HUBERT G Ó RN O W IC Z
FRĄCA
Artykuł ten powstał na marginesie opracowanej monografii toponimicznej byłego powiatu starogardzkogdańskiego1 i ma na celu próbę w yjaśnienia jednej z tzw. nazw trudnych. Pod względem m etodologicznym nawiązuje on do uprzednio napisanego artykułu o nazwie miejscowej W o l e n t a t , stąd nie będę tu omawiał po raz drugi metodologicznych założeń, odsyłając czytelnika do wymienionego artykułu. Chcę najw yżej przypom nieć to, że z powodu germanizacji i niewłaściwej repolonizacii niektóre pomorskie nazw y geogra ficzne daleko odbiegły pod względem fonetycznym lub m orfologicznym od stanu pierwotnego i dlatego ich etym ologia jest utrudniona.
Przedmiotem tego artykułu jest nazwa wsi Frąca w b. pow. starogardzko- gdańskim. Wieś należy do starej parafii w Lalkowach, a pod względem adm i nistracyjnym do gm iny w Leśnej Jani. W pierw podaję jej dokumentację źró dłową:
N ajstarszy zapis F ran cze pochodzi z 1307 r., z dyplom u, w którym kasz telan nowski Piotr Święcą nadaje tę wieś H enrykow i von Lomnitz (Perl 579). Za czasów krzyżackich wieś uległa podziałowi. W pierw wyodrębniła się część, w której nazwie w idzim y dyferencyjną przydaw kę m a ta : de M in o r i Frantz 1315 PUB II 91 (w dokumencie, w którym mistrz krajow y F ryd eryk von Wildenberg nadaje wsi prawo chełmińskie), podobnie: P a r v a Frantz 1320 PUB II 187. O całej wsi jest mowa w kilku kolejnych zapisach: Vränz 1354 PUB V 164, Hannus von der F ra n cz e 1401 MTB 115, Awsten von der F ra n cz e 1409 ib. 552. Drugą wyodrębnioną z tej wsi osadą (a może tą samą o zm ienio nej nazwie) jest S t e y n fr a n c z e 1402-1415 K 106. W w ielkim krzyżackim Z in sb u -
ch u są wymienione już trzy osady w ramach tej w si: S tey n fr a n cz , J u r g e f r a n c z i Flans Francz 1414-1438 ZB 116. Ich nazw y pochodzą od nazw osobowych
: Monografia ta ukaże się w serii „Pomorskie monografie toponomastyczne”, wydawanej przez Gdańskie Towarzystwo Naukowe.
2 H. G ó r n o w i c z . Wolental. Toponomastyczna rozprawka metodologiczna. „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego”. Prace językoznawcze nr 4 1976 s. 51-58
56 HUBERT GÓRNOWICZ
właścicieli tych działów cząstkowych. N a pewno odnosi się to do nazw J u r g e f -
ra n cz i H an s F rancz od imion J ü r g e n [H a n s (od J o h a n n e s ) . O właścicielu H ansie
była już mowa w dokumencie z 1401 r. Ponieważ dziś w okolicy wsi nie ma ni gdzie kamiennej gleby, przypuszczam , że również nazwa S tey n fr a n cz pocho dzi od częstego na Pomorzu nazw iska Stein, a nie od apelatywu Stein ‘kamień’. Za czasów Rzeczypospolitej Szlacheckiej dokum enty mówią znów o jednej nie dzielonej w si: W rancza 1468 KDP 11° 534, W roncza 1470 ib. 542, Vrancza 1492 ib. 582, von der F rantcz 1487 ASPK I 465, voner Frantcz 1489 ib. II 64, vaner
F r a n tcz e 1489 ib. 66, F ra n tcz e 1490 ib. 226, z F ra n cz e 1501 ib. I I I 163, d e F ra n cz a
1503 M RP III nr 943, F ra n tcz e 1504 ASPK IV 8, de F rantcza 1513 MRP IV nr 2101, F rancza 1526 ib. nr 14763, F rancza 1534 AKH X 115, Frantza 1570 ZDz X X III175, F rącza 1584 F 1 156, Frąncza 1598 F I I 38?, Frąncza 1649 WG 7, Frą-
ca 1682 F V 84, 1710 WS 201. Za zaboru pruskiego zapisy są takie: F ronca ok.
1790 Srt XV, Frąca (niem. F ronza) 1881 SG I I 406, a za czasów II Rzeczypospo litej: Frąca (gniazdo Frąckich) 1925 Krzep I 26, Frąca 1928 Pelp 469, 1936 Ar 1348. W gwarze kociewskiej wieś nazyw a się dziś F ranca, do Franci, ve Franci, ad i. f r ü n c k i, n. m ieszkańców fr u ń ć a k , fr u ń ća ck a , fr u ń ć a k i (EX). Taka jest w w y borze dokumentacja nazw y wsi.
