobieństwa również samo pojęcie wprowadzenia do ziemi izra
elskiej przejął Jerem iaszow y re d a k to r29. Nasz tekst zależny jest
pod względem języka zarówno od szkoły Ezechiela, jak i od póź
niejszej w arstw y Księgi Jerem iasza. Przede w szystkim sufisko-
niugacja czasownika szub Hi należy do stylu pisarskiego redakto
ra Księgi Jeremiasza. Inne tek sty w Księdze Zachariasza (9, 12
i 10, 6), trak tu jące o powrocie z diaspory należą do późniejszej
w arstw y księgi, datowane na drugą połowę IV w ieku przed n.
Chr.30
Wprowadzenie
narodu do ojczyzny ma nastąpić
z Egiptu
i A ss u r31. O tym mówi także Iz 11, 11. Tutaj znajdują się naw et
nazw y krajów , z których dokona się zeb ran ie32. Chociaż trudno
roztrzygnąć, który tekst jest p ie rw o tn y 33, bez w ątpienia obydwa
„uległy” pisarskiem u stylowi Deuteroizajasza. U Iz 43, 5—6 ze
branie m a miejsce ze w szystkich zakątków ziemi, u Iz 49, 12
z północy, zachodu i z k raju Sewenim, przez
co rozumie się po
łudniow y E g ip t34. Na uwagę zasługuje fakt, że w Ezechielowych
tekstach, traktujących o zebraniu rozproszonego narodu, nie m a
m y wymienionego k ra ju ani stron świata, z której dokonuje
się zebranie. Motyw w prowadzenia do ojczyzny spotykam y często
w okresie niewoli babilo ń sk iej35 u Deuteroizajasza, Tritoizajasza
i Ezechiela 36. D euteroizajasz i Tritoizajasz mówią ogólnie o w pro
29 P o r. N. M e n d e c k i , P o c h o d ze n ie J r 23, 3 z k r ę g ó w p r o r o k a E z e c h ie la?, C T (1983) z. 3, 37— 42, szczeg. 40— 11. 30 T . R o b i n s o n - F . H o r s t , dz. c y t., 213—214, 248, 250. 31 „ A ssu r i E g ip t” — za ty m i n a z w a m i k r y j e się k ró le s tw o S e le u c y d ó w i P to lo m a id ó w z I I I w . p rz e d n .C h r., p o r. F . J . S t e n d e b a c h , P r o p h e tie u n d T e m p e l. D ie B ü c h e r H ag g a i— S a c h a r ja — M a le a c h i—J o e l, S t u t t g a r t 1977, 51. 32 P o r.: „...z A s y rii i z E g ip tu , z P a tr o s i z K u sz , z E la m u i S z in e a ru , z C h a m a t i z w y s p n a m o r z u ” (Iz 11, 11). 33 H . W i l d b e r g e r , J e s a ja , 1. J e s a ja 1— 12, N e u k irc h e n - V lu y n , 1972, 466 u w a ż a , ż e Iz 11, 11— 16 w c z e ś n ie js z y je s t a n iż e li D e u te ro z a c h a r ia s z (Z 9, 14). 34 C. W e s t e r m a n n , D as B u c h J e s a ja . K a p ite l 40— 66, G ö ttin g e n 1970, 175. 35 P o r. Iz 43, 5— 6; 60, 9; Ez 20, 29. 35. 37. 42; 34, 13; 36, 24; 37, 12. 21; 39, 2; 40, 2. 17 i in n e . 33 J r 23, 8; 25, 9; 31, 8 n ie p o c h o d z ą o d p r o r o k a J e r e m ia s z a , S. B ö h m e r , d z. c y t., 37 i 56.
wadzeniu, bez użycia rzeczownika „ziemia”, w porównaniu z Eze
chielem, który używa zawsze bo’ Hi w powiązaniu z „ziemią” 37.
Jahw e przyprow adza rozproszonych do Gileadu i do Libanu.
Z Gileadu dokonała się pierwsza d e p o rta cja38. Według J r 50,
19 39; Mi 7, 1 4 40; Ps 60, 9 = P s 108, 9 41 m a Gilead w okresie
zbawczym (mesjańskim) znów wrócić do wspólnoty izraelskiej.
Podobne obietnice odnoszą się do Libanu u Iz 35, 2; 60, 13 i inne.
Jak już wyżej wspomniano, powiązanie pomiędzy bo’ Hi a ’eretz
względnie ’adama jest typowe dla Ezechiela, tak że musimy
stwierdzić w naszym tekście pew ną zależność językową od Eze
chiela.
Ostatnie sformułowanie w w. 10 „aż miejsca dla nich nie
starczy” w yraża wielkość zebrania. Podobne sformułowanie ma
m y u J r 31, 8, gdzie w yraźnie powiedziane jest, że wielka wspól
nota wraca z powrotem 42. Mi 2, 12 mówi o wrzawie wielkiej ilości
ludzi, w yrażając tą samą m y ś l43. Wielkość zebrania opiewa przede
wszystkim Deuteroizajasz w Iz 49, 18—23. Także w naszym tek
ście mało jest miejsca dla zebranych.
Podsumowując powyższą analizę, trzeba stwierdzić, że autor
obietnicy Za 10, 8.10 przejął w w. 8 Deuteroizajaszową tradycję
z prefikskoniugacją czasownika qabbatz P i i czasownika pada Q,
uzupełniając ją o dwa elementy: o Izajaszowy charakter zebrania
z szaraq Q i o Ezechielowy m otyw płodności po powrocie do o j
czyzny z raba Q.
W. 10 bliski jest tradycji Ezechielowej z parałelnym i czasow
nikam i szub Hi — qabbatz P i i z bo’ Hi. Do tego należy dodać,
podobnie jak u Iz 11, 11, obydwa k raje Egipt i Assur oraz Gilead
i Liban. Wielkość zebrania, dla którego naw et braknie miejsca,
wskazuje na Iz 49, 18—23.
Zebranie rozproszonego narodu dokonuje się poprzez Jahw e.
Obraz „gwizdania” Bożego wyraża tu, na sposób ludzki, z jednej
strony wypełnienie własnej woli przez Jahwe, z drugiej podkre
śla wielkość zebrania. W. 8 mówi początkowo ogólnie o zebraniu,
podczas gdy w. 10 przynosi szczegóły, mianowicie, po dokonaniu
zebrania dokona się wielkie pomnożenie narodu. W porównaniu
z w. 8, w. 10 wymienia dwa kraje, z których odbędzie się zebra
37 P o r. E z 20, 42; 37, 21 i in n e . 38 P o r. 4 K r i 15, 29, Y. A h a r o n i, G ilea d , w : E n c y c lo p a e d ia J u d a ic a , V II, J e r u s a le m 1971, 569— 571, szczeg. 571. 33 J r 50, 19 w y m ie n ia jeszcze K a rm e l, B a s z a n i E fra im . 40 M i 7, 14 m ó w i ty lk o o B a s z a n ie i G ile a d z ie . 41 P s 60, 9 = P s 108, 9— 10 w y m ie n ia o p ró c z G ile a d u jeszcze M a n a s se , E fra im , J u d a , M oab, E d o m i F ilis te e .
42 P o r.: „w o g ro m n e j g ro m a d z ie t u w r ó c ą ” (Iz 31, 8).
43 P o r. N. M e n d e c k i , P r o b le m z a le ż n o ś c i lite r a c k ie j M i 2, 12, R B L 35 (1982) 431— 434, szczeg. 433.
20 k s. N O R B E R T M E N D E C K I
nie: Egipt i Assur, przez co rozumie się dwie potęgi: królestwo
Seleukidów i Ptolomaidów. Jahw e przyprow adzi wygnańców do
Gileadu i Libanu. Jeśli tu taj w ym ienia się te kraje, jakie w okre
sie m onarchii Dawidowo-Salomonowej leżały na krańcach p ań
stwa, świadczy to o tym , że celem owego przedstawienia jest uka
zywanie wielkości dokonującego się zebrania. W ymienienie G ilea
du i Libanu jest dopiero zrozumiałe w świetle w. 8, gdzie mowa
jest o pomnożeniu narodu w ojczyźnie. Według w. 10 działalność
Jahw e jako „zbieracza” postępuje ciągle naprzód — przynosi on
nowe zastępy wygnańców do ojczyzny. Ponieważ środkowa część
ojczyzny jest już zapełniona, Jahw e zmuszony jest zaludnić ludź
mi końce państwa, a więc Liban i Gilead. Ostatnie zdanie w w. 10
podkreśla wielki zasięg zebrania — aż w ojczyźnie zabraknie
miejsca. W zrost narodu w ojczyźnie wskazuje na Mi 4, 6— 7,
a wielkość zebrania na Mi 2, 12. Wobec powyższego należy przy
jąć, że obydwa teksty z Księgi Micheasza w ystępują w Za 10, 8.10.
Tem at pomnożenia narodu spotykam y też u J r 23, 3, a wielkość
zebrania u J r 31, 8. Brak miejsca w ojczyźnie izraelskiej zapoży
czony jest od Iz 49, 18—23.
D E U T E R O JE S A JA N IS C H E R U N D E Z E C H IE L IS C H E R E IN F L U ß A U F S a c h 10, 8. 10 D e r V e rfa s s e r d e r V e rh e iß u n g S a c h 10, 8. 10 h a t in V. 8 d ie d e u te r o je - s a ja n is c h e T r a d itio n m it P r ä f ix k o n ju g a t io n v o n q a b b a tz P i u n d d a s V e rb p a d a Q ü b e rn o m m e n u n d u m z w e i E le m e n te e r g ä n z t (u m die je s a ja n is c h e A r t d e r S a m m lu n g m it sch a ra q Q u n d u m d a s M o tiv d e r F r u c h t b a r k e i t n a c h d e r R ü c k k e h r in d a s L a n d m it r a b a Q, d a s b e i E z e c h ie l b e h e im a te t ist). V. 10 s t e h t d e r T r a d itio n E z e c h ie ls m it d e m W o r tp a a r s c h u b H i — q a b b a tz P i u n d m i t b o ’ H i n ä h e r . D a z u k o m m e n n o c h w ie in J e s 11, 11 d ie b e id e n L ä n d e r Ä g y p te n u n d A s s u r so w ie G ile a d u n d L ib a n o n . D ie b e s c h r ie b e n e G rö ß e d e r S a m m lu n g , d ie so u m f a s s e n d ist, d a ß es a n P la tz m a n g e lt, e r i n n e r t a n J e s 49, 18—23. D ie S a m m lu n g d es z e r s tr e u t e n V o lk e s g e s c h ie h t d u r c h J a h w e . D as B ild d e s „ P f e if e n s ” J a h w e s w ill e in e r s e its in m e n s c h lic h e r W eise v o m D u rc h s e tz e n d es W ille n G o tte s s p r e c h e n . A n d e r e r s e its w ir d m it d ie s e m B ild d ie G rö ß e d e r S a m m lu n g a n g e d e u te t, d ie d ie b e id e n V e rs e d u rc h z ie h t. V. 8 s p r ic h t v o r e r s t n u r a llg e m e in v o n d e r S a m m lu n g , w ä h r e n d V. 10 d a n n d ie E in z e lh e ite n b r in g t. N a c h d e r S a m m lu n g w ir d e in g ro ß e s A n w a c h s e n d e s V o lk es a n g e n o m m e n . Im U n te rs c h ie d zu V. 8 n e n n t V. 10 zw ei L ä n d e r , a u s d e n e n d ie S a m m lu n g z u s t a n d e k o m m t: Ä g y p te n u n d A s s u r. D ie se b e id e n G ro ß m ä c h te s te h e n f ü r d a s s e le u k id is c h e u n d p to lo m ä is c h e R eich . J a h w e b r i n g t d ie E r lö s te n in s L a n d G ile a d u n d L ib a n o n . W e n n d ie se b e id e n L ä n d e r , d ie z u r Z e it d e r D a v id s m o n a r c h i e R a n d g e b ie te Is r a e ls d a r s te ll te n , g e n a n n t w e rd e n , so n u r z u d e m Z w e c k , u m m it d ie s e r B e m e rk u n g d ie G rö ß e d e s G e sc h e h e n s z ù b e to n e n . D ie N e n n u n g v o n G ile a d u n d L ib a n o n e r h ä l t e r s t im Z u s a m m e n h a n g m it V. 8 ih r e S in n s p itz e . D o rt w ir d v o n d e r V e r m e h r u n g d e s V o lk es in d e r H e im a t g e s p ro c h e n . N a c h V. 10 g e h t d ie T ä tig k e it J a h w e s a ls „ S a m m le r ” a b e r u n u n te r b r o c h e n w e ite r , in d e m e r im m e r n e u e M e n g e n v o n E x u la n te n in d ie H e i m a t b r in g t. W e il die M itte d es L a n d e s b e r e its „ v o ll” ist, is t e r je t z t g e z w u n g en , d ie R a n d g e b ie te des L a n d e s , a ls o L ib a n o n u n d G ile a d m it M e n s c h e n zub e v ö lk e r n . D e r le tz te S a tz u n te r s tr e ic h t d e n a u ß e r o r d e n tlic h e n U m fa n g d e r S a m m lu n g — es m a n g e lt s o g a r in d ie s e m g ro ß e n R e ic h a n P la tz . D as G e d e i h e n d es V o lk e s in d e r H e im a t e r i n n e r t a n M i 4, 6— 7 u n d d ie G rö ß e d e r S a m m lu n g a n M i 2, 12. So b e s e h e n k a n n m a n sa g e n , d a ß b e id e T e x te d es B u c h e s M ic h a in S a c h 10, 8. 10 ih r e m A n lie g e n n a c h v e r t r e t e n sin d . D as T h e m a v o n d e r V e r m e h r u n g d es V o lk e s k o m m t a u ß e r d e m in J e r 23, 3 v o r u n d d ie G rö ß e d e r S a m m lu n g w ir d in J e r 31, 8 u n te r s tr ic h e n . D e r M a n g e l a n P la t z im is r a e litis c h e n R e ic h g e h t a u f J e s 49, 18— 23 z u rü c k .
