T. 33. Lublin 2012
DOMINIK ZAMIATA9A CMF
W!ADZA KOMUNISTYCZNA
WOBEC DUSZPASTERSTWA POLONIJNEGO
PROWADZONEGO PRZEZ ZAKONY ME6 SKIE
Polskie duchowien´stwo katolickie pracy duszpasterskiej nie ograniczyMo tylko do ziem ojczystych, ale wychodz Pac naprzeciw zapotrzebowaniom dusz-pasterskim rodaków na obczyz´nie S zwMaszcza tam, gdzie byMy wiePksze ich skupiska S zaczePMo organizowac´ i prowadzic´ dla nich opiekeP religijn Pa1. W tej dziaMalnos´ci, od samego pocz Patku, wyrózUniali sieP kapMani zakonni.
Po II wojnie s´wiatowej w duszpasterstwie polonijnym udzielali sieP zakon-nicy, którzy przed 1939 r. wyjechali do pracy ws´ród Polonii i pozostali na Zachodzie (np. grupa karmelitów w USA czy oblatów we Francji i Anglii), odmawiaj Pac powrotu do kraju2, oraz ci skierowani do tej pracy z kraju po 1945 r. ByMo to s´rodowisko bardzo zrózUnicowane. CzePs´c´ negatywnie odnosiMa sieP do PRL-u. Od pocz Patku byli pod lup Pa komunistycznych wMadz, które oskar-zUaMy ich o powi Pazania z wywiadem pan´stw kapitalistycznych oraz o wrog Pa i szkodliw Pa dziaMalnos´c´ wobec PRL3.
DR HAB. DOMINIKZAMIATA9ACMF,PROF. UKSW S Instytut Politologii Uniwersytetu KardynaMa Stefana Wyszyn´skiego w Warszawie, ul. Wóycickiego 1/3, 01-938 Warszawa.
1J. P l e w k o, Polski Kos´ció* katolicki wobec diaspory, w: Polska diaspora, red. A.
Wa-laszek, Kraków 2001, s. 502-511; J. S z y m a n´ s k i, Duszpasterstwo polonijne – skala
oddzia*ywania, „Studia Polonijne” 28(2007), s. 7-8.
2Niektórzy z powodu lePku o wMasne zUycie nie mogli powrócic´ do kraju. Oblat ks. Konrad
Stolarek przez komunistyczne wMadze zostaM zaocznie skazany na kareP s´mierci pod zarzutem wspóMpracy z hitlerowskim okupantem w czasie wojny i dlatego nie wróciM do kraju. BraM udziaM jako kapelan w walkach pod Arnheim w szeregach Samodzielnej Brygady Spadochrono-wej PSZ na Zachodzie. Oblatom kard. Hlond powierzyM opiekeP duszpastersk Pa nad Polakami w tych krajach. AAN, UdSW, sygn. 133/141, k. 98; IPN, sygn. 0639/55, t. 3, Historia Polskiej Wiceprowincji pod wezwaniem MB CzePstochowskiej. FrancjaSBelgiaSLuksemburg, k. 18.
3IPN, sygn. 0639/55, t. 4, Sprawozdanie i plan przedsiePwziePc´ operacyjnych dotycz Pacych
W pierwszych latach po wojnie wyjazdy zakonników do pracy w duszpas-terstwie polonijnym nie byMy utrudniane4. WyjechaMo wówczas 36 zakonni-ków (w 1945 r. S 16, w 1946 S dwóch, w 1947 S trzech, w 1948 – siedmiu, w 1949 – os´miu). Trudnos´ci zaczePMy sieP od roku 1950, przez co os´rodki duszpasterskie na emigracji zostaMy pozbawione dopMywu nowych ksiePzUy z kraju5. W latach piePc´dziesi Patych wMadza komunistyczna byMa nastawiona pasywnie do spraw Polonii z powodu atmosfery „zimnej wojny”. Polscy ko-munis´ci bowiem na polecenie Moskwy byli skoncentrowani na prowadzeniu akcji reemigracyjnej6. Nie sprzyjaM tezU komunistom sojusz starej emigracji polskiej z powojenn Pa emigracj Pa polityczn Pa7. Niewielki dopMyw z kraju ducho-wien´stwa w latach piePc´dziesi Patych i pocz Patku szes´c´dziesi Patych staM sieP przy-czyn Pa niezadowolenia ws´ród polskich emigrantów, zwMaszcza zUe wiePkszos´c´ pracuj Pacego tam duchowien´stwa byMa juzU w podeszMym wieku i nie mogMa wykonywac´ swoich obowi Pazków ze wzglePdu na zMy stan zdrowia, lub wymie-raMa, powoduj Pac wakaty w polskich parafiach z powodu braku nastePpców8. W zwi Pazku z tym niektórym parafiom groziMo przejePcie ich przez zakony niepolskie, gMównie przez zakonników niemieckich, co powodowaMo jeszcze wiePksze rozgoryczenie skupisk polonijnych. W tej sytuacji organizacje i s´ro-dowiska polonijne, polscy ksiePzUa i zakonnicy z Brazylii, Kanady, Nowej Ze-landii, Urugwaju i innych krajów podejmowali starania, by zasilic´ te placówki zakonnikami z Polski9. Petycje kierowali najpierw do wMadz za
pos´rednic-4AAN, MZO, sygn. 81, Pismo ks. Ignacego Posadzego do Ministerstwa Spraw
Zagranicz-nych z 26 listopada 1946 r., k. 24-25.
5W tym roku wyjechaMo zaledwie czterech duchownych, rok póz´niej trzech, w 1952 r. S
jeden, w 1953 i 1954 S nikt nie wyjechaM, w 1955 S tylko jeden, w 1956 S wyjechaMo piePciu, w 1957 S dwóch, w 1958 S trzech, w 1959 S piePciu, w 1960 S os´miu, w 1961 S dziesiePciu. AAN, UdSW, sygn. 133/22, Liczba ksiePzUy, którzy w latach 1945-1971 wyjechali do pracy w s´rodowiskach polonijnych, geograficzne rozmieszczenie ww. ksiePzUy, k. 65.
6D. S u l a, Dzia*alnos´c´ przesiedlen´czo-repatriacyjna Pan´stwowego UrzeBdu Repatriacyjne-go 1944-1951, Lublin 2002, s. 156-163.
7S. C e n c k i e w i c z, Oczami bezpieki. Szkice i materia*y z dziejów aparatu bezpie-czen´stwa PRL, Kraków 2004, s. 173.
8AAN, UdSW, sygn. 133/176, Notatka w sprawie wyjazdu ksiePzUy zakonnych i zakonnic
do pracy duszpasterskiej i misyjnej poza granice kraju, k. 13; sygn. 138/54, k. 138.
9IPN, sygn. 01283/1165, Wyci Pag z raportu ambasadora PRL w Waszyngtonie dotycz Pacy
Polonii, przesManego do MSZ z dat Pa 23 czerwca 1956 r., k. 62; AAN, UdSW, sygn. 133/156, List otwarty do Rz Padu i do Konsula Polskiego w Kurytybie, k. 5-6; B. F i j a M k o w s k a,
Partia wobec religii i Kos´cio*a w PRL, t. II, cz. 2: 1964-1970, Olsztyn 2001, s.183; AAN, UdSW, sygn. 133/165, Notatka. Sprawa wyjazdu werbistów na misjeP zagraniczn Pa, k. 2-4; IPN, sygn. 0639/36, Krótka charakterystyka s´rodowisk polonijnych w krajach, do których proponuje sieP wyjazd zakonników i zakonnic, k. 1-2.
twem polskich placówek dyplomatycznych. Liczne pisma w tej sprawie kiero-wali takzUe bezpos´rednio do rz Padu PRL czy poszczególnych ministerstw S Ministerstwa Spraw Zagranicznych (MSZ), Ministerstwa Spraw WewnePtrznych (MSW), UrzePdu ds. Wyznan´ (UdSW)10. Ministerstwo Spraw Zagranicznych otrzymywaMo liczne pisma i listy, w których zawiadamiano, zUe grupa duchow-nych, którzy podtrzymywali polskos´c´ w s´rodowiskach polonijduchow-nych, w sposób naturalny bardzo sieP skurczyMa i w zwi Pazku z tym szkolnictwo polskie, szpi-talnictwo, dziaMalnos´c´ charytatywna dla zbiedniaMych czMonków Polonii, opieka duszpasterska, a nade wszystko akcja umacniania i krzewienia kultury oraz polskos´ci zostaMa powazUnie zagrozUona. Alarmowano, zUe jes´li nie przyjedzie polski ksi Padz, to caMa parafia przejdzie pod zarz Pad miejscowej kurii diecezjal-nej i Polacy strac Pa swoje centrum kulturalne i znajd Pa sieP na ulicy11. Rów-niezU biskupi miejscowi wysyMali pros´by o przesManie ksiePzUy z Polski. W tej sprawie przedstawiciele s´rodowisk polonijnych podejmowali próby wyjazdu do Polski, by na miejscu prosic´ polskie wMadze o wyrazUenie zgody na wyjazd duchownych do nich z kraju. Takie starania podjePli przedstawiciele Polonii w Brazylii. Nie otrzymali paszportu z powodu S jak im to tMumaczono S „rózUnych innych wzglePdów pan´stwowych”12.
