Założenia i zakres współpracy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z Ministerstwem Spraw Zagranicznych w przeciwdziałaniu rozwojowi organizacji komunistycznych w II RP na podstawie pisma Jana Bacha z 19 lutego 1937 roku

Karol Sacewicz

Założenia i zakres współpracy

Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z

Ministerstwem Spraw Zagranicznych

w przeciwdziałaniu rozwojowi

organizacji komunistycznych w II RP

na podstawie pisma Jana Bacha z 19

lutego 1937 roku

Echa Przeszłości 11, 333-339

Karol Sacewicz

Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

ZAŁOŻENIA I ZAKRES WSPÓŁPRACY

MINISTERSTWA SPRAW WEWNĘTRZNYCH

Z MINISTERSTWEM SPRAW ZAGRANICZNYCH

W PRZECIWDZIAŁANIU ROZWOJOWI ORGANIZACJI

KOMUNISTYCZNYCH W II RP NA PODSTAWIE

PISMA JANA BACHA Z 19 LUTEGO 1937 ROKU

1 Zob. K. Trem bicka, M ię d zy u to p ią a rzeczyw istością. M yśl p o lity c z n a K om u n istyczn ej P a r tii P olski (1 9 1 8 -1 9 3 8 ), Lublin 2007, s. 76-77; H. Cimek, K o m u n iści - P o lsk a - S ta lin 1918­ 1939, B iałystok 1990, s. 116-120.

2 Odbywający się w Moskwie w dniach 25 VII - 21 V III 1935 r. VII K ongres MK przyniósł istotne przew artościow ania w ocenie sytuacji międzynarodowej przez K om intern, a tym sam ym przez jego narodow e sekcje. O dstąpiono od postrzegania „burżuazyjnej dem okracji” za w roga nr jeden, teraz to miejsce zostało zarezerw ow ane dla faszyzmu. Zob. VII K ongres K om m unisticzi- skogo ingernacjonała i borba protiw faszyzm a i wojny. Sbornik dokumientow, red. K. Kiryłowicz Szirina, Moskwa 1975; A rchiw um A kt Nowych w W arszawie [dalej: AAN], 9/1055 (dopływy), Jednolity front kom unistyczny, W arszaw a 23 XI 1936 r., k. 91-105. K PP jak o sekcja III Między­ narodów ki całkowicie podporządkow ała się tym , ja k i wcześniejszym , w skazaniom moskiewskiej centrali. W yrazem dostosow ania partyjnej ta k ty k i do zaleceń płynących de facto z K rem la - ja k podaje H enryk Cim ek - było przyjęcie założeń program u frontu ludowego, który to m iał stano­ wić skuteczny oręż z w walce z nowym w rogiem - faszyzmem ; zob. H. Cimek, op. cit., s. 98 i n.

3 3 4 K arol Sacewicz

a g e n tu r a ln ie p o w ią za n a z Z SR S3. U z n a n ie jej za p od m iot w yw rotow y4 - de facto ju ż od m o m e n tu u tw o rz en ia pop rzed n iczk i K P P K om u n istyczn ej P a rtii R obotniczej P o lsk i (K PR P) - p ociągn ęło za so b ą daleko id ące sk u tk i. D z ia ła l­ n ość K P P śle d z iły p o lsk ie a g en d y rządow e. O bserw acją, a w k on sek w en cji i lik w id a cją ob ecn ości w p o lsk im życiu sp ołeczn o-p olityczn ym d z ia ła c z y k o ­ m u n isty c z n y c h za jm o w a ły się w y sp e c ja liz o w a n e str u k tu r y fu n k cjon u jące w r a m a ch M in is te r s tw a S p ra w W e w n ętr zn y ch (M SW ), M in is te r s tw a S p raw W ojskow ych (M SW oj.) oraz O d d zia łu II S z ta b u G en era ln eg o W P5. R ozm iary p rob lem u , z ja k im p rzy szło im się zm ierzy ć, spow od ow ały, iż w akcji a n ty ­ k o m u n isty czn ej m in is te r s tw a p od ejm ow ały w sp ółp racę z p o lity czn y m i i sp o ­ łeczn y m i in icja ty w a m i o ch a ra k terze a n ty b o lszew ick im , ja k m .in . In sty tu t N a u k o w y ch B a d a ń o K o m u n izm ie6, czy też k iero w a n e przez H en ry k a G la ssa