W świadomości tutejszych mieszkańców nazwa wsi rzekomo pochodzi od
Franz, niemieckiej w ersji chrześcijańskiego imienia F ra n cisem . Tę ludową
etym ologię podał jako naukową Słownik geograficzny pod red. S. A rnolda5. W system ie toponim icznym Pomorza etym ologia ta jest nie do przyjęcia, bo system owo nazw y dzierżawcze od imion Franciszek, Frącz, Frączek, Franek brzm iałyby * F r a n cisz k ó w o, * F rą cz ew o, *F rączk owo, ''Frankow a, a po nie miecku *Franz(en)dorf. N iem ieckie pochodzenie nazw y jest ponadto mało prawdopodobne z tego powodu, że w okolicy nie ma żadnej nazw y genetycz nie niemieckiej.
N ależy więc inaczej zetym ologizować tę nazwę. W w yżej przytoczonym materiale źródłowym są nieliczne zapisy z W- w nagłosie: z 1354 r. (w dyplo mie krzyżackim ) i z lat 1468-1492 (w dyplomach polskich). Mieszanie polskich fonemów w i / było u Niemców częste, np. D r z e w n o w h. p o w .
lę b o r s k im z a p isa n e D r s e fn o w 1398 r., a w b. pow. kartuskim G ow id lin o , S l a w k o w o i W idlino zapisane w różnych czasach jak G ofidlin , S la fch o w o , Fidlin
itp. Przypom inam powszechnie znany fakt, że miasto W iela to w o (dziś Złotów) na Krajnie nazywało się po niemiecku F ia tów . Po prostu w niemiec kim system ie konsonantycznym opozycja dźwięczności i bezdźwięczności nie miała charakteru fonologicznego, fonologiczna była zaś opozycja słaba: mocna i to sprzyjało mieszaniu przez Niemców polskich spółgłosek dźwięcznych z bezdźw ięcznym i. Śród w yrazow a tylna samogłoska nosowa jest w źródłach zapisana przez połączenie literowe a n , a tylko raz w dokumencie polskim
z 1470 r. jak on . Taki sposób zapisyw ania ą był w pomorskich dokumentach normą. O czyw iście w polskich źródłach z XVI-XX w. jest normalne ą. W świetle przytoczonych cech skryptoryjnyeh i substytucyjnych należy więc tę nazwę odczytać jako *Wrąca.
Jest to więc nazwa topograficzna prym arna od apelatyw u w r ą c a ’mająca w ysoką temperaturę’ (rzeka, struga). Jest to inaczej urzeczow nikow iona przydaw ka przym iotna w formie participium praesentis activi od czasownika
w r z e ć . Pamiętajmy, że dziś w gwarach kociewskich nie ma tego czasownika,
został powszechnie zastąpiony przez g o t o w a ć się, i to mogło dodatkowo sprzy jać niem otywowaniu nazw y i jej ewolucji.
Z semantycznego punktu w idzenia taka nazwa nie mogła być początkowo nazwą wsi, musiała być nazwą potoku. N ależy przypuszczać, że nazwę cieku * Wrąca ponowiono4 na wieś, czyli bez zmian słowotwórczych rozszerzono pierwotny zakres nazw y na sąsiedni obiekt o innym charakterze fizjograficz nym .
Dziś nie ma w okolicy żadnego potoku o nazwie *W rąca, ale logika w ska zuje, że takow y musiał istnieć. Przypatrzm y się więc terenowi przedstawio nemu na załączonym szkicu. Otóż znajdziem y w nim bezim ienny dziś
poto-4 O teorii nazw ponowionych zob. J. T r e d e r . Nazwy ponowione wśród nazw przenie sionych. „Onomástica” 24:1979 s. 19-43.
58 HUBERT GÓRNOWICZ
czek, który ma źródło w północno-zachodnim przysiółku Kamionki, płynie na południowy zachód od Frący przez pola należące do tej wsi i 250 m na po łudnie od Leśnej Jan i wpada do również bezimiennego cieku (przynajmniej w gwarze nazywanego S tru gą ), który jest prawym dopływem J a n i (dziś Janki). M ożna przypuszczać, że ten potoczek nosił kiedyś nazwę *Wrąca i kiedy jego nazwę ponowiono na ważniejszą z punktu widzenia społecznej funkcji języka wieś, nazwa mało ważnego potoczku zanikła. Jest rzeczą powszechną na Pomorzu (i nie tylko na Pom orzu), że po ponowieniu nazw y małego cieku na osadę nazwa cieku z p rzyczyn socjolingw istycznych ulega zapomnieniu.
Podczas gdy interesująca nas nazwa jako dzierżawcza jest u nas systemowo niem ożliwa, to nazwa * Wrąca jako pierwotna nazwa cieku doskonale mieści się w polskim system ie hydronim icznym , i to pod względem semantycznym i słowotwórczym . H ydronim iczna baza *ztar- ‘gorąca woda, gorące źródło’ występuje w polskiej hydronim ii, np. nazw y typu W arz n o5 Jest też cała seria nazw w odnych w formie participium praesentis activi typu B ełcząca (1. dopl. Raciąskiej Strugi z ujściem na pd.-wsch. od M łyna Raciąskiego w Borach Tu cholskich)6, C h ołszcz ąca (1. dopł. W isły z ujściem na pd.-wsch. od Chełm- szczonka na K ociewiu)7, G rz m ią ca (pr. dopł. D rw ęcy w ziemi michałowskiej)8 i ponowienie tej nazw y na osadę G rz m ią ca w pow. brodnickim SG II 892 i inne liczne nazw y wsi G rz m ią ca w pow. błońskim, brzezińskim , łaskim, opoczyń skim , radomskim, szubińskim , bytow skim SG II 891-892, które są z pewnością pierw otnym i nazwam i w odnym i ponowionym i na osady, S z u m ią ca (1. dopł. B rdy z ujściem na pd.-wsch. od Ł yskow a w ziemi bydgoskiej)9. W szystko to im iesłowy teraźniejsze czynne od czasowników dźwiękonaśladowczych infor m ujących o działaniu w ody. W szystkie one w ystępują w rodzaju żeńskim, po nieważ jako przydaw ki przym iotne określały one rzeczyw iste lub domniemane żeńskie rzeczow niki typu w o d a , stru ga .
N iem iecka wersja tej polskiej nazw y F ron za jest substytucją fonetyczną polegającą na zastąpieniu w przez / i utrwaloną dzięki adideacji do imienia
Franz, a współczesna polska urzędowa i gwarowa wersja Frąca jest jej
niedokładną resubstytucją.
Przedstawiona tu analiza potwierdza słuszność wypracowanej w gdańskim ośrodku onom astycznym wszechstronnej, bo filologicznej, systemowej i zawsze konfrontującej nazw y z terenem m etody badawczej. Na obszarach poddanych w przeszłości oddziaływaniu innego języka jest to metoda nieo dzowna i konieczna.
5 H. B o r e k . Zachodniosłowiańskie nazwy toponimiczne z formantem -bn-. Wrocław 1968 s. 252.
6 E. R z e t e l s k a - F e l e s z k o , J. D u m a . Nazwy rzeczne Pomorza między dolną Wisłą a dolną Odrą. Wrocław 1977 s. 18.
7 Tamże s. 27.
8 Hydronimia Wisły. Pod red. P. Zwolińkiego. T. 1. Wykaz nazw w układzie hydro graficznym. Wrocław 1965 s. 238.
A K H X Ar ASPK Ex F K KDP . Krzep I MRP MTB Pelp Perl PUB SG Srt WG WS ZB ŹDz XXIII
ROZW IĄZAN IE SKR Ó T Ó W W Y Z Y SK A N Y C H ŹRÓDEŁ
Inwentarz dóbr i dochodów biskupstwa włocławskiego z roku 1534. W yd. B. Ulanowski. Kraków 1916 s. 1-128. Archiwum Komisji Historycznej PA U X. Słownik geograficzny państwa polskiego i ziem historycznie z Polską związanych. Pod red. S. Arnolda. T. 1. Pomorze Polskie, Pomorze Zachodnie, Prusy Wschodnie. Warszawa 1936-1939.
Akta stanów Prus Królewskich. W yd. M. Biskup i K. Górski. T. 1-4. Toruń 1955-1967.
Materiały z eksploracji terenowej Zespołu Onomastycznego Uniwersytetu Gdańskiego.
Seria „Fontes” Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń od 1897 r.
Das Zinsbuch Bischof Johannes Kropidlos von Włocławek vom Beginn des 15. Jahrhunderts. Hrsg. von Peter Kriedte. Sonderdruck aus Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands. Bd. 22. Berlin 1973.
Kodeks dyplomatyczny Polski. W yd. L. Ryszczewski i A . Muczkowski. T. 1-4. Warszawa 1847-1887.
J. K(rzepela). Spis miejscowości i rodów ziemiańskich województwa po morskiego. Kraków 1925.
Matricularum Regni Poloniae summaria. W yd. T. Wierzbowski. T. 1-5. Warszawa 1905-1919.
Das Marienburger Tresslerbucb der Jahre 1399-1409. Hrsg. von E. Joachim. Königsberg 1896.
Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny. Ze wstępem biskupa S. Okoniewskiego. Pelplin 1928.
Pommerellisches Urkundenbuch. Hrsg. von. M. Perlbach. T. 1-2. Danizg 1881- 1882.
Preussisches Urkundenbuch. Hrsg. von Philippi u. A. Seraphin. Bd. 1-4. Königsberg-Marburg 1882-1960.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1-15. Warszawa 1880-1902.
S c h r o t t e r. Karte von Ostpreussen nebst Preussisch Litauen und Westpreu- ssen nebst des Netzedistrict. Berlin 1803-1810. Mapa w skali 1: 150 000 spo rządzona ok. 1790 r.
Wizytacja biskupa chełmińskiego Mikołaja Gniewosza z 1649 r. Rękopis w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie sygn. G i l (IV 26).
Wizytacja biskupa włocławskiego Felicjana Szaniawskiego z 17 10 r. Rękopis w A r chiwum Diecezjalnym w Pelplinie sygn. G 26.
Das grosse Zinsbucb des Deutschen Ritterordens 1414-1438. Hrsg. von P. G. Thielen. Marburg 1958.
Polska X V I wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Źródła dziejowe. T. 23. Prusy Królewskie. W yd. I. T. Baranowski. Warszawa 1911.