Przedstawiciele polskich placówek dyplomatycznych PRL z USA, Argen-tyny, Brazylii, Australii i innych krajów (Chabasin´ski z Brazylii, Bartol z Ar-gentyny, WModarska z Meksyku czy W. KePtrzyn´ski z Kanady) zwracali sieP oficjalnie do Ministerstwa Spraw Zagranicznych z postulatem wysMania z Pol-ski pewnej liczby zakonników do pracy w duszpasterstwie polonijnym13. Maj Pac na wzglePdzie aspekt polityczny, ten wniosek uzasadniali pozytywn Pa rol Pa, jak Pa polscy duchowni odgrywali w podtrzymaniu polskos´ci, jePzyka, kultury i wiePzi z krajem ws´ród polskich emigrantów, bardziej przychyln Pa postaw Pa duchowien´stwa przybywaj Pacego z kraju wobec placówek dyploma-tycznych PRL, co uMatwiaMo tym placówkom rozszerzanie wpMywu na
s´rodo-10AAN, UdSW, sygn. 133/156, List otwarty do Rz Padu i do Konsula Polskiego w
Kuryty-bie, k. 5-6; F i j a M k o w s k a, Partia wobec religii, s. 183.
11AAN, UdSW, sygn. 133/168, Pismo Prezesa Komitetu Obchodów Tysi Paclecia Polski do
Ministra Spraw WewnePtrznych PRL z 15 lipca 1964 r., k. 100.
12TamzUe.
13IPN, sygn. 0639/36, Notatka w sprawie wyjazdu ksiePzUy i zakonnic do pracy
duszpaster-skiej poza granice kraju, Warszawa, 30 sierpnia 1965 r., k. 13; IPN, sygn. 0639/36, Krótka charakterystyka s´rodowisk polonijnych w krajach, do których proponuje sieP wyjazd zakonników i zakonnic, k. 1-2; F. M i c e k, Misja redemptorystów w Bahia (Brazylia), Tuchów 1991, s. 59-87.
wiska polonijne i neutralizowanie wrogich wobec PRL-u wpMywów powojen-nej emigracji, pomoc Pa w popularyzowaniu osi PagniePc´ Polski po 1945 r., kol-portazUu prasy i wydawnictw krajowych ws´ród polskiej emigracji. Przeko-nywali, zUe „dopóki emigranci czuj Pa sieP katolikami, s Pa Polakami”. Tam, gdzie pracowali zakonnicy z Polski, obserwowano wiePksz Pa znajomos´c´ jePzyka polskiego.
Innym argumentem placówek dyplomatycznych za s´ci PagniePciem ksiePzUy z kraju byMa potrzeba odmModzenia duszpasterzy polonijnych oraz obawa przed przejePciem duszpasterstwa przez duchowien´stwo innych narodowos´ci, co wpMynePMoby niekorzystnie na zUycie polonijne14. Ich postulaty poparli: wi-ceminister spraw zagranicznych Winiewicz po inspekcji placówek dyploma-tycznych w Brazylii i Argentynie, Oskar Lange S zastePpca przewodnicz Pacego Rady Pan´stwa, oraz Jan Izydorczyk S poseM na Sejm15. Spraw Pa wyjazdu do Polonii byli równiezU zainteresowani przeMozUeni zakonni w kraju. ProwincjaMo-wie, powoMuj Pac sieP na pros´by s´rodowisk polonijnych i duchownych tam pra-cuj Pacych, pisali pros´by do UdSW, MSZ, wydziaMu paszportów MSW o po-zwolenie na wyjazd zakonników do pracy duszpasterskiej ws´ród Polonii16. PrzeMozUeni wyzUsi wystePpowali o pozwolenie na wyjazd zagraniceP swoich czMonków: chrystusowców do Brazylii, Kanady, Urugwaju, Anglii, Francji, Austrii, RRF, Szwecji, dominikanów do Australii, ksiePzUy misjonarzy do Bra-zylii, pallotynów do Francji, Urugwaju i Afryki PoMudniowej, redemptorystów do Argentyny, salezjanów do USA, salwatorianów do USA, werbistów do Brazylii i Argentyny, zmartwychwstan´ców do Austrii17. Przeciwko wyjazdo-wi werbistów byM przeciwny III Departament MSW i WydziaM Wyznan´ w Ol-sztynie z powodu ich negatywnej postawy wobec pan´stwa ludowego. Sprawa
14AAN, UdSW, sygn. 133/176, Notatka. Sprawa wyjazdów sMuzUbowych czMonków
zako-nów i zgromadzen´ zakonnych zagraniceP, k. 2-3.
15TamzUe, k. 2-12.
16AAN, UdSW, sygn. 133/19, Pismo przeMozUonego generalnego ks. Jana Piwowarczyka
do dyrektora UdSW w Warszawie z 11 listopada 1965 r., k. 154; tamzUe, Pismo ks. Józefa Wieczorka z parafii s´w. Barbary z Illinois do UrzePdu ds. Wyznan´ w Warszawie z 5 kwietnia 1967 r., k. 99; AAN, UdSW, sygn. 133/165, Notatka. Sprawa wyjazdu werbistów na misjeP zagraniczn Pa, k. 2-4; AAN, UdSW, sygn. 133/176, Notatka. Sprawa wyjazdów sMuzUbowych czMonków zakonów i zgromadzen´ zakonnych zagraniceP, k. 2-3; IPN, sygn. 0639/36, Notatka w sprawie wyjazdu ksiePzUy i zakonnic do pracy duszpasterskiej poza granice kraju, Warszawa, 30 sierpnia 1965 r., k. 13.
17AAN, UdSW, sygn. 133/176, Notatka. Sprawa wyjazdów sMuzUbowych czMonków
zako-nów i zgromadzen´ zakonnych zagraniceP, k. 4-5; tamzUe, sygn. 133/122, k.51; tamzUe, sygn. 133/134, Pismo ProwincjaMa werbistów do Jana Bohdana, wicedyrektora UdSW, z 11 kwietnia 1964 r., k. 7-8.
ta byMa nawet poruszana na miePdzyministerialnej konferencji 12 grudnia 1959 r.18 WMadze komunistyczne ignorowaMy petycje z os´rodków polonij-nych i nie nadawaMy im dalszego biegu, gdyzU uwazUaMy, zUe s Pa inspirowane przez zakony i zgromadzenia zakonne z Polski. ZwracaMy je nadawcom lub, co byMo czePstsze, wyrzucaMy po prostu do kosza na s´mieci19. Argumenty o starzeniu sieP i wymieraniu polskich ksiePzUy na emigracji czy troska o podtrzymanie wiePzi z krajem, nie przekonywaMy wMadz komunistycznych. S PadziMy one, zUe naciski zakonów w tej kwestii wynikaMy przede wszystkim z chePci „[...] przerzucenia mozUliwie duzUej liczby mModego, dobrze politycznie przeszkolonego kleru za graniceP, który bePdzie stanowiM rezerweP i oddziaMy filialne zakonów w kraju na wypadek ich likwidacji; [...] umocnienia wpMywu kleru krajowego na ksztaMtowanie postawy politycznej emigracji polskiej wobec kraju w zalezUnos´ci od ksztaMtowania sieP stosunków miePdzy Pan´stwem a Kos´cioMem oraz w zalezUnos´ci od stanowiska Pan´stwa wobec religii; [...] uatrakcyjnienia powoMan´ zakonnych perspektyw Pa wyjazdu za graniceP do pracy misyjnej, do której zalicza sieP m.in. praceP duszpastersk Pa ws´ród emigracji [...] uzyskania oparcia materialnego w dziaMaj Pacych za granic Pa placówkach zakon-nych, których gMównym zadaniem S obok dziaMalnos´ci duszpasterskiej S jest gromadzenie s´rodków finansowych w celu udzielenia pomocy zakonom dzia-Maj Pacym w kraju”20.
W tym okresie, poza maMym wyj Patkiem, wMadze PRL byMy przeciwne wy-jazdom zakonników do jakiejkolwiek pracy zagraniceP21. Pozwolenie na wy-jazd do pracy ws´ród Polonii uzalezUniaMy od poparcia placówek konsular-nych22. PozwalaMy na indywidualne i sporadyczne wyjazdy zakonników23. W latach 1957-1960 wyjechaMo tylko 17 chrystusowców i siedmiu ksiePzUy misjonarzy24. WynikaMo to S jak wspomniano S z obawy „przed ewentualnie reakcyjnym i antykrajowym ich oddziaMywaniem na spoMecznos´ci polonijne”, a takzUe z faktu braku koncepcji wykorzystania dziaMalnos´ci religijnej
18WMadze zgodziMy sieP na wyjazd zaledwie trzech werbistów, reszcie odmówiono wyjazdu.