3 Podporządkow anie to było dostrzegane przez polskie czynniki polityczne i wojskowe. M iędzy innym i w 1935 r. płk Tadeusz Pełczyński, pełniący wówczas funkcję szefa O ddziału II S ztabu G eneralnego, stw ierdził, że „komunizm sam w sobie nie byłby bardziej groźny niż każda in n a doktryna polityczna, gdyby jego kierownictw o nie znajdowałoby [sic!] się w Moskwie”; cyt. za T. Wyrwa, W yw iad i p o lity k a w stosu n kach polsko-fran cu skich p r z e d 1939 rokiem , „Zeszyty H istoryczne” 1984, z. 67, s. 206; zob. też AAN, 9/1188, O ru ch u socjalistycznym w ogóle, ruch kom unistyczny, 1930 r., k. 34-35; M. K ornat, P o lsk a 1939 roku wobec p a k tu R ibben trop-M oło- tow. P roblem zb liże n ia niem iecko-sow ieckiego w p o lityce za g ra n iczn ej I I R zec zyp o sp o litej, W ar­ szaw a 2002, s. 459; J. A. Reguła, H is to r ia K o m u n istyczn ej P a r tji P o lsk i w św ietle fa k tó w i doku m en tów , Toruń 1994, s. 1; M. Przeniosło, P a rtie p o lityczn e I I R zeczy p o sp o litej wobec k om u n istów p o lsk ich w la ta c h 1 9 1 8 -1 9 2 1 , „Czasy Nowożytne” 1999, t. 7, s. 87-100; K P P wobec poleceń III M ięd zyn a ro d ó w k i p ro w a d z e n ia akcji w yw ia d o w c ze j w Polsce, oprac. M. Przeniosło, „Kieleckie S tu d ia H istoryczne” 1995, t. 13, s. 231-238. N a te m a t postrzegania kom unizm u i kom unistów i sto sunku doń II RP zob. W obronie niepodległości. A n ty k o m u n izm w I I R zeczyp o ­ spolitej, red. J. Kloczkowski, F. M usiał, K raków 2009, passim .

4 W edług w ykładu opracowanego przez A dam a R. K ellera n a potrzeby D ep artam en tu Politycznego W ydziału B ezpieczeństw a MSW, „Wywrotową społecznie nazyw am y p artję, k tó ra pragnąć unicestw ienia lub radykalnego przekształcenia istniejącego porządku społecznego, poli­ tycznego i moralnego, dąży do unicestw ienia swych program ow ych celów w zakresie życia społeczno-kulturalnego, w brew woli większości społeczeństwa, bezpraw nie, środkam i gw ałtu aż do rewolucji, tj. zupełnej reorganizacji, albo gwałtownego przew rotu włącznie. Inaczej te partje nazw ać m ożna rew olucyjnem i” (AAN, 9/1191, Wywrotowe p artje polityczne, 1935-1936 r., k. 2); zob. też AAN, 9/1187, Organizacje antypaństw ow e, 1930 r., k. 11-24; zob. też O rgan izacja i d zia ła ln o ść ru ch u kom u n istyczn ego w Polsce w la ta c h 1 9 1 8 -1 9 2 5 w św ietle ra p o rtu W ydziału B e zp iec ze ń stw a M in is te rs tw a S p r a w W ew nętrznych, oprac. K. Sacewicz, „Echa Przeszłości” 2009, t. 10, s. 367.

5 A. Pepłoński, P olicja P a ń stw o w a w syste m ie organ ów b ezpieczeń stw a D ru g iej R zeczypo­ spolitej, Szczytno 1991, s. 22-31, 39-41, 102-103, 109, 112-114, 131-144; idem , K o n tr w y w ia d II R zeczyp o sp o litej, W arszaw a 2002, passim ; idem, M S Z, O d d z ia ł I I oraz form acje ochrony gra n ic wobec ruch u kom u n istyczn ego w Polsce (1 9 1 8 -1 9 2 6 ), „Z pola w alki” 1985, n r 1 (109), s. 89-103; A. M isiuk, P olicja P a ń stw o w a 1 9 1 9 -1 9 3 9 . P ow stan ie, organ izacja, kieru n ki d zia ła n ia , W arsza­ w a 1996, s. 251-287; idem , In stytu cje policyjn e w I I R zeczypospolitej, „Przegląd Policyjny” 1999, n r 1-2, s. 68-72; T. Bohm, Z dziejó w naczelnych w ła d z w ojskow ych I I R zeczypospolitej. O rg a n i­ za c ja i kom petencje M in is te rs tw a S p r a w W ojskowych w la ta c h 1 9 1 8 -1 9 3 9 , W arszaw a 1994, passim ; zob. też AAN, 9/977 (dopływy), Pismo L.TB. 3000 z dn. 26 IV 1923 r. O rganizacja Służby Informacyjnej, k. 34-36; AAN, 9/979 (dopływy), O rganizacja Policji Politycznej, W arsza­ w a 12 V III 1925, k. 148-150.

6 Zob. M. K ornat, B o lszew izm , to ta lita ryzm , rew olucja, R osja. P oczą tk i sow ietologii i s tu ­ d ió w n a d syste m a m i to ta lita rn y m i w Polsce (1 9 1 8 -1 9 3 9 ), t. 1, K raków 2003, s. 72.

P o ro zu m ien ie A n ty k o m u n isty c z n e 7. N iem n iej jed n a k to str u k tu r y rządow e, zw ła sz c z a MSW, b rały n a sie b ie n a jw ięk szy cięża r z w ią za n y z in filtracją, in w igilacją, a ta k ż e lik w id a cją ru ch u k o m u n isty czn eg o w II RP.

D z ia ła ln o ś ć a n ty k o m u n is ty c z n a w y w o ła n a p r o so w ie c k ą a k ty w n o ś c ią K P P i jej p rzyb u d ów ek (w p o sta ci K om u n istyczn ej P a r tii Zachodniej B ia ło ru ­ si, K om u n istyczn ej P a rtii Zachodniej U k r a in y i K o m u n isty czn eg o Z w iązk u M ło d zieży P o lsk ie j)8 o p ie r a ła się n a k o d e k sie k a r n y m 9 i in n y c h a k ta c h p r a w n y c h 10. P on ad to n a c h a ra k ter oraz in te n sy w n o ść rzeczon ych d zia ła ń pod ejm ow an ych przez a g en d y rząd ow e isto tn y w p ły w m ia ł sto su n e k do ko­ m u n izm u i k o m u n istó w p o lsk ich le g a ln y c h organ izacji p olityczn ych , w y ra ża ­ n y m .in . poprzez liczn e u c h w a ły i in terp elacje p o se lsk ie 11.

Z racji całk ow itego p od p orząd k ow an ia K P P m o sk iew sk iej c e n tra li akcja a g en d rząd ow ych n ie m o g ła się ogran iczyć je d y n ie do d z ia ła ń prow adzonych w obrębie p a ń stw a p olsk iego. U lo k o w a n ie k o m u n isty cz n y ch ja czejek , g łów n ie w yd aw n iczych , poza g ra n ica m i II R P (m .in. w W olnym M ieście G dańsku, H o la n d ii, C zechosłow acji), w sp ó łp ra ca p o lsk ich k o m u n istó w z in n y m i sek cja ­ m i K om internu, w ym agały podjęcia działań poza granicam i p a ń stw a polskiego. Z ta k o w ą in ic ja ty w ą do M in iste r stw a S p raw Z agran iczn ych (M SZ) w 1937 r. zw róciło się MSW, przy czym n ie czyniono tego po raz p ie r w sz y 12. Z a m iesz­ czon y poniżej d o k u m en t obrazuje koncepcje ro zw in ięc ia stałej i sy ste m a ty c z ­ nej w sp ółp racy inform acyjnej p om ięd zy obu m in iste r stw a m i. N a k r e ślo n e zo­ sta ły w n im p rzyczyn y n a w ią z a n ia kooperacji p om ięd zy reso rta m i, a przede w sz y stk im jej za k res oraz k ieru n k i. A utor d o k u m en tu - rad ca J a n B ach - był jed n y m z n a jw y b itn iejszy ch zn aw ców z a g a d n ie n ia k o m u n isty czn eg o w M SW w W ydziale B e z p ie c z e ń stw a D ep a r ta m e n tu P olityczn ego. J ego k om ­ p eten cje i szcze g ó ln e zd oln ości w p o zy sk iw a n iu , a n a stę p n ie w n ik liw y m a n a ­

7 S. Jankow ski [H. Glass], M etody ek sp a n sji kom u n izm u . D zieje u k s zta łto w a n ia system u w la ta ch 1 9 1 9 -1 9 3 2 , Londyn 1982, s. 241-325.

8 Zob. A. B ergm an, K o m u n istyczn a P a r tia Z a ch o d n iej B ia ło ru si, „Rocznik Białostocki” 1968; eadem , K o m u n isty czn a P a r tia Z ach o d n iej B ia ło ru si, w: S p r a w y białoru skie w I I R zeczypo­ spolitej, W arszaw a 1984, s. 14-52; J . Radziejowski, K o m u n istyczn a P a r tia Z a ch o d n iej U krain y 1 9 1 9 -1 9 2 9 . W ęzłowe p ro b lem y ideologiczne, K raków 1976, passim . N a te m a t działalności „K” n a odcinku młodzieży szerzej zob. AAN, 9/1187, Organizacje antypaństw ow e, [1930], k. 22-24; AAN, 9/1193, D ziałalność K PP i KZMP w śród młodzieży szkolnej i akadem ickiej, [1936], k. 1-4.

9 Zob. K odeks K a rn y, DzU RP z 11 VII 1932, n r 60, poz. 571; K. Sacewicz, C en traln a p r a s a P olski P o d ziem n e j wobec ko m u n istó w p o lsk ich 1 9 3 9 -1 9 4 5 , W arszaw a 2009, s. 29-30.

10 Zob. G. Górski, Wokół gen ezy P R L. R o zw a ż a n ia h isto ryczn o -p ra w n e, Toruń 2001, s. 37, 40; K. Trembicka, op. cit., s. 57; zob. DzU R P 1934, n r 94, poz. 851; DzU R P 1938, n r 91, poz. 623.

11 Zob. Spraw ozdanie stenograficzne z 14. posiedzenia Sejm u Ustawodawczego z d n ia 14 m arca 1919 r., s. 764-770; Spraw ozdanie stenograficzne z 260. posiedzenia Sejm u U staw odaw ­ czego z d n ia 15 listopada 1921 r., s. 6-38; Spraw ozdanie stenograficzne z 266. posiedzenia Sejm u U stawodawczego z d n ia 30 listopada 1921 r., s. CCLXVI/22-CCLXVI/49.

12 N a te m a t w spółdziałania MSW i MSZ w akcji antykom unistycznej zob. AAN, 322/5286, k. 21-22, 112-113, 117, 120-121, 228; AAN, 322/5287, passim .

3 3 6 K arol Sacewicz

liz o w a n iu m a teria łó w z o sta ły w y k o r zy sta n e przez p od ziem ie n ie p o d leg ło ścio ­ w e w ok resie II w ojny św ia to w e j13.

D o k u m en t znajduje się w zasob ach A rch iw u m A k t N o w y ch w W arszaw ie w zesp o le M SZ 1 9 1 8 - 1 9 3 9 14 i d otych czas n ie był p u b lik o w a n y w obiegu nau k ow ym . T ek st opracow ano zgodnie z za sa d a m i p u b lik acji m a ter ia łó w źró­ dłow ych. Z ach ow an a z o sta ła o r y g in a ln a p iso w n ia . B łęd y sty listy c z n e i orto­ graficzn e za sy g n a lizo w a n o o z n a czen iem [sic!]. W szy stk ie sk róty rozw inięto.

W arszaw a 19 lu ty 1937 r. W ydział B ezp ie c z e ń stw a D ep a r ta m e n t P olityczn y

M in isterstw o S p raw W ew n ętrzn ych

M in ister stw o S p raw Z agranicznych

F a k t, że K o m u n isty cz n a P a r tia P o lsk i j e s t sek cją III M ięd zyn arod ów k i pow oduje, iż ru ch k o m u n isty czn y w P olsce z w ią za n y je s t szereg iem nici z zagran icą, g d zie też szu k a ć p rzede w sz y stk im n a le ż y fa k ty czn y ch źródeł za sa d n ic z y c h n a s ta w ie ń i d y rek ty w d la organ izacyj i stru k tu ry, ta k ty k i i d zia ła ln o ści ele m e n tó w k o m u n isty c zn y ch w P olsce. Tego rodzaju s ta n rzeczy m a sw e u z a sa d n ie n ie w specyficznej stru k tu r ze K om in tern u , d la którego istn ie ją je d y n ie w ła sn e cele i który celom ty m b ezw zg lęd n ie p od p orząd k ow u ­ je d ą ż e n ia grup k o m u n isty c zn y ch w p oszczeg ó ln y ch krajach.

D łu g o le tn ia ob serw acja ru ch u k o m u n isty c zn eg o w P o lsce stw ierd ziła , że ruch te n je d n a k n ie tylk o m a sw e źródło i oparcie w ZSRR. B ęd ą c ściśle u za le ż n io n y od sze r e g u organizacyj m ięd zyn arod ow ych , ja k K o m in tern i jego przybudów ki i n ad b u d ów k i, w y stęp u ją cy c h w dużej m ierze po za [sic!] R osją so w iec k ą - ruch te n n ad to j e s t w y ra źn ie z w ią za n y z n iek tó ry m i in n y m i p a ń stw a m i, w k tórych o m a w ia n e organ izacje m ięd zy n a ro d o w e m a ją sw e ośrodki pracy, czy to n a pew no k o m p lek sy krajów, czy też p ojedyncze p a ń ­ stw a , ja k w k o n k retn y m w y p ad k u - P olskę.

D la n a leży tej z a tem ocen y sy tu a cji w P o lsce n a od cin k u k o m u n isty c z ­ n ym , jak o też d la m ożn ości racjon aln ego i sk u teczn eg o z w a lcza n ia ruchu

13 AIPN Gd, 0046/433, t. 1, W alka A rm ii K ra jo w ej i D elegatu ry R z ą d u z ru ch em lew ico­ w ym (193 9 -1 9 4 4 ), wyd. MSW, W arszaw a 1974, s. 44-55. W edług ośw iadczenia złożonego przez B ern ard a Zakrzew skiego w czasie przesłuchania przez U rząd B ezpieczeństw a 4 VI 1951 r., J a n a B acha udało się pozyskać dzięki bezpośrednim k ontaktom szefa O ddziału II KG ZWZ mjr./ ppłk. dypl. W acława B erki z H enrykiem G lassem . Ten z kolei był bliskim znajom ym J a n a Bacha. Do sp o tk an ia Zakrzew skiego i B acha doszło w lutym 1941 r. w W arszawie. B ach zgodził się wówczas analizow ać n a potrzeby „Korwety” m ateriały wywiadowcze dotyczące m.in. „Młota i S ierpa” oraz SP ZSRS; AIPN, 0397/251, t. 1, W yciąg z o św ia d czen ia Z a k rzew skiego B e rn a rd a z 4 V I 1951 r., k. 95-98; K. Sacewicz, op. cit., s. 21, 37.

k o m u n i s t y c z n e g o k o n i e c z n y m j e s t p o s i a d a n i e m o ż l i w i e ś c i s ł y c h d a n y c h co d o n i c i w i ą ż ą c y c h r u c h w y w r o t o w y w P o ls c e . Z p a ń s t w , w k t ó r y c h w c h w i l i o b e c n e j w y s t ę p u j ą s i l n e z a r y s o w u j ą c e s i ę r ó ż n e g o r o d z a j u , t y p u i c h a r a k t e r u o ś r o d k i K o m i n t e r n u p r z e z n a c z o n e d o k i e r o w a n i a a k c j ą w r ó ż n y c h k r a j a c h , p o z a Z S R R w y s z c z e g ó ln i ć n a l e ż y : F r a n c j ę , B e l g i ę , A u s t r i ę , C z e c h o s ł o w a c j ę i L i t w ę . Z k r a j ó w t y c h r ó ż n e g o r o d z a j u e k s ­ p o z y t u r y p r a c y n a P o l s k ę p o s i a d a j ą : F r a n c j a , B e l g i a , C z e c h o s ł o w a c j a i L i t w a . N a l e ż y t a o c e n a s y t u a c j i w P o l s c e w a r u n k o w a n a j e s t r ó w n i e ż o d p o s i a d a ­ n i a o d p o w i e d n i c h d a n y c h w o g ó le o d z i a ł a l n o ś c i k o m u n i s t y c z n e j i n a t ę ż e n i u w p ł y w ó w k o m u n i s t y c z n y c h w i n n y c h p a ń s t w a c h . P o n i e w a ż s t r u k t u r a i m e t o ­ d y d z i a ł a n i a K o m p a r t y j w r ó ż n y c h k r a j a c h j a k o s e k c y j j e d n e j m i ę d z y n a r o d o ­ w e j o r g a n i z a c j i s ą n a o g ó ł z b l i ż o n e , z a ś p o s z c z e g ó l n e w i ę k s z e a k c j e i k a m p a ­ n i e k o n s e k w e n c j i r o z c i ą g a j ą s i ę n o r m a l n i e n a t e r e n s z e r e g u p a ń s t w , w s z c z e ­ g ó l n o ś c i n a d e r i s t o t n y m j e s t t a k d l a o c e n y s y t u a c j i w k r a j u j a k i m o ż n o ś c i w y d a n i a c e l o w y c h z a r z ą d z e ń , c z y t o z a p o b i e g a w c z y c h , c z y t o r e p r e s y j n y c h - p o s i a d a n i e w w y p a d k u r o z p o c z ę c i a p r z e z c z y n n i k i k o m u n i s t y c z n e z a g r a n i ­ c ą j a k i e j ś a k c j i , o d p o w i e d n i c h d a n y c h o j e j f o r m a c h i c h a r a k t e r z e . S i ł ą f a k t u p a ń s t w a m i , k t ó r e w d a n y m r a z i e z a s ł u g u j ą n a s z c z e g ó l n e z a i n t e r e s o w a n i e b ę d ą p o z a Z S S R p a ń s t w a b e z p o ś r e d n i o z P o l s k ą s ą s i a d u j ą c e , a w i ę c R u m u ­ n i a , C z e c h o s ł o w a c j a , N ie m c y , L i t w a i Ł o t w a . Z u w a g i n a u d z i a ł k o m u n i s t ó w z P o l s k i w w a l k a c h w H i s z p a n i i n i e m o ż e b y ć r ó w n i e ż o b o j ę t n ą s p r a w a r u c h u k o m u n i s t y c z n e g o w t y m k r a j u . R u c h k o m u n i s t y c z n y w P o l s c e z a z ę b i a s i ę n i e j e d n o k r o t n i e b a r d z o s i l n i e z i n n y m i p o k r e w n y m i l u b p o d o b n y m i r u c h a m i j a k : s o c j a l i s t y c z n y , a n a r c h i ­ s t y c z n y i t p . C e c h ą p o d s t a w o w ą t y c h r u c h ó w j e s t i c h m i ę d z y n a r o d o w o ś ć , p r z y c z y m ź r ó d ł a i c h i p o d s t a w y n o r m a l n i e l e ż ą p o z a [s ic !] P o l s k ą . B i o r ą c p o d u w a g ę ż e r u c h y t e m a j ą l i c z n e i s k o m p l i k o w a n e r o z g a ł ę z i e n i a i o d c h y l e n i a i d e o l o g i c z n e , a s t r u k t u r a i c h j e s t w y s o c e s k o m p l i k o w a n a , n a s u w a s i ę k o ­ n i e c z n o ś ć p o s i a d a n i a o d p o w i e d n i c h o r i e n t a c y j n y c h d a n y c h z t e r e n u m i ę d z y ­ n a r o d o w e g o . W s z c z e g ó l n o ś c i , c h o d z i ł o b y o m a t e r i a ł y w z a k r e s i e s t r u k t u r y , i d e o l o g ii , d z i a ł a l n o ś c i i w s p ó ł p r a c y p o s z c z e g ó l n y c h o r g a n i z a c y j m i ę d z y n a r o ­ d o w y c h o c h a r a k t e r z e k o m u n i s t y c z n y m , s o c j a l i s t y c z n y m i a n a r c h i s t y c z n y m . N a s z c z e g ó l n e z a i n t e r e s o w a n i e w d a n y m r a z i e b ę d ą z a s ł u g i w a ł y p a ń s t w a , w k t ó r y c h z n a j d u j ą s i ę s i e d z i b y r ó ż n y c h o r g a n i z a c y j m i ę d z y n a r o d o w y c h l u b s ł u ż ą c e z a t e r e n k o n g r e s ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h . B ę d ą t u w p i e r w s z y m r z ę d z i e n a l e ż a ł y : A n g l i a , H o l a n d i a , B e l g i a , F r a n c j a , S z w a j c a r i a i C z e c h o s ł o w a c j a . P o z a t y m z a i n t e r e s o w a n i e M i n i s t e r s t w a S p r a w W e w n ę t r z n y c h d l a r u c h u k o m u n i s t y c z n e g o w n i e k t ó r y c h k r a j a c h m a s w e ź r ó d ł o w m a s o w y m r u c h u e m i g r a c y j n y m p o l s k o - u k r a i ń s k o - ż y d o w s k i m d o t y c h k r a j ó w . E m i g r a n c i d o t y c h k r a j ó w , a p r z e d e w s z y s t k i m z a m i e s z k a l i w e F r a n c j i , B e l g i i , P a l e s t y n i e , K a n a d z i e , S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h A [ m e r y k i ] P [ ó ł n o c n e j ] i B r a z y l i i , c z y to c z a s o w i, c z y t o s t a l e t a m o s i e d l i , u t r z y m u j ą ż y w y k o n t a k t z k r a j e m , r e a g u j ą c n a w s z e l k i e p r z e j a w y ż y c i a s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e g o w P o ls c e . P o s i a d a j ą o n i r ó ż n e g o r o d z a j u w ł a s n e o r g a n i z a c j e i o r g a n y p r a s o w e . T e o s t a t n i e s ą n a d e r

3 3 8 Karol Sacewicz c z ę s t o p r z e s y ł a n e z a p o ś r e d n i c t w e m p o c z t y k r e w n y m i z n a j o m y m w P o ls c e . c z y n n i k i k o m u n i s t y c z n e u s i ł u j ą w c i ą g n ą ć e m i g r a n t ó w w o r b i t ę s w e j a k c j i , t w o r z ą c p r z y K o m p a r t i a c h o d n o ś n y c h p a ń s t w a s p e c j a l n e s e k c j e n a r o d o w o ­ ś c i o w e d l a p r a c y w ś r ó d e m i g r a n t ó w , w y d a j ą c o d p o w i e d n i e c z a s o p i s m a i t w o ­ r z ą c o d p o w i e d n i e s t o w a r z y s z e n i a . Z t e g o t e ż t y t u ł u M [ i n i s t e r ] - s t w o u w a ż a z a k o n i e c z n e p o s i a d a n i e d o k ł a d n i e j s z y c h d a n y c h co d o r u c h u k o m u n i s t y c z n e g o w o g ó le w k r a j a c h o w i ę k s z e j il o ś c i e m i g r a n t ó w z P o l s k i , a w s z c z e g ó l n o ś c i co d o s t a n u o r g a n i z a c y j n e g o , s t r u k t u r y , r o z w o j u , f o r m d z i a ł a l n o ś c i i t p . r u c h u w y w r o t o w e g o w ś r ó d e m i g r a n t ó w . I s t n i e j e w r e s z c i e j e s z c z e j e d n a k a t e g o r i a p a ń s t w , n a k t ó r e s i ł ą f a k t u m u s i b y ć z w r ó c o n a u w a g a . S ą t o p a ń s t w a , w k t ó r y c h z b i e g l i z P o l s k i k o m u n i ­ ś c i, z n a j d u j ą d o g o d n y d l a s i e b i e a z y l . B ę d ą t u p o z a Z S S R n a l e ż a ł y : F r a n c j a , B e l g i a , c z ę ś c io w o H o l a n d i a , p r z e d e w s z y s t k i m z a ś C z e c h o s ł o w a c j a , g d z i e i l o ś ć t e g o r o d z a j u „ e m i g r a n t ó w p o l i t y c z n y c h ” o s i ą g n ę ł a s t o s u n k o w o b [ a r d z o ] w y s o k i e r o z m i a r y i g d z i e t a m t e j s z e w ł a d z e p a ń s t w o w e n i e p r z e c i w d z i a ł a j ą n a p ł y w o w i t e g o r o d z a j u e l e m e n t ó w , t o l e r u j ą i c h p o b y t w k r a j u . P o z a d a n y m i s y t u a c j i w r u c h u k o m u n i s t y c z n y m p o z a P o l s k ą d o n i o s ł e z n a c z e n i e d l a M i n . [ s t e r s t w a ] S p r .[ a w ] W e w n . [ ę t r z n y c h ] p o s i a d a j ą r ó w n i e ż i n f o r m a c j e o f o r m a c h w a l k i z t y m r u c h e m n a t e r e n i e i n n y c h p a ń s t w , p r o w a ­ d z o n e j z a r ó w n o p r z e z w ł a d z e p a ń s t w o w e , j a k i s p o ł e c z e ń s t w o . P o s i a d a n i e t y c h i n f o r m a c y j d a m o ż n o ś ć n a l e ż y t e j o c e n y a k c j i a n t y k o m u n i s t y c z n e j w P o l ­ s c e , w z g l ę d n i e d a m o ż n o ś ć o d p o w i e d n i e g o p o g ł ę b i e n i a t e j a k c j i i n i e k i e d y s k o o r d y n o w a n i e w s p ó l n y c h w y s i ł k ó w z d a n ą p r z e s t ę p c z o ś c i ą . R e a s u m u j ą c p o w y ż s z e M i n i s t e r s t w o S p r a w W e w n ę t r z n y c h p r o s i o - i l e to m o ż l i w e - p e r i o d y c z n e n a d s y ł a n i e i n f o r m a c y j d o t y c z ą c y c h : a ) Z S R R b ) I n n y c h p a ń s t w p o z a Z S R R c) O r g a n i z a c y j m i ę d z y n a r o d o w y c h w y w r o t o w y c h , w z g l [ ę d z n i e ] w s p ó ł ­ d z i a ł a j ą c y c h z r u c h e m w y w r o t o w y m , a w s z c z e g ó l n o ś c i K o m i n t e r n u i r ó ż ­ n y c h , z w i ą z a n y c h z n i m m i ę d z y n a r o d ó w e k l u b i n n e g o r o d z a j u j e g o e k s p o z y ­ t u r d ) A n t y k o m u n i s t y c z n y c h o r g a n i z a c y j m i ę d z y n a r o d o w y c h i ś w i a t o w e j a k ­ c ji a n t y k o m u n i s t y c z n e j W o d n i e s i e n i u d o w y s z c z e g ó l n i o n y c h w y ż e j p u n k t ó w M i n i s t e r s t w o w s z c z e g ó l n o ś c i i n t e r e s u j ą n a s t ę p u j ą c e m o m e n t y : A d . a ) S y t u a c j a w Z S R R , k s z t a ł t o w a n i e s i ę s t o s u n k ó w i r o z w ó j id e o l o g i i k o m u n i s t y c z n e j Z ja z d y , k o n g r e s y i t d . P r a s a p o l s k a i w y d a w n i c t w a p r z e z n a c z o n e d o k o l p o r t a ż u w P o l s c e O ś r o d k i p r a c y Z S R R n a P o l s k ę , i c h s t r u k t u r a o r g a n i z a c y j n a , z a k r e s d z i a ­ ł a n i a i o b s a d a p e r s o n a l n a . D z i a ł a c z e p o l s c y Z S R R / o b y w a t e l e R P i p o l s k i e j n a r o d o w o ś c i / . K u r s a p a r t y j n e z e s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m u d z i a ł u o b y w a t e l i p o l ­ s k i c h .

K u r i e r z y i k o n t a k t y p e r s o n a l n e z P o l s k ą . P o g r a n i c z n e s o w i e c k i e p u n k t y p r z e m y t u / w Z S R R /. A d . b .) w g . p a ń s t w : S t r u k t u r a r u c h u k o m u n i s t y c z n e g o i m o ż l i w o ś c i j e g o r o z w o j u , n a t ę ż e n i e i c h a r a k t e r w p ł y w ó w k o m u n i s t y c z n y c h , s t a n a k c j i k o m u n i s t y c z n e j i g ł ó w n e k i e r u n k i p r a c w o g ó ln o ś c i, a w s z c z e g ó l n o ś c i w ś r ó d l u d n o ś c i p o c h o d z ą c e j z P o l s k i . Z ja z d y , k o n g r e s y i t d . P r a s a k o m u n i s t y c z n a l u b k o m u n i z u j ą c a w j ę z y k u p o l s k i m , u k r a i ń s k i m l u b ż y d o w s k i m . O r g a n i z a c j e i i n s t y t u c j e p o l s k i e , u k r a i ń s k i e i ż y d o w s k i e o c h a r a k t e r z e k o m u n i s t y c z n y m l u b k o m u n i z u j ą c y m . O ś r o d k i p r a c y n a P o l s k ę , i c h s t r u k t u r a o r g a n i z a c y j n a , z a k r e s d z i a ł a n i a i o b s a d a p e r s o n a l n a . D z i a ł a c z e p o l s c y / o b y w a t e l e R P i p o l s k i e j n a r o d o w o ś c i / . K u r s a p a r t y j n e z e s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m u d z i a ł u o b y w a t e l i p o ls k ic h . K u r i e r z y i k o n t a k t y p e r s o n a l n e z P o l s k ą . D l a p a ń s t w g r a n i c z ą c y c h z P o l s k ą - p o g r a n i c z e i p u n k t y p r z e m y t u . O ś r o d k i i m e t o d y w a l k i z r u c h e m k o m u n i s t y c z n y m , z e s t r o n y d a n e g o p a ń s t w a , j a k i s p o ł e c z e ń s t w a . A d . c i d ) s t r u k t u r a i d z i a ł a l n o ś ć o r g a n i z a c j i m i ę d z y n a r o d o w y c h w y w r o t o ­ w y c h o r a z o r g a n i z a c y j m i ę d z y n a r o d o w y c h i s t n i e j ą c y c h d o w a l k i z n i m i - m a t e r i a ł y o c h a r a k t e r z e o g ó l n y m , o b e j m u j ą c e s z e r e g p a ń s t w l u b s e k c j e o g ó l n o n a r o d o w e n i e m i e s z c z ą c e s i ę w r a m a c h p o s z c z e g ó l n y c h p a ń s t w . W t e n s p o s ó b u j ę t e m a t e r i a ł y d a d z ą s i ę r o z b i ć n a 2 c z ę ś c i : o g ó ln o - i n f o r m a c y j n ą i p e r s o n a l n ą . C z ę ś ć i n f o r m a c y j n a b ę d z i e m i a ł a n a c e l u d a n i e t ł a d l a o c e n y s y t u a c j i w P o l s c e n a p ł a s z c z y ź n i e a k c j i o r g a n i z a c y j m i ę d z y n a r o d o w y c h , s t o ­ s u n k ó w w Z S R R i s t a n u a k c j i K o m p a r t i i w i n n y c h k r a j a c h o r a z w a l k i , p r o w a ­ d z o n e j w t y c h k r a j a c h z r u c h e m k o m u n i s t y c z n y m , a n a d t o w s k a z a n i e n i c i w i ą ż ą c y c h a k c j ę w y w r o t o w ą w P o l s c e z z a g r a n i c ą . C z ę ś ć p e r s o n a l n a b ę d z i e m i a ł a n a c e l u u s t a l e n i e d a n y c h co d o d z i a ł a l n o ś c i i r o l i p o s z c z e g ó l n y c h o s ó b w r u c h u w y w r o t o w y m d l a n a l e ż y t e j o c e n y t y c h o s ó b i e w e n t [ u a l n e g o ] i c h w p r z y s z ł o ś c i u n i e s z k o d l i w i e n i a . W k o ń c u M i n i s t e r s t w o p r o s i n a d s y ł a n i e N [ u m e ] - r ó w c z a s o p i s m k o m u n i ­ s t y c z n y c h i k o m u n i z u j ą c y c h , w y c h o d z ą c y c h z a g r a n i c ą w j ę z y k u p o l s k i m l u b u k r a i ń s k i m , j a k o t e ż t y c h w y c i n k ó w z o b c o ję z y c z n e j p r a s y z a g r a n i c z n e j , k t ó ­ r e t r a k t u j ą o r u c h u k o m u n i s t y c z n y m w P o l s c e i j e g o p r z e j a w a c h . Z a n a c z e l n i k a W y d z i a ł u / J a n B a c h / R a d c a Ź r ó d ło : A A N , 3 2 2 / 5 2 8 8 , k . 4 8 4 - 4 8 7 , m a s z y n o p i s .