A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA O E C O N O M IC A 161, 2002
A n d r z e j Bogus*
KREDYTY W TEORII RACJONALNEGO WYBORU KONSUM PCJI
W PR O W A D Z EN IE
W teorii bankowości problem atyka kredytów konsum pcyjnych była tradycyjnie ujm ow ana ja k o w tó rn a w stosunku do kredytow ania p o d m iotów gospodarczych. Prym at bankowości korporacyjnej nad detaliczną spowodow ał brak większego zainteresowania teoretycznego zagadnieniem funkcjonow ania gospodarstw domowych na rynku produktów bankowych. Stąd istnieje silna potrzeb a podejm ow ania zarów no studiów teoretycz nych, jak i badań empirycznych dotyczących związków gospodarstw d o mowych z sektorem bankowym , w tym także ich aktywnej roli n a rynku kredytowym.
Problem atyka kredytów konsumpcyjnych rozpatryw ana m oże być na dwóch płaszczyznach:
- w kontekście racjonalizacji wyboru gospodarstw domowych, - w ujęciu strategii działania banku.
Przedm iotem niniejszego artykułu jest teoretyczna analiza znaczenia kredytów w optymalizacji konsumpcji gospodarstw domowych. Celem tych rozw ażań jest określenie warunków, w których korzystanie z kredytów jest zgodne z realizacją głównego celu gospodarstw dom owych - m aksym alizacją użyteczności konsumpcji. K redyty są bowiem podstawowym narzędziem alokacji w czasie konsumpcji, której użyteczność m oże znacznie przekraczać koszty tego wyboru. Ważnym elementem podejmowanych rozważań teoretycz nych jest zwrócenie uwagi na m akroekonom iczne konsekwencje dynamiki kredytów dla ludności oraz wskazanie na niebezpieczeństwa nadm iernego zadłużenia się gospodarstw domowych.
1. K O N S U M PC Y JN A F U N K C JA G O SPO D A RSTW D O M O W Y C H W procesie gospodarow ania ważną rolę odgrywają gospodarstw a dom o we, które są wyodrębnionymi i ekonomicznie samodzielnymi podm iotam i. Decyzje podejm owane przez te m ikropodm ioty m ają wpływ na funkcjono wanie całego systemu gospodarczego. Racjonalność ich decyzji determinuje efektywność m akroekonom iczną. Są one jednocześnie podm iotam i specyficz nymi, gdyż ich wybory dotyczą przede wszystkim sfery konsum pcji i ak tywności na rynku pracy. Podm ioty te pełnią więc dwie podstaw ow e funkcje: konsum pcyjną i produkcyjną1. Istotą funkcji konsumpcyjnej jest zaspokajanie potrzeb rodziny, które w historycznym procesie rozw oju ulegają ciągłej ewolucji. Funkcja produkcyjna wyraża się w konieczności podejm ow ania poza gospodarstwem domowym działalności dochodowej umożliwiającej uzyskiwanie środków na konsumpcję. Podstawowymi rodza jam i dochodów są: dochody z pracy najemnej oraz dochody z tytułu
własności kapitału i ziemi.
M iędzy tymi dwom a funkcjami istnieje ścisły związek. W gospodarce rynkowej konsum pcja jest bowiem rosnącą funkcją dochodu. W teorii konsumpcji brak jest jednoznacznego określenia tej funkcyjnej zależności. Związek między zmianami w konsumpcji a dynam iką dochodów wyjaśniany jest na gruncie teorii dochodu absolutnego, teorii dochodu relatywnego oraz teorii dochodu perm anentnego2.
W ujęciu teorii dochodu absolutnego, sformułowanej przez J. Keynesa, w m iarę wzrostu dochodu udział w ydatków na konsumpcję maleje, a rośnie skłonność do oszczędzania3. M alejąca, tzw. krańcow a skłonność do k o n sumpcji, czyli coraz mniejszy przyrost wydatków na konsumpcję w stosunku do zwiększających się dochodów, implikuje procesy dostosow ywania się globalnego popytu do rosnącej produkcji. Z punktu widzenia teorii konsumpcji koncepcja dochodu absolutnego m a duże znaczenie, gdyż pozwala przewi dywać w krótkich okresach zachowania gospodarstw dom owych w obszarze dynamiki konsumpcji i wzrostu ich oszczędności.
W teorii dochodu relatywnego (J. S. Duesenberry’ego i F. M odiglianiego) przyjmuje się, że wydatki na bieżącą konsumpcję nie zależą od bieżącego dochodu, lecz zdeterm inowane są osiągniętym już poziomem konsumpcji. Podstawowym czynnikiem wyznaczającym zachowania gospodarstw domowych jest więc potrzeba utrzym ania dotychczasowego poziom u konsumpcji, nawet w warunkach fluktuacji bieżących dochodów. Zjawisko zablokow ania spadku
1 R. M ilew ski (red.), Elementarne zagadnienia ekonom ii, PW N , W arszawa 1999, s. 133.
2 Syntetyczna prezentacja tych teorii przedstawiona została w: W. K am iński, Teoria konsumpcji, [w:] M . N asiłow ski (red.), O teoriach współczesnego kapitalizm u, W arszawa 1978,
s. 129 i n.
konsumpcji określane jest tzw. efektem rygla lub zapadki4. Podstawowym narzędziem stabilizacji konsumpcji są nagrom adzone wcześniej oszczędności. W sytuacji ponownego wzrostu dochodów gospodarstwa domowe będą przeznaczały większość tych przyrostów na odbudowę oszczędności. D opiero po tej odbudowie i osiągnięciu poprzedniego poziomu zaspokajania potrzeb większe dochody skierowane zostaną na przyrost konsumpcji.
Rozw inięciem teorii docho d u względnego jest sform ułow ana przez M. F riedm ana koncepcja dochodu perm anentnego5. Stanowi ona istotny wkład w rozwój teorii konsumpcji. Czynnikiem determinującym rozm iary konsumpcji nie jest dochód bieżący gospodarstw domowych, lecz tzw. dochód stały (permanentny). Dochód stały traktow any jest jak o substytut realnego m ajątku. W artość rynkowa m ajątku zależy od spodziewanego dochodu poszczególnych składników aktywów w przyszłości. D ochód per m anentny jest więc zdyskontow aną na dany m om ent w artością przyszłych dochodów z posiadanego portfela aktywów, który obejmuje: zasoby pieniężne, papiery w artościowe, d o b ra realne oraz tzw. kapitał ludzki6. Z godnie z teorią dochodu perm anentnego gospodarstwa dom owe dostosow ują więc wydatki konsumpcyjne nie do bieżących wpływów, lecz do dochodu stałego, który jest zdeterm inowany wielkością nagrom adzonych aktywów.
Bez względu na szczegółową interpretację funkcyjnej zależności między wysokością dochodów a rozm iaram i konsum pcji należy podkreślić, że dochody stanow ią „ograniczenie budżetowe” zachowań gospodarstw do m o wych, wymuszając dokonywanie racjonalnych wyborów w obszarze spożycia.
2. K R Y T E R IA O PTY M A LIZA CJI K O N S U M PC JI
Dążąc do optymalizacji podstawowej funkcji celu, gospodarstwo dom owe dokonuje wyborów dotyczących7:
- rzeczowej struktury konsumpcji bieżącej, - ilości czasu pracy i czasu wolnego,
- struktury czasowej konsumpcji (wielkości oszczędności i zadłużenia). W teorii ekonomii problem atyka optymalizacji wyborów gospodarstw domowych dotyczących rzeczowej struktury konsumpcji jest bardzo rozbudo wana. Wykorzystywane są tu kategorie analizy subiektywno-marginalistycznej,
4 R. M ilew ski (red.), P odstaw y ekonom ii, PW N , W arszawa 1998, s. 149.
5 Por. M . Belka, D oktryna ekonomiczno-społeczna M iltona Friedmana, PW N, W arszawa, 1986, s. 157 i n.
6 Por. A . Kaźm ierczak, P olityka pieniężna w gospodarce rynkowej, PW N , W arszawa 2000,
s. 135-138.
takie jak: użyteczność krańcow a, krzywa obojętności, linie ograniczenia b u dżetowego oraz m odel równowagi konsum enta8.
W analizie tej przyjmuje się, że gospodarstwa dom owe postępując racjonalnie maksymalizują własne korzyści poprzez wybór możliwie najlepszej, optymalnej kombinacji konsumowanych dóbr. Przy danych ich cenach, skali preferencji i ograniczeniu budżetowym konsument dokonuje takich wyborów, by osiągnąć najwyższą użyteczność całkowitą.
T aką kombinację konsumowanych dóbr, uwzględniającą „mapę preferencji” i ograniczenia budżetowe, nazywa się stanem równowagi konsum enta, w którym użyteczność wybranej struktury konsumpcji jest najwyższa. Stan równowagi konsumenta jest więc wymiernym kryterium optymalizacji struktury spożycia w gospodarstwach domowych.
Z punktu widzenia teorii kredytu szczególne znaczenie m a optym a lizacja czasowej struktury konsumpcji. G ospodarstw o dom owe dokonuje wyborów dotyczących nie tylko optymalnej kombinacji dóbr, lecz także wybiera między konsum pcją w okresie bieżącym a konsum pcją w okresie przyszłym. Problem atyka kredytu konsumpcyjnego może być więc roz patryw ana w aspekcie alokacji konsumpcji w czasie. Optym alizacja k o n sumpcji w czasie w sposób imm anentny związana jest z teorią oszczę dności (sald transakcyjnych). W sposób interesujący zaprezentow ana zo stała ona przez tzw. Szkołę Cambridge, której głównymi przedstawicie lami byli A. M arshall i C. Pigou. W teorii pieniądza zaznaczyli się jak o autorzy dochodowej formuły popytu na pieniądz, w której p o d stawowe znaczenie m a współczynnik „ k ” , oznaczający skłonność do utrzym ywania pewnej części otrzymywanych dochodów w pieniężnej for m ie0. Isto tn a wartość takiego ujęcia popytu na salda transakcyjne, czyli tworzenia oszczędności, polega na wprowadzeniu do analizy alokacji k o n sumpcji w czasie kategorii preferencji gospodarstw domowych. Podm ioty te oceniają z jednej strony użyteczność sald transakcyjnych, z drugiej uwzględniają koszty alternatywne, czyli utratę korzyści z tytułu odłożenia w czasie konsumpcji. W ten sposób wprow adzona została do teorii k o n sumpcji kategoria „preferencji w czasie” (time preference). Określa ona, o ile musi być wyższa użyteczność konsumpcji przyszłej, aby zrekom pensowała przykrość utraty konsumpcji bieżącej. Przyjmując założenie, że konsum pcja bieżąca m a wyższą użyteczność od konsumpcji przyszłej,
8 Szczegółow a prezentacja teorii wyboru konsum enta jest ważnym elem entem wszystkich opracow ań z dziedziny m ikroekonom ii. Por. D . Begg, S. Fisher, R. D ornbusch, M ikroekonom ia, PW E, W arszawa 1996, s. 142 i n.
M
9 D ochodow a wersja równania ma postać: — = K - Y , gdzie: M - ilość pieniądza, P - poziom P
cen, Y - dochód narodow y, К - współczynnik „Cam bridge” . Por. Z. Fedorow icz, Teoria
jednostki będą tylko wtedy skłonne tworzyć oszczędności (salda transakcyj ne), gdy nadwyżka użyteczności odłożonej konsumpcji zrekom pensuje utratę korzyści konsumpcji bieżącej.
N a rynku pieniądza subiektywna kategoria „preferencji w czasie” wyrażona zostaje w postaci stopy procentowej, jako „wynagrodzenie za wyczekiwanie” 10. K oncepcja time preference i stopy procentowej stanowić może teoretyczną podstawę analizy optymalizacji konsumpcji w czasie. Skłonność do tworzenia oszczędności, a tym samym odkładania na przyszły okres konsum pcji, zależy od relacji stopy procentowej do stopy preferencji czasowej. G os podarstw a domowe będą skłonne powiększać oszczędności d o tąd , dopóki stopa procentowa przewyższa ich stopę preferencji czasowej. Po ich zrównaniu dalsze tworzenie oszczędności nie będzie miało racjonalnego uzasadnienia.
Analogicznie rozpatryw ać m ożna alokację konsumpcji w kierunku jej przyspieszenia w stosunku do przewidywanych przyszłych strumieni dochodów. W tym przypadku stopa procentowa, jako cena pieniądza, jest kosztem pozyskania pieniądza z rynku. Zwiększanie konsumpcji bieżącej poprzez korzystanie z kredytów i pożyczek wiąże się z podniesieniem jej użyteczności, ale i z obciążeniem przyszłych dochodów kosztem spłacanych odsetek. W tym aspekcie optymalizacji konsumpcji w czasie gospodarstwo dom owe dokonuje oceny, o ile musi być wyższa użyteczność konsumpcji aktualnej, aby zrekom pensowała przykrość zmniejszenia rozmiarów konsumpcji w przyszłych okre sach (przy założeniu stabilnych cen i dochodów). W arunkiem racjonalności wykorzystywania kredytów w alokacji konsumpcji w czasie jest więc wyższa ocena efektu wzrostu jej użyteczności obecnej od efektu zmniejszania wolume nu konsumpcji w przyszłości. Czynnikami determinującymi racjonalność wybo ru w tym zakresie są: stopa preferencji czasowej (w jakim stopniu oceniamy wyżej użyteczność konsumpcji bieżącej nad utratą konsumpcji w przyszłości) oraz stopa oprocentow ania kredytów (obciążająca przyszłe dochody).
Optymalizacja czasowej struktury konsumpcji jest więc ważnym obszarem racjonalnych w yborów gospodarstw dom owych. K ryteria racjonalności wyprowadzone m ogą być z teorii zachowań tych podm iotów gospodarczych oraz teorii pieniądza odnoszących się do analizy popytu na pieniądz, z których kategoria „preferencji w czasie” m a szczególne znaczenie.
3. M A K R O E K O N O M IC Z N E Z N A C Z E N IA K R E D Y T Ó W K O N SU M PC Y JN Y C H
Jak starano się już wykazać, kredyt jest ważnym instrum entem kształ tującym racjonalne wybory w skali mikroekonomicznej poprzez zwiększenie
użyteczności konsumpcji w wyniku jej alokacji w czasie. Analizując rolę kredytów konsumpcyjnych zwrócić należy także uwagę na ich aspekty m akroekonom iczne. N asuw a się fundam entalne pytanie: jaki jest wpływ wzrostu akcji kredytow ania gospodarstw domowych na równowagę m ak ro ekonomiczną?
W teorii pieniądza i bankowości brak jest jednoznacznej odpowiedzi n a to pytanie. Form ułow ane są często przeciwstawne poglądy. Genetycz n ą przyczyną tych rozbieżności jest kontrow ersja wobec uznania aktywnej bądź neutralnej roli impulsów m onetarnych w m echanizm ach transmisji n a realne procesy gospodarcze. Problem atyka oddziaływania podaży pie niądza na koniunkturę gospodarki jest kluczowym zagadnieniem w róż nych nurtach teorii pieniądza11. Generalnie wyróżnić m ożna dwa modele transmisji:
- neutralnej roli polityki pieniężnej w oddziaływaniu na procesy gos podarcze (ilościowa teoria pieniądza),
- aktywnego oddziaływania impulsów monetarycznych na koniunkturę gospodarczą (teoria preferencji płynności).
Wielkość akcji kredytowej, poprzez tworzenie tzw. wkładów p ochod nych i przyrost pieniądza depozytow ego, wpływa na rozm iary ogólnej podaży pieniądza. Stąd, w zależności od uznania roli polityki m onetarnej w m echanizmie transmisji na procesy gospodarow ania, form ułow ane m ogą być opinie o znaczeniu kredytów konsum pcyjnych w fun kcjono w an iu gospodarki. N a gruncie egzogenicznej roli polityki pieniężnej uznaw ana jest teza, iż nadm ierne zwiększanie akcji kredytowej powoduje zjawiska inflacyj ne i destrukcyjnie oddziałuje na gospodarkę. O dm ienna opinia może być w yrażona, gdy przyjęta zostanie koncepcja endogenicznej roli impulsów m onetarnych w oddziaływaniu na realne procesy gospodarcze. W takim ujęciu polityka m on etarna, a więc i kredytow a, staje się ważnym in strum entem m akroekonom icznej polityki kreow ania dodatkow ego efektyw nego popytu.
Empiryczną egzemplifikacją przedstawionego wyżej dualizmu teoretycznego był znany spór o wpływ kredytów konsumpcyjnych na gospodarkę w Stanach Z jed n oczo ny ch12. Zw olennicy aktyw nej roli kredytów konsum pcyjnych wskazywali na ich znaczenie w zwiększaniu efektywnego popytu, a tym samym i możliwości sprzedaży oraz rozszerzenia produkcji. Przeciwnicy wykorzystywania polityki kredytowej w aktywizowaniu gospodarki podkreślali
11 W sp osób syntetyczny m echanizm y transmisji w ujęciu m onetarystycznym i post- keynesow skim przedstawione zostały w pracy: P. Schaal, Pieniądz i p o lityk a pieniądza, PWE, W arszawa 1996, s. 169-195.
12 Por. R. D om aszew icz, Rola kredytu konsumpcyjnego i długu publicznego w rozwoju
zagrożenia inflacyjne i fałszywe sygnały wprowadzające w błąd producentów w ich ocenach przyszłych możliwości sprzedaży i osiągania zysków. Zwracano także uwagę na wpływ zadłużenia kredytowego, które w w arunkach recesyj nego spadku dochodów może opóźniać popraw ę koniunktury.
Reasum ując należy podkreślić, iz dla pełnej oceny roli kredytów w d o konyw aniu racjonalnych wyborów konsum pcji gospodarstw dom ow ych uwzględnić trzeba m akroekonom iczne uw arunkow ania dynam iki tych kre dytów. W celu przeciwdziałania nadmiernej ich ekspansji, bank centralny powinien uruchom ić narzędzia ograniczające płynność sektora bankowego, które spow odują także zmianę param etrów wyboru gospodarstw dom owych, przy których zmniejszy się ich skłonność do zaciągania kredytów.
4. SK ŁO N N O ŚĆ D O K O R ZY STA N IA Z K R E D Y T Ó W PU ŁA PK A Z A D Ł U Ż E N IA
Stojąc na gruncie racjonalności wyboru kredytu w alokacji konsumpcji w czasie (pomijając takie motywy, jak naśladownictwo, m o da itp.), m ożna sform ułow ać tezę, iż przy danej ocenie użyteczności przesunięcia k o n sumpcji w czasie popyt na kredyty jest funkcją dopuszczalnego obniżenia dochodów przyszłych kosztam i jego obsługi. Podstaw ow ym czynnikiem determinującym skłonność do korzystania z kredytu jest przeciwdziałanie takiem u obciążeniu przyszłych dochodów , które pow odow ałyby utratę zdolności regulowania bieżących zobowiązań. Przyszłe salda transakcyjne, pomniejszone o koszt obsługi zadłużenia kredytowego, powinny osiągnąć poziom zapewniający trw ałe wywiązywanie z płatności. Przyjm uje się, że jest to podstawowe ograniczenie budżetowe gospodarstw dom owych w korzystaniu z kredytów konsum pcyjnych. M ożna więc określić dw a zasadnicze czynniki determ inujące popyt na ten produkt bankow y. Są to cena kredytu (stopa procentowa) oraz obecne i przewidywane dochody. W zrost stopy procentowej oznacza przy stałych dochodach wyższy koszt obsługi kredytu. Wyższa użyteczność przyspieszonej konsumpcji w czasie będzie pow odow ała niewspółmierny wzrost wyrzeczeń w przyszłości, czy niąc ten wybór nieracjonalnym. O dw rotna sytuacja wystąpi w przypadku wzrostu dochodów. Popyt na kredyty będzie rósł, ponieważ przy danym oprocentow aniu zwiększa się możliwość wygenerowania przyszłych sald transakcyjnych na poziom ie zapewniającym bezpieczeństwo utrzym ania płynności.
Obok ograniczenia budżetowego ważnym czynnikiem konstytuującym popyt na kredyty jest różna ocena użyteczności alokacji konsumpcji w różnych
okresach funkcjonowania gospodarstw domowych. W teorii cyklu życiowego zakłada się, że gospodarstwo domowe przewiduje taki rozkład konsumpcji, aby oszczędności zgrom adzone w latach produkcyjnych umożliwiły spłatę zaciągniętych kredytów oraz utrzym anie pożądanego standardu konsumpcji w okresie produkcyjnym . Zgodnie z tym cyklem, w początkowych latach rozwoju gospodarstw a domowe częściej zaciągają kredyty. W następnych etapach rosną oszczędności na spłaty kredytów i inwestycji finansowych okresu schyłkowego13.
W skazując na warunki bezpiecznego zadłużenia się gospodarstw d o mowych zwrócić należy uwagę na możliwość wystąpienia zjawisk p a to logicznych w tym obszarze. Wiążą się one z nadmiernym zadłużeniem. N aruszenie w arunków racjonalnego korzystania z kredytów prow adzić m oże do „pułapki zadłużenia” . Sprzyja tem u rosnąca aktywność banków w prom ow aniu kredytów konsumpcyjnych, szczególnie za pom ocą k art płatniczych. Problem nadmiernego zadłużenia jest szczególnie widoczny w krajach wysoko rozwiniętych. I tak np. amerykańskie gospodarstwo dom owe m a do dyspozycji średnio 13 k art płatniczych obciążonych dłu giem przekraczającym 7,5 tys. $ (w roku 1990 zadłużenie to wynosiło 3 tys. $). Przeciętne zadłużenie gospodarstw a dom owego z tytułu k o rzystania z różnych kredytów przekracza 100% jego rocznych d o ch o dó w 14. Sytuacja jest tym bardziej niebezpieczna, że ten gwałtowny wzrost zadłużenia nastąp ił w gospodarstw ach dom ow ych średnio zam ożnych, o dochodach rocznych poniżej 50 tys. $. Ich skłonność do korzystania z kredytów była zdeterm inow ana przez zjawisko „dem okratyzacji kre dytów ” i odejścia od kryteriów racjonalnego w yboru i analizy kosztów ich funkcjonowania. Konsekwencją tego jest powstanie niebezpiecznego zjaw iska „pułapki zadłużenia” , k tó ra prowadzić m oże do konieczności zaciągania kolejnych kredytów przeznaczonych na obsługę zaciągniętych wcześniej15.
Reasum ując m ożna stwierdzić, że tendencja do nadmiernego korzystania z kredytów konsumpcyjnych stwarza istotne problem y dla racjonalnego funkcjonow ania gospodarstw domowych oraz bezpieczeństwa systemu b an kowego. Kredyty konsumpcyjne w strategii banków komercyjnych stanow ią jednak przedm iot odrębnych badań i analiz.
13 Por. W. Jaworski (red.), P olskie banki tv drodze do Unii Europejskiej, Poltex, W arszawa 1999, s. 214.
14 Por. G . Znekerman, Am erykanie tkw ią ju ż p o uszy w długach, „G azeta W yborcza” z 17.07.2000 r.
Andrzej Bogus
C R E D IT S IN T H E T H E O R Y O F O PT IO N A L C H O IC E OF C O N S U M P T IO N
T he aim o f the article is the analysis o f using credits in the process o f optim izing the consum ption. The article is an attempt to join the theory o f optional choice o f household with the credit policy o f banks.
The criteria o f optionality stem from the theory o f m oney based on the category o f “ time preference” . In the theoretical considerations the author focuses on m acroeconom ic consequences o f to o high level o f consumer credits.