TamzUe.
19AAN, UdSW, sygn. 133/156, k. 6-7.
20AAN, UdSW, sygn. 133/176, Notatka. Sprawa wyjazdów sMuzUbowych czMonków
zako-nów i zgromadzen´ zakonnych zagraniceP, k. 4.
21AAN, UdSW, sygn. 133/165, Notatka. Sprawa wyjazdu werbistów na misjeP zagraniczn Pa,
k. 2-4.
22 AAN, KC PZPR, sygn. 237/V/52, Notatka w sprawie wyjazdów osób duchownych
i zakonnych zagraniceP, k. 231-232.
23IPN, O639/36, Wykaz zakonników, którzy wyjechali na staMe z Polski w 1963 r., k. 17. 24TamzUe, k. 7.
polskiego duchowien´stwa (zakonów) do podtrzymania polskos´ci i zacies´niania wiePzi Polonii z krajem oraz obaw Pa przed uatrakcyjnieniem mModym ludziom zUycia zakonnego w zwi Pazku z mozUliwos´ci Pa wyjazdu zagraniceP25. W zwi Pazku z tym, zUe wMadze pan´stwowe nie chciaMy wydawac´ pozwolen´ na wyjazd, za-konnicy ubiegaj Pac sieP o paszport, w kwestionariuszach personalnych ukrywali swoj Pa przynalezUnos´c´ do zakonu. Inni, pod pozorem odwiedzenia do swoich rodzin na Zachodzie, wyjezUdzUali z Polski26.
Na pocz Patku lat szes´c´dziesi Patych MSZ dawaMo jasno do zrozumienia zako-nom, zUe wydawanie pozwolen´ na wyjazdy duchownych z Polski do os´rodków polonijnych „traktuje jako zMo konieczne i dlatego popierac´ bePdzie tylko takie wyjazdy, które mog Pa nam [czyli komunistycznej wMadzy – D.Z.] przynies´c´ korzys´ci polityczne”27. Ministerstwo nie doceniaMo znaczenia kapManów ws´ród Polonii. WidziaMo ich jedynie w „roli galicyjskiego pachciarza à reburs, tj. handluj Pacego jajami i mlekiem, to sprzedaj Pacego rózUan´ce”28. MSZ nie byMo wtedy zainteresowane wysyManiem zakonników, dlatego kazUd Pa pros´beP przychodz Pac Pa z os´rodków polonijnych nakazywaMo rozpatrywac´ osobno, uwzglePdniaj Pac interes pan´stwa i mozUliwos´c´ wykorzystania zakonników w pra-cy polonijnej na rzecz kraju oraz potrzebeP zachowania przez polskie ducho-wien´stwo parafii, które dziaMaj Pa ws´ród ludnos´ci polskiego pochodzenia. Taki punkt widzenia podzielaMy takzUe MSW i UdSW29. Sprawa wydawania po-zwolen´ byMa rozpatrywana na wspólnym posiedzeniu przedstawicieli resortu MSZ, MSW i UdSW 8 paz´dziernika 1960 r. Ustalono na nim nastePpuj Pace zasady rozpatrywania wniosków zgromadzen´ zakonnych dotycz Pacych wyjazdu ich czMonków zagraniceP do pracy ws´ród Polonii:
1. Wyjazd do os´rodków polonijnych mozUe nast Papic´ tylko na zapotrzebowanie i w uzgodnieniu z zainteresowanym przedstawicielstwem dyplomatycznym PRL; 2. Wyjechac´ mog Pa osoby duchowne ze zgromadzen´ zakonnych, których dziaMal-nos´c´ w kraju nie cechuje wrogos´c´ polityczna wobec Pan´stwa i które zachowuj Pa sieP w zasadzie lojalnie wobec Pan´stwa; 3. Postawa patriotyczna, narodowa zgro-madzenia zakonnego pragn Pacego delegowac´ swojego czMonka do pracy ws´ród Po-lonii nie mozUe budzic´ zastrzezUen´; 4. Zgromadzenia zakonne deleguj Pace swoich
25AAN, UdSW, sygn. 133/22, k. 50.
26AAN, UdSW, sygn. 133/101, k. 8; IPN, sygn. 01283/1145, Informacja z 18 VII 1964 r.,
k. 110.
27TamzUe.
28AAN, UdSW, sygn. 133/22, k. 41.
29AAN, UdSW, sygn. 133/176, Notatka. Sprawa wyjazdów sMuzUbowych czMonków
przedstawicieli do pracy misyjnej w skupiskach polonijnych przyjmuj Pa na siebie odpowiedzialnos´c´ wobec wMadz pan´stwowych za dziaMalnos´c´ delegowanych du-chownych przede wszystkim za ich postaweP wobec PRL; 5. PrzeMozUeni zgroma-dzen´ zakonnych zobowi PazU Pa wyjezUdzUaj Pacych duchownych do lojalnej postawy wobec pan´stwa, której wyrazem bePdzie m.in. wstrzymanie sieP od udziaMu w ja-kiejkolwiek dziaMalnos´ci, skierowanej przeciwko Polsce Ludowej i wi Pazania sieP z reakcyjnymi os´rodkami politycznymi tzw. nowej emigracji, utrzymywanie M P acz-nos´ci z przedstawicielstwami dyplomatycznymi PRL, uwzglePdnianie w dziaMalnos´-ci duszpasterskiej i spoMeczno-os´wiatowej problematyki wynikaj Pacej z interesów ogólnopan´stwowych i ogólnonarodowych, udziaM w oficjalnych imprezach organi-zowanych przez przedstawicielstwo dyplomatyczne PRL np. z okazji s´wiePta Odro-dzenia 22 lipca, wykorzystywanie materiaMów informacyjno-propagandowych o Polsce Ludowej, popieranie inicjatyw dyplomatycznych PRL o charakterze i znaczeniu ogólnonarodowym, przede wszystkim dotycz Pacej problemu Ziem Za-chodnich itp.; 6. Delegowani do pracy duszpasterskiej ws´ród Polonii bePd Pa tacy duchowni, których dotychczasowa dziaMalnos´c´ w kraju nie nasuwaMa zastrzezUen´ co do ich stanowiska wobec Pan´stwa i co do ich postawy obywatelskiej. Spraw-dzianem takiej postawy powinna byc´ pozytywna dziaMalnos´c´ wysuniePtych kandy-datów na zajmowanych w kraju stanowiskach kos´cielnych; 7. PrzeMozUeni zgroma-dzen´ zakonnych bePd Pa uprzedzeni, zUe naruszenie wyzUej przedstawionych zasad poci Pagnie za sob Pa zamkniePcie mozUliwos´ci delegowania do pracy duszpasterskiej za granic Pa dalszych ksiePzUy30.
Postanowiono umozUliwic´ wyjazdy zakonnikom i siostrom zakonnym do pracy w duzUych skupiskach Polonii w Brazylii, Argentynie, Kanadzie, USA oraz nie powiePkszac´ liczby zakonów w dziaMalnos´ci duszpasterstwa polonijne-go, które wczes´niej jej nie prowadziMy. Na przedstawicielstwa dyplomatyczne PRL naMozUono obowi Pazek wykazania korzys´ci politycznych, jakie mozUe przy-nies´c´ przyjazd polskiego duchowien´stwa do tego kraju. PodjePto decyzjeP o obowi Pazkowym szkoleniu kandydatów na wyjazd do pracy ws´ród Polonii z zakresu wiedzy o Polsce wspóMczesnej. W wypadku prowadzenia dziaMal-nos´ci sprzecznej z przyjePtymi zobowi Pazaniami, zadecydowano, by domagac´ sieP od zakonu odwoMania takiego zakonnika do kraju. Zobligowano przedsta-wicielstwa dyplomatyczne PRL do interesowania sieP dziaMalnos´ci Pa ducho-wien´stwa przyjezUdzUaj Pacego z kraju i nalezUytego egzekwowania realizacji przyjePtych zobowi Pazan´. NaMozUono na nie takzUe obowi Pazek informowania MSZ o ich postawie, w celu umozUliwienia wMadzy pan´stwowej podjePcia stosownych kroków wobec wMadz zakonnych w sytuacji nieprzestrzegania przyjePtych zo-bowi Pazan´. W obawie przed przenoszeniem przez czynniki pozakrajowe, np. arcybiskupa Józefa GawlineP czy wMadze generalne zakonu, zakonników do
innych krajów i innej pracy, przyjePto równiezU jako reguMeP nieprzyznawanie im paszportów konsularnych, ani mozUliwos´ci od przedstawicielstw dyploma-tycznych rozszerzenia wazUnos´ci paszportu krajowego na inne kraje. Minister-stwo Spraw Zagranicznych (WydziaM dla Spraw Polskich) zobowi Pazano do skMadania okresowych (np. póMrocznych) informacji o dziaMalnos´ci kleru za-konnego oddelegowanego do pracy duszpasterskiej w skupiskach emigracyj-nych. Towarzystwo 9 Pacznos´ci „Polonia” postanowiono zobowi Pazac´ do utrzy-mywania systematycznego kontaktu z duchownymi pracuj Pacymi w duszpaster-stwie polonijnym i do zaopatrywania go w odpowiednie wydawnictwa i ma-teriaMy informacyjne o Polsce31. Kwestia wysyMania ksiePzUy zakonnych z Pol-ski do os´rodków polonijnych byMa równiezU przedmiotem narady dziaMaczy polonijnych w Warszawie 19-20 lipca 1960 r. Wynikiem tej narady byMo wysManie, podpisanej przez 38 dziaMaczy polonijnych, petycji do ministra UdSW Sztachelskiego o pozwolenie na wyjazd kapManom zakonnym do pracy ws´ród Polonii.
Zorganizowane, grupowe wyjazdy zakonników rozpoczePMy sieP dopiero od 1963 r.32 W latach 1963-1964 wyjechaMo 38 duchownych33. Ich wyjazd miaM charakter sondazUowy. WMadze chciaMy sprawdzic´, czy ci duchowni w cza-sie pobytu zagranic Pa bePd Pa postePpowali wMas´ciwie wobec PRL-u. Wszyscy S jak wynikaMo z raportów S zajePli „postaweP lojaln Pa” ze wzglePdu na dobro swoich zakonów, by kolejni zakonnicy mogli z dobrym skutkiem starac´ sieP o wyjazd34. Od tego czasu wMadze komunistyczne w wyniku rewizji dotych-czasowego stanowiska zaczePMy udzielac´ zezwolen´ zakonnikom i ksiePzUom na wyjazd do pracy duszpasterskiej ws´ród Polonii na pros´beP s´rodowisk emigra-cyjnych. Te pierwsze grupowe wyjazdy zakonników byMy dokMadnie analizo-wane przez wMadze wyznaniowe, st Pad doprecyzowano sposoby postePpowania wobec udaj Pacych sieP do pracy zagraniceP. WMadze wyznaniowe przeprowadzaMy indywidualne rozmowy z kandydatami na wyjazd oraz ich skrupulatn Pa se-lekcjeP, co powodowaMo znaczny odsiew kandydatów. PozwalaMy na wyjazd tylko tym zakonnikom, co do których nie wysuwano zastrzezUen´ politycznych. Paszportów nie otrzymywali zakonnicy wrogo nastawieni do rzeczywistos´ci PRL-u35.
31TamzUe, k. 11-12.
32IPN, O639/36, Wykaz zakonników, którzy wyjechali na staMe z Polski w 1963 r., k. 17. 33IPN, sygn. 0445/104, t. 5, Zakony mePskie i zUen´skie, k. 2-3, 9.
34AAN, UdSW, sygn. 133/22, Informacja. Formy oddziaMywania wMadz pan´stwowych na
kler wyjezUdzUaj Pacy do pracy w s´rodowiskach polonijnych, k. 59.
Zmiana stanowiska dotycz Pacego wyjazdów duchownych wynikaMa ze zmia-ny podejs´ca komunistów do emigracji36. WMadzom zalezUaMo na pozyskaniu dla PRL-u caMej polskiej emigracji, budzeniu ws´ród niej sympatii dla Polski Ludowej i „neutralizacji” wrogo nastawionych s´rodowisk emigracyjnych do polskich komunistów oraz na budowaniu pomostów miePdzy emigracj Pa i kra-jem37. Do tej polityki starali sieP wykorzystac´ takzUe Kos´cióM i duchowien´stwo pracuj Pace w tych s´rodowiskach, gdyzU polscy emigranci w wiePkszos´ci byli katolikami, zwi Pazanymi z Kos´cioMem. Na podstawie raportów z placówek dyplomatycznych komunis´ci zdali sobie spraweP z silnych wpMywów Kos´cioMa katolickiego ws´ród emigrantów i dostrzegli jego roleP w zachowaniu pol-skos´ci emigrantów38. UzmysMowili sobie, zUe w polityce wobec Polonii musz Pa uwzglePdnic´ roleP polskiego duchowien´stwa, gdyzU S jak zauwazUono S jego rola w zmienianiu podejs´cia Polonii do kraju byMa bardzo istotna. Te spostrzezUenia miaMy wpMyw na politykeP wobec zakonów zaangazUowanych w dziaMalnos´c´ duszpasterstwa polonijnego39. WMadze PRL zamierzaMy wyko-rzystac´ duchowien´stwo do wMasnych celów politycznych, a szczególnie chcieli sieP nim posMuzUyc´ do pozyskania emigracji dla Polski Ludowej i uzyskania jej poparcia na forum miePdzynarodowym. Duszpasterze polonijni mieli zostac´ wykorzystani do polityki „zmiePkczania” s´rodowisk polonijnych i osMabiania antykomunizmu emigracji polskiej40. Po rewizji dotychczasowego stano-wiska wMadze komunistyczne zaczePMy bardziej zUyczliwie patrzec´ na wyjazdy zakonników i chePtniej udzielac´ im zezwolen´ do pracy duszpasterskiej ws´ród Polonii41. WyszMy z zaMozUenia, zUe ta dziaMalnos´c´ ma nie tylko charakter
reli-36C e n c k i e w i c z, Oczami bezpieki, s. 33.
37 TamzUe, s. 35; J. L e n c z n a r o w i c z, Polityka PRL wobec Polonii w latach siedemdziesi Batych XX wieku, w: W s*uzUbie polskiej emigracji. KsieBga dedykowana Profesorowi
Edwardowi Szczepanikowi, red. L. Nowak, M. Szczerbin´ski, Gorzów Wielkopolski 2002, s. 174-175.
38 AAN, UdSW, sygn. 133/152, Polonia Zagraniczna, k. 139-140; AAN, UdSW, sygn.
133/23, ProtokóM z konferencji pos´wiePconej omówieniu potrzeb duszpasterskich Polonii zagra-nicznej oraz spraw zwi Pazanych z seminarium wyjazdowym dla ksiePzUy udaj Pacych sieP do pracy duszpasterskiej ws´ród Polonii i na misje – odbytej w dniu 8 paz´dziernika 1969 r., k. 85.
39AAN, UdSW, sygn. 133/22, Informacja o duszpasterstwie polonijnym, k. 43.
40S. C e n c k i e w i c z, Gromos*aw Czempin´ski donosi (o Kos´ciele, Polonii i KOR),
„Arcana” 3(2004), nr 57, s. 86.
41AAN, UdSW, sygn. 133/23, ProtokóM z konferencji [...] – odbytej w dniu 8 paz´dziernika
gijny, ale równiezU mozUe nies´c´ ze sob Pa elementy patriotyczne, oraz stac´ sieP wazUn Pa transmisj Pa rzeczywistos´ci PRL-u do wielomilionowej emigracji42.
Komunis´ci nie byli zainteresowani podtrzymywaniem religijnos´ci polskiej emigracji, ale tezU nie byM im „potrzebny czMowiek areligijny, gdyzU nie mógMby bowiem utrwalac´ poczucia narodowego Polaków i ich wiePzi z krajem”43. WMadze PRL byMy zainteresowane prac Pa duszpastersk Pa ws´ród Polonii tylko na odcinku, w jakim utrwala ona znajomos´c´ jePzyka polskiego i zacies´nia wiePzi z krajem ws´ród polskiej emigracji. UdSW nie oczekiwaM, by duchowni pracu-j Pacy ws´ród Polonii byli rzecznikami komunizmu, domagali sieP jedynie od nich lojalnos´ci, a konkretnie podtrzymywania polskos´ci, wiePzi z krajem oraz narodowych tradycji44. ByMy zainteresowane tym, by polskie duchowien´stwo podawaMo pozytywne wiadomos´ci o wspóMczesnej Polsce45. Naciskali na zakonników, aby tam, gdzie jest to mozUliwe, parafie polskie prowadziMy nadal dziaMalnos´c´ kulturalno-patriotyczn Pa, w szczególnos´ci ws´ród mModego pokole-nia, w celu zapobiezUenia procesom depolonizacji Polonii46. UdSW zachePcaM zakonników, aby w miareP mozUliwos´ci prowadzili szkóMki sobotnie lub inne formy nauczania jePzyka polskiego. Prosili ich o inicjowanie w lokalnych polonijnych gazetach artykuMów o Polsce i organizowanie wystaw fotogra-ficznych o Polsce47.
WMadze komunistyczne wydawanie pozwolen´ na wyjazd zakonników zagra-niceP do pracy traktowaMy jako wydawanie swego rodzaju koncesji na rzecz zgromadzenia zakonnego. UdzielaMy pozwolenia w zamian za neutralizacjeP szkodliwych dla niej wyst Papien´ i dziaMan´ zgromadzen´ zakonnych w Polsce i zagranic Pa oraz respektowania przepisów pan´stwowych. UwazUaMy, zUe gwaran-cj Pa lojalnej postawy zakonników zagranic Pa jest lojalna postawa ich zgroma-dzenia w kraju. O tym zapewniali prowincjaMowie zakonni w czasie rozmów w UdSW48.
42 IPN, sygn. 01283/842, Informacja dotycz Paca wyjazdu zagraniceP katolickiego kleru
i zakonników w latach 1960-1968 w celach duszpasterskich, misyjnych i pracy w zgromadze-niach zakonnych, Warszawa, 5 paz´dziernika 1968 r., k. 84-85.
43AAN, UdSW, sygn. 133/23, ProtokóM z konferencji [...] – odbytej w dniu 8 paz´dziernika
1969 r., k. 93.
44TamzUe, k. 94.
45AAN, UdSW, sygn. 138/28, Rozszerzone tezy wyst Papienia na spotkaniu z misjonarzami
w dniu 3 wrzes´nia 1976 r., k. 23.
46 AAN, UdSW, sygn. 133/23, Konferencja z prowincjaMami zgromadzen´ zakonnych
w dniu 28 kwietnia 70., k. 118.
47TamzUe, k. 120.
48AAN, UdSW, sygn. 133/117, Notatka z rozmowy z o. gen. J. Tomzin´skim
Zalety wynikaj Pace z wyjazdu zakonników do pracy w s´rodowiskach polo-nijnych dostrzegaM WydziaM Administracyjny KC PZPR. WidziaM w tym mozU-liwos´c´ wyeliminowania z dziaMalnos´ci duszpasterskiej, zwMaszcza parafialnej w Polsce duzUej grupy chrystusowców49. W 1965 r. za celowy uznaM wyjazd zakonników do Brazylii i Stanów Zjednoczonych Ameryki PóMnocnej50. Nie udzielono pozwolenia na wyjazd redemptorystom, jezuitom, paulinom, micha-litom, dominikanom, filipinom, orionistom i zmartwychwstan´com. Pozwolono na wyjazdy do duzUych skupisk Polonii w Argentynie, Brazylii, USA, Kana-dzie, Australii, Szwecji, Francji, Anglii i Austrii. Odmówiono wydawania pozwolen´ na wyjazdy do innych krajów Ameryki oraz do Holandii, NRF, WMoch i Belgii51. W tym roku WydziaM Administracyjny KC PZPR, opiera-j Pac sieP na opinii UdSW oraz Departamentu IV MSW, wydaM zgodeP na wyjazd do USA siedmiu franciszkanom, poniewazU mieli tam odrePbn Pa polsk Pa prowin-cjeP pracuj Pac Pa w duzUych skupiskach polonijnych, kierowan Pa przez przychylnie nastawionego do PRL-u o. Rozkwitalskiego52. Pozwolono na wyjazd do Ar-gentyny piePciu werbistom, w nagrodeP za lojalnos´c´ zgromadzenia wobec pan´-stwa ludowego i przestrzegania przepisów pan´stwowych; 12 chrystusowcom do Brazylii (placówki dyplomatyczne dobrze oceniaMy ich praceP ws´ród tamtej-szej Polonii, mieli takzUe poparcie MSZ); grupie pallotynów do Urugwaju, gdyzU zaistniaMa obawa przejePcia parafii polonijnej przez ksiePzUy niemieckich; trzem salezjanom do Wenezueli; czterem oblatom do Szwecji, poniewazU za-kon byM lojalny wobec PRL-u, i zwróciM sieP o nich biskup Sztokholmu do UdSW, a takzUe mieli poparcie MSZ53. DecyzjeP o pozwoleniu wyjazdu czte-rech oblatów do pracy duszpasterskiej w Szwecji ustalono na wspólnym zebraniu przedstawicieli WydziaMu Administracyjnego KC PZPR, UdSW i MSW. Ich wyjazd byM dla SB korzystny ze wzglePdów operacyjnych54. W 1967 r. pozwolono kilku orionistom na wyjazd do miasta Poznan´ w USA,
49F i j a M k o w s k a, Partia wobec religii, s. 163.
50IPN, sygn. 0639/36, Analiza dotyczy: realizacji wytycznych w sprawach wyjazdów kleru
zakonnego zagraniceP, Warszawa, 15 stycznia 1965 r., k. 42.
51IPN, sygn. 0639/37, ZaM Pacznik nr 2. Wytyczne okres´laj Pace niektóre zasady
podejmowa-nia decyzji w sprawie wyjazdów zagraniceP kleru rzymskokatolickiego, mniejszos´ci wyznanio-wych, s´wieckich dziaMaczy katolickich, k. 30-31.
52IPN, sygn. 01283/1064, mf. V 14-51/52 -4/3, k. 62.
53AAN, UdSW, sygn. 133/175, k. 33; IPN, sygn. 0639/37, Uwagi dotycz Pace propozycji
WydziaMu Administracyjnego KC PZPR w sprawie wyjazdu kleru zakonnego do pracy duszpas-terskiej ws´ród Polonii, Warszawa, 1 paz´dziernika 1965 r., k. 67-69.
gdzie mieszkaMo 90% Polaków. Gdyby nie przybyli ksiePzUa z Polski, biskup zamierzaM oddac´ teP parafieP Niemcom55.
SpraweP wyjazdów zakonników UdSW konsultowaM z MSW56. Minister Spraw WewnePtrznych zarz Padzeniem 027/61 z 15 lutego 1961 r. w sprawie wydawania paszportów dla osób bePd Pacych w zainteresowaniu Departamentu IV (paszporty byMy wydawane centralnie), nakazaM Biurowi „C” zawiadamiac´ Departament IV o takich osobach57. O odmowie wydania paszportu decydo-waMo Biuro Paszportów MSW na podstawie opinii UdSW i Departamentu IV o postawie politycznej zakonnika. Blokowano wyjazdy zakonników ze zgro-madzen´, które miaMy nieprzychylny stosunek do wMadzy ludowej58. CzePs´c´ wniosków wMadze odrzucaMy, wyjas´niaj Pac, zUe „zgMoszone kandydatury nie gwarantowaMy wMas´ciwego wobec Polski zachowania sieP za granic Pa”. TakzUe UdSW zgMaszaM zastrzezUenia do Biura Paszportowego MSW co do niektórych zakonników pragn Pacych wyjechac´ zagraniceP do pracy duszpasterskiej ws´ród Polonii, sugeruj Pac MSW negatywne zaMatwienie wniosków o paszport59.
KazUdy staraj Pacy sieP o wyjazd do pracy zagraniceP zakonnik, byM rozpraco-wywany przez bezpiekeP. Funkcjonariusze tego resortu z pomoc Pa TW zbierali o nich wszelkie informacje i opinie60. RówniezU wydziaMy wojewódzkie wy-znan´ przesyMaMy do UdSW charakterystyki takich zakonników. Szczególnie zwracano uwageP na lojalnos´c´ danego zakonnika wobec pan´stwa ludowego. Dokonywano tego na podstawie przysyManej do UdSW przez wMadze zakonne listy zakonników z pros´b Pa o pozwolenie na ich wyjazd zagraniceP do pracy duszpasterskiej61. Takiej lis´cie towarzyszyM krótki zUyciorys, charakterystyka, zaznaczenie pochodzenia spoMecznego danego zakonnika, uwaga, czy miaM lub nie zatargi z wMadzami pan´stwowymi i czy byM pozytywnie ustosunkowany do wMadzy ludowej. Niektórzy prowincjaMowie w tych podaniach deklarowali
55AAN, UdSW, sygn. 133/151, Pismo ks. Antoniego Szala, prowincjaMa orionistów, do
UdSW z 28 marca 1966 r., k. 10-11.
56IPN, sygn. 0639/36, Pismo A. SkarzUyn´skiego do pMk. StanisMawa Morawskiego, dyrektora
Dep. IV MSW, z 22 kwietnia 1965 r., k. 8.
57IPN, sygn. 0639/37, Projekt. Pismo pMk. S. Morawskiego, dyrektora Dep. IV MSW, do
dyr. Biura „C” z wrzes´nia 1964 r., Warszawa, 15 stycznia 1965 r., k. 4.
58IPN, sygn. 0639/52, t. 2, Pismo wicedyrektora Dep. IV MSW pMk. W. Zajada do z-cy
dyrektora Gabinetu Ministra pMk. M. Janica z 6 czerwca 1968 r., k. 280.
59 IPN, O639/52, t. 2, Pismo UdSW do Biura Paszportów MSW z 4 listopada 1961 r.,
k. 11.
60IPN, sygn. 0639/55, t. 2, k. 98, 99-100.
61AAN, UdSW, sygn. 133/175, Pismo prowincjaMa zmartwychwstan´ców ks. Jana Reinke
dodatkowo, zUe nie przyniesie on ujmy ojczyz´nie ludowej w kraju, w którym podejmie praceP62.
KC PZPR w wydanych przez siebie wytycznych nakazaM, by UdSW doma-gaM sieP od zakonników wyjezUdzUaj Pacych do pracy duszpasterskiej zagraniceP deklaracji lojalnos´ci wobec PRL. Nie byMo to jednak w peMni realizowane. Takie deklaracje zakonnicy skMadali czasem indywidualnie w rozmowach z pracownikami biura paszportów lub w pisemnych odwoManiach od de-cyzji nieprzyznania paszportu63. ProwincjaM o. Tytus Strzelewicz zakazaM tego czynic´ franciszkanom, dlatego nie pozwolono im na wyjazd do USA w 1965 r. Werbis´ci i salezjanie podpisali deklaracjeP lojalnos´ci, by otrzymac´ tak Pa zgodeP64.
W kwestii udzielenia pozwolenia na wyjazd danemu zakonnikowi, UdSW zasiePgaM opinii wydziaMu wyznaniowego, na którego terenie zakonnik przeby-waM oraz komendy wojewódzkiej MO. WywieraM naciski na prowincjaMów, aby dokonywali nieprzypadkowego, ale starannego wyboru kandydatów. W czasie rozmów w UdSW prowincjaMowie obiecywali ten postulat wMadz wyznanio-wych speMnic´65.
Nie udzielano pozwolen´ na wyjazdy zakonnikom z zakonów zdaniem wMadz „zdecydowanie wrogich wobec pan´stwa ludowego”, faworyzowano zas´ zakony lojalne, co przynosiMo pewne efekty. Zakony chc Pace wysMac´ swoich zakonników zagraniceP, unikaMy jawnie wrogiej postawy wobec wMadz pan´-stwowych w kraju, takzUe sami wyjezUdzUaj Pacy zakonnicy w wiePkszos´ci nie uzewnePtrzniali swojej niechePci do PRL-u66. WMadze PRL nie miaMy zaufania do wszystkich wytypowanych zakonników, st Pad czyniMy utrudnienia i unie-mozUliwiaMy wyjazd tym, których postawa i dziaMalnos´c´ budziMy ich zastrzezUe-nia67. UdzielaMy zgody tylko tym, których postawa, jak i stosunek ich
zgro-62 AAN, UdSW, sygn. 133/20, Pismo Kurii prowincjalnej Misjonarzy s´w. Rodziny do
WydziaMu ds. Wyznan´ Prezydium Woj. Rady Narodowej w Poznaniu z 6 wrzes´nia 1965 r., k. 7-14.
63IPN, sygn. 0639/36, Analiza dotyczy: realizacji wytycznych w sprawach wyjazdów kleru
zakonnego zagraniceP, Warszawa, 15 stycznia 1965 r., k. 42.
64ASEP, sygn. 23I, Pro memoria z 5 maja 1965 r., k. 3.
65AAN, UdSW, sygn. 133/23, ProtokóM z konferencji [...] S odbytej w dniu 8 paz´dziernika
1969 r., k. 88; tamzUe, sygn. 133/100, k. 82.
66AAN, UdSW, sygn. 133/176, Notatka w sprawie wyjazdu ksiePzUy zakonnych i zakonnic
do pracy duszpasterskiej i misyjnej poza granice kraju, k. 15.
67 Informacja na temat gMównych zadan´ i planów pracy WydziaMu V Departamentu IV
MSW na lata 1974-1975, w: Plany pracy Departamentu IV MSW na lata 1972-1979, opr. M. BieMaszko, A.K. Piekarska, P. Tomasik, C. Wilanowski, Warszawa 2007, s. 128.
madzenia do PRL-u nie nasuwaM w Patpliwos´ci politycznych. PowodowaMo to pewien odsiew kandydatów. Do 1970 r. wMadze nie udzielaMy zezwolen´ na wyjazd czMonkom zakonu paulinów, z uwagi na szkodliwe politycznie wyst P a-pienia wMadz tego zakonu oraz nieprzestrzeganie przez nie przepisów pan´-stwowych68. W latach 1960-1968 o wyjazd zagraniceP do pracy duszpaster-skiej staraMo sieP 587 osób. Z tej liczby pozwolono wyjechac´ 408 osobom. WMadze komunistyczne pozwalaMy na wyjazd chrystusowcom, poniewazU w kra-ju oddawali parafie ksiePzUom diecezjalnym69. UdSW w sprawie duszpaster-stwa Polonii w Argentynie podj PaM decyzjeP, aby praceP ws´ród nich oprzec´ tylko na redemptorystach, poniewazU mieli tam placówki w najwiePkszych skupiskach Polaków oraz „zaawansowanie w pracy propagandowej na rzecz PRL”. Za-konników z innych zgromadzen´ zalecano tam nie wpuszczac´70.
W sprawie wyjazdów zagraniceP zakonników UdSW spotykaM sieP w swojej siedzibie z prowincjaMami. Na przykMad 10 kwietnia 1967 r. poinformowaM ich o decyzji polskiego rz Padu, zUe w zwi Pazku z kierowanymi do niego pros´bami z rózUnych stron s´wiata, udziela pewnej liczbie zakonników zgody na wyjazd zagraniceP do pracy ws´ród Polonii i na misjach. UdSW kwestie te poruszaM takzUe z biskupami z zagranicy, którzy w czasie pobytu w Polsce skMadali wizyteP w UrzePdzie71. WywieraM tezU naciski na przedstawicieli hierarchii za-granicznej podczas ich pobytu w naszym kraju, aby miejscowy kler nie utrud-niaM dziaMalnos´ci ksiePzUom polskim72.
Duchowni, którzy wyjechali, byli obserwowani przez polskie placówki dyplomatyczne, które przesyMaMy do Warszawy informacje o ich dziaMalnos´ci i zachowaniu ws´ród Polonii. Jak wynika z tych raportów, wiePkszos´c´ duchow-nych wykazywaMa lojalnos´c´ wobec PRL-u oraz pogMePbiaMa i umacniaMa ws´ród polskich emigrantów i ich potomków poczucie polskos´ci73.
W opinii wMadz wyznaniowych oddziaMywanie pan´stwa na wyjezUdzUaj Pacych zakonników okazaMo sieP skuteczne i juzU w latach 1965-1971 daMo „pozU Padane
68AAN, UdSW, sygn. 133/22, Informacja. Formy oddziaMywania wMadz pan´stwowych na
kler wyjezUdzUaj Pacy do pracy w s´rodowiskach polonijnych, k. 62.
69AAN, UdSW, sygn. 133/167, k. 1.
70Decyzja nie ma daty, AAN, UdSW, sygn. 133/157, k. 30.
71IPN, sygn. 0639/55, t. 4, Wyci Pag z informacji dotycz Pacy pobytu bpa Taylora w Polsce,
k. 18.
72 AAN, UdSW, sygn. 133/173, Informacja o aktualnym stanie realizacji zadan´ UrzePdu
ds. Wyznan´ wynikaj Pacych z rz Padowego „Planu pracy z Poloni Pa w krajach kapitalistycznych” (dane na dzien´ 1 paz´dziernika 1973 r.), k. 43-50; AAN, UdSW, sygn. 133/22, k. 52.
rezultaty”. Ich zdaniem wysMani do pracy ws´ród Polonii duchowni wykazywali najczePs´ciej pozytywny stosunek do kraju, przeciwstawiaj Pac sieP „niepodleg-Mos´ciowej emigracji”. Unikali angazUowania sieP po stronie organizacji wrogich wobec PRL-u74. ZU aden z nich nie uczestniczyM w tych latach w antykrajo-wych imprezach organizowanych przez te koMa w zwi Pazku z wydarzeniami marcowymi i grudniowymi w Polsce75. Zakonnicy zachowywali sieP lojalnie wobec PRL-u, nie angazUowali sieP w jawne antypeerelowskie akcje s´rodo-wisk emigracyjnych, utrzymywali kontakty z polskimi placówkami dyploma-tycznymi.
Nowy etap stosunków miePdzy pan´stwem i Kos´cioMem w latach siedemdzie-si Patych wpMyn PaM na zintensyfikowanie wspóMpracy komunistów z duszpaster-stwem polonijnym. Polskie placówki dyplomatyczne otrzymaMy polecenie, aby lepiej rozpoznawac´ zapotrzebowanie s´rodowisk polonijnych na duszpasterzy. WMadze pan´stwowe uMatwiaMy wyjazdy zakonników do pracy ws´ród Polonii. Nadal warunkiem pozwolenia byMa lojalna postawa zakonu do PRL-u76. Rz P a-dz Pacy nakazali konsulatom nawi Pazac´ jak najszerszy kontakt z zakonnikami pracuj Pacymi w duszpasterstwie polonijnym i s´wiadczyc´ im wszechstronn Pa pomoc, takzUe tym duchownym, których dziaMalnos´c´ im sieP nie podobaMa. WspóMpraca kulturalno-propagandowa z duszpasterzami polonijnymi byMa trak-towana priorytetowo77. Komunis´ci obserwuj Pac dziaMalnos´c´ duszpasterzy polo-nijnych przekonali sieP, zUe nie tylko umacniaj Pa religijne postawy ws´ród Polo-nii, ale z wiePkszymi sukcesami nizU s´wieckie organizacje polonijne podtrzymu-j Pa jej odrePbnos´c´ kulturowo-etniczn Pa78.
Na pocz Patku lat siedemdziesi Patych pojawiMy sieP trudnos´ci w znalezieniu odpowiedniej liczby ksiePzUy do pracy ws´ród Polonii. WMadze zakonne tMuma-czyMy to brakiem odpowiednich kandydatów oraz koniecznos´ci Pa kierowania ksiePzUy do pracy w kraju79. W zwi Pazku z tym sprawa zaangazUowania zakon-ników w duszpasterstwie polonijnym byMa poruszana na posiedzeniu
MiePdzy-74AAN, UdSW, sygn. 133/176, Notatka w sprawie wyjazdu ksiePzUy zakonnych i zakonnic
do pracy duszpasterskiej i misyjnej poza granice kraju, k. 15.
75AAN, UdSW, sygn. 133/22, Informacja. Formy oddziaMywania wMadz pan´stwowych na
kler wyjezUdzUaj Pacy do pracy w s´rodowiskach polonijnych, k. 63.
76TamzUe, k. 59.
77AAN, UdSW, sygn. 133/22, Pismo wiceprezesa Rady Ministrów Wincentego Kras´ki do
A. SkarzUyn´skiego, kierownika UdSW, z 31 lipca 1971 r., k. 56.
78AAN, UdSW, sygn. 126/164, Ocena duszpasterstwa polonijnego (na podstawie danych
z lat 1980-1982), k. 78.
79AAN, UdSW, sygn. 133/22, Informacja. Formy oddziaMywania wMadz pan´stwowych na
resortowej Komisji ds. Polonii Zagranicznej 28 lutego 1973 r.80 UdSW chc Pac ten problem rozwi Pazac´, postanowiM S zgodnie z ustaleniami przyjePtymi na zebraniu 19 kwietnia 1973 r., dotycz Pacymi rz Padowego Planu pracy z Po-loni Pa w krajach kapitalistycznych S „Wzmóc oddziaMywanie na zgromadzenia zakonne w celu zwiePkszenia ich zainteresowan´ duszpasterstwem polonijnym, zwMaszcza poprzez skierowanie do niego wiePkszej ilos´ci i lepiej przygotowa-nych ksiePzUy, zapewnienie bardziej zorganizowanej i czePstszej M Pacznos´ci po-miePdzy wMadzami zakonnymi w kraju i placówkami zakonnymi i duszpaster-skimi dziaMaj Pacymi ws´ród Polonii oraz spowodowanie bardziej aktywnego zaangazUowania duszpasterzy polonijnych do pomocy w organizowaniu rózU-nych imprez, maj Pacych na celu umacnianie wiePzi Polonii z krajem”81. W re-alizacji tego zadania Urz Pad staraM sieP pozyskac´ wiePksz Pa liczbeP ksiePzUy i sióstr zakonnych do pracy ws´ród Polonii. Szczególn Pa uwageP zwrócono na „potrzebeP zapewnienia staMej M Pacznos´ci pomiePdzy organami krajowymi zajmuj Pacymi sieP organizowaniem i przygotowaniem ksiePzUy do pracy polonijnej a placówkami konsularnymi i organizacjami odpowiedzialnymi za praceP z nimi poza grani-cami kraju”82. Dlatego wzmógM naciski na zakony, by zwiePkszyMy zaintereso-wanie duszpasterstwem polonijnym i kierowaMy do niego wiePksz Pa liczbeP ksieP-zUy. WystosowaM nawet pisma w tej sprawie do zakonów i przeprowadziM roz-mowy z prowincjaMami zaangazUowanymi w praceP na rzecz Polonii. W wyniku tych rozmów zgMosiMo sieP 90 kapManów gotowych na wyjazd83. SpraweP dusz-pasterstwa polonijnego UdSW poruszaM w rozmowach indywidualnych z gene-raMami zakonów lub ich przedstawicielami84. UMatwiaM wyjazdy zagraniceP przeMozUonym prowincjonalnym na wizytacje podlegMych im placówek duszpas-terskich. KazUdorazowy taki wyjazd byM poprzedzony rozmowami z
zaintereso-80AAN, UdSW, sygn. 133/173, ProtokóM ustalen´ z posiedzenia MiePdzyresortowej Komisji
ds. Polonii Zagranicznej w dniu 28 lutego 1973 r., k. 104-1106; tamzUe, sygn. 133/22, Infor-macja o aktualnym stanie realizacji zadan´ UrzePdu ds. Wyznan´ wynikaj Pacych z rz Padowego „Planu pracy z Poloni Pa w krajach kapitalistycznych” (dane na dzien´ 1 paz´dziernika 1973 r.), k. 96-99.
81AAN, UdSW, sygn. 133/173, Wykaz ustalen´ przyjePtych na konferencji w dniu 19
kwiet-nia 1973 r. w sprawie realizacji rz Padowego „Planu pracy z Poloni Pa w krajach kapitalistycz-nych”, k. 92-93.
82AAN, UdSW, sygn. 133/22, Informacja o stanie realizacji zadan´ UrzePdu ds. Wyznan´
wynikaj Pacych z miePdzyresortowego „Planu pracy z Poloni Pa w krajach kapitalistycznych”, k. 78.
83AAN, UdSW, sygn. 142/1, Sprawozdanie z pracy WydziaMu Zakonów w 1972 r. oraz
zaMozUenia do pracy w 1973 r., k. 221.
84AAN, UdSW sygn. 133/22, Informacja o aktualnym stanie realizacji zadan´ UrzePdu ds.
Wyznan´ wynikaj Pacych z rzePdowego „Planu pracy z Poloni Pa w krajach kapitalistycznych” (dane na dzien´ 1 paz´dziernika 1973 r.), k. 99.
wanymi85. WMadze komunistyczne poprzez lojalizacjeP zakonów w kraju d P a-zUyMy do wpMywu na obsadeP personaln Pa duszpasterskich placówek polonijnych oraz kierunki ich dziaMania86.
W 1971 r. 20 zakonów prowadziMo duszpasterstwo polonijne i misje. W tym roku ws´ród Polonii pracowaMo 425 zakonników87. NajwiePcej chrystu-sowców, oblatów, werbistów, ksiePzUy misjonarzy, marianów, pallotynów, re-demptorystów, paulinów i jezuitów. WMadze pan´stwowe w ramach polityki wobec Polonii staraMy sieP dokonywac´ dokMadnej selekcji zakonników staraj P a-cych sieP o wyjazd zagraniceP. UdSW d PazUyM do tego, by miec´ wpMyw na lepszy dobór kandydatów, lepsze ich przygotowanie oraz zabezpieczenie wMas´ciwego S wedMug nich S wyboru kierunków wyjazdu i rozmieszczenia geograficznego wyjezUdzUaj Pacych88. W 1972 r. wMadze pozwoliMy na wyjazd do pracy ws´ród Polonii 100 zakonnikom i zakonnicom. Do 1975 r. wyjechaMo 600 ksiePzUy, gMównie zakonnych. W 1972 r. Departament Konsularny MSZ popieraM wnios-ki do UdSW o zwiePkszenie liczby wyjezUdzUaj Pacych zakonników do USA i Ka-nady89. Do pracy w Ameryce 9acin´skiej w latach 1970-1976 wyjechaMo 94 ksiePzUy zakonnych, niektórzy z nich M Paczyli dziaMalnos´c´ ws´ród Polonii z dziaMalnos´ci Pa misyjn Pa. W 1975 r. pracowaMo 2400 kapManów, z tego 60% to zakonnicy. Komunis´ci byli przekonani, zUe speMniali oni w wiePkszos´ci pozy-tywn Pa roleP w podtrzymywaniu polskos´ci i wiePzi z krajem90.
Sytuacja polskiego duszpasterstwa emigracyjnego nie byMa Matwa, o czym sygnalizowali prowincjaMowie UrzePdowi ds. Wyznan´. Niektóre konsulaty nie ufaMy zakonnikom przybyMym z Polski, np. konsul w Lille miaM pretensje do zakonników tam pracuj Pacych, zUe gromadz Pa wokóM siebie mModziezU polonijn Pa. Zdaniem zas´ wMadz PRL, gMównym problemem pracy duszpasterskiej ws´ród Polonii byMo wci Paganie duchownych przybyMych z kraju przez niektóre s´rodo-wiska emigracyjne wrogo nastawione do komunizmu do akcji przeciwko Polsce Ludowej91. Niektórzy zakonnicy bowiem, chc Pac nawi Pazac´ lepsze
rela-85TamzUe, k. 43-50.
86AAN, UdSW, sygn. 133/22, Informacja o duszpasterstwie polonijnym, k. 46. 87AAN, UdSW, sygn. 133/475, Sprawozdanie z pracy dziaMu zakonów, k. 36-37. 88AAN, UdSW, sygn. 142/1, Sprawozdanie z pracy WydziaMu Zakonów w 1973 r. i
zaMo-zUenia do pracy na 1974 r., k. 165.
89 AAN, UdSW, sygn. 133/172, Pismo Departamentu Konsularnego MSZ do ministra
UdSW A. SkarzUyn´skiego z 7 czerwca 1972 r., k. 3.
90AAN, UdSW, sygn. 133/29, MateriaMy informacyjne. Zakony Kos´cioMa
rzymskokatolic-kiego w Polsce, k.11.
91AAN, UdSW, sygn. 133/23, ProtokóM z konferencji [...] – odbytej w dniu 8 paz´dziernika
cje z Poloni Pa lub pod wpMywem nacisków emigracji, unikali kontaktów z pol-skim konsulatem, ambasad Pa czy organizacjami polonijnymi kierowanymi przez wMadze PRL92. WMadzom polskim nie podobaMo sieP równiezU to, zUe niektórzy duchowni przechodzili do pracy w niepolskich parafiach93. Te sprawy byMy przedmiotem czePstych rozmów z prowincjaMami. Komunistom w pierwszej kolejnos´ci zalezUaMo na odci PagniePciu duszpasterzy polonijnych od wpMywów wrogo do PRL-u nastawionych grup emigracyjnych.
DziaMalnos´c´ duchowien´stwa ws´ród emigrantów powodowaMa, zUe Polonia zaczePMa na nowo interesowac´ sieP starym krajem. Zakonnicy oprócz posMugi religijnej prowadzili takzUe dziaMalnos´c´ kulturaln Pa i narodow Pa94. Podtrzymy-wali w emigrantach ducha polskos´ci, za co byli chwaleni przez wMadze PRL. UdSW inspirowaM misjonarzy i duszpasterzy polonijnych do dziaMalnos´ci pro-pagandowej i informacyjnej o Polsce w krajach ich pracy. Do tej sprawy wykorzystywano indywidualne rozmowy z misjonarzami przebywaj Pacymi cza-sowo w Polsce na urlopach95. Zakonnicy w rozmowach z rodakami na ob-czyz´nie informowali, co sieP dzieje w kraju nad WisM Pa. W pozytywnym s´wietle przedstawiali jego osi PagniePcia kulturalne, gospodarcze, przez co uzyskiwali miano komunistów96. WMadze pan´stwowe chePtnie widziaMy zaangazUowanie duszpasterzy polonijnych w akcjeP zbierania funduszy na odbudoweP zamku królewskiego w Warszawie czy budoweP Centrum Zdrowia Dziecka97. S´rodo-wiska duchownych ws´ród Polonii byMy mocno zrózUnicowane S od postawy wrogiej PRL-owi po lojaln Pa. MModzi zakonnicy S wedMug oceny polskich ambasad S odgrywali pozytywn Pa roleP. Utrzymywali kontakt z polskimi pla-cówkami dyplomatycznymi, dziePki czemu miaMy one mozUliwos´c´ przynajmniej czePs´ciowego docierania do s´rodowisk polonijnych. Wykazywali lojalnos´c´ wobec aktualnej sytuacji w kraju i czePsto podwazUali wiadomos´ci rozgMaszane przez niepodlegMos´ciowe krePgi emigracyjne98.
92TamzUe, k. 90; AAN, UdSW, sygn. 133/170, Notatka dotycz Paca aktualnej sytuacji ws´ród
polskich zmartwychwstan´ców w Austrii, k. 28.
93 AAN, UdSW, sygn. 133/170, Notatka dotycz Paca aktualnej sytuacji ws´ród polskich
zmartwychwstan´ców w Austrii, k. 28.
9425 lat dzia*alnos´ci polskich misjonarzy Oblatów M.N. w Skandynawii, opr. J. Kowalik,
[b.m.w.], s. 16-18; A. K i e M b a s a, Salwatorianie polscy w USA, Kraków 1983, s. 84.
95AAN, UdSW, sygn. 142/1, Sprawozdanie z wykonania zadan´ sMuzUbowych na stanowisku
do spraw zakonów mePskich w 1987 r., k. 53.
96AAN, UdSW, sygn. 133/161, k. 43.
97IPN, sygn. 0639/30, t. 1, Notatka sMuzUbowa ze spotkania z TW ps. „Sylwester”,
Warsza-wa, 16 czerwca 1972 r., k. 176.
98AAN, UdSW, sygn. 126/164, Duszpasterstwo Polonijne w Europie Zachodniej; AAN,
WspóMpraca i kontakty duchowien´stwa polonijnego z placówkami dyploma-tycznymi PRL-u, mimo pewnych trudnos´ci i zahamowan´, na ogóM ukMadaMy sieP dobrze, a w latach siedemdziesi Patych i osiemdziesi Patych nawet nasiliMy sieP i nieco zrózUnicowaMy. PotwierdzaM to wiePkszy udziaM przedstawicieli tego du-chowien´stwa w imprezach organizowanych przez placówki dyplomatyczne i konsularne PRL. Kler chePtniej tezU wspieraM niektóre pan´stwowe inicjatywy oraz korzystaM w wiePkszym, jak dot Pad, zakresie z krajowych materiaMów infor-macyjno-propagandowych, filmów99. UdSW wysyMaM je poczt Pa b Padz´ dostar-czaM przyjezUdzUaj Pacym do kraju zakonnikom. ZaopatrywaM ich równiezU w li-teratureP religijn Pa i dewocjonalia100. Duchowni chePtnie kolportowali praseP i ksi PazUki.
Ich lojalna postawa wobec PRL-u wyrazUaMa sieP poparciem wielu inicjatyw placówek dyplomatycznych. W tych latach wMadza ludowa d PazUyMa do wiePksze-go wM Paczenia duszpasterzy polonijnych do wazUniejszych akcji i imprez przy-gotowywanych przez placówki dyplomatyczne. Z pomoc Pa niektórych dusz-pasterzy polonijnych organizowaMy one imprezy kulturalne dla Polonii. Du-chowien´stwo polonijne w Stanach Zjednoczonych pomogMo im w organizacji uroczystych obchodów kopernikan´skich w 1973 r.101 Oblaci w Kanadzie od lat szes´c´dziesi Patych s´cis´le wspóMpracowali z konsulatem PRL. Pomagali mu w przygotowaniu wystaw o PRL-u w parafiach102. Nie chcieli uczestni-czyc´ w uroczystos´ciach urz Padzanych przez wrogie PRL-owi s´rodowiska emig-racyjne. Starali sieP tezU unikac´ konfliktów, kMótni wystePpuj Pacych w s´rodowis-kach polonijnych103. AngazUowali sieP niekiedy w akcje popieraj Pace politykeP PRL-u. Organizowali zbiorowe wycieczki do Polski. Zapraszali na uroczys-tos´ci kos´cielne przedstawicieli polskich placówek dyplomatycznych104. Jak donosili konsulowie, oblaci unikali udziaMu w imprezach organizowanych przez os´rodki emigracyjne nastawione wrogo do PRL-u. Wystrzegali sieP
zaan-99 AAN, UdSW, sygn. 133/2, Sprawozdanie z dziaMalnos´ci WydziaMu Zakonów w roku
1977, k. 99.
100AAN, UdSW, sygn. 133/22, k. 83.
101AAN, UdSW, sygn. 133/171, Uwagi dotycz Pace propozycji o. MichaMa Zambrzuskiego
w zwi Pazku z obchodami kopernikan´skimi w USA, k. 110-112; tamzUe, Informacja ks. M. Zem-brzuskiego o planach i zamierzeniach Ogólnoamerykan´skiego Komitetu Kopernikan´skiego, k. 42-48.
102AAN, UdSW, sygn. 133/15, Pismo WydziaMu Administracyjnego KC PZPR z 8
kwiet-nia 1968 r., k. 209-210.
103AAN, UdSW, sygn. 126/170, k. 123.
104AAN, UdSW, sygn. 133/100, k. 42; sygn. 126/164, Duszpasterstwo Polonijne w
gazUowania politycznego, koncentruj Pac sieP na dziaMalnos´ci czysto duszpaster-skiej105. Zachowanie zakonników pracuj Pacych poza granicami kraju zda-niem wMadz byMo wMas´ciwe. W dziaMalnos´ci homiletycznej wykazywali umiar-kowanie106. WMadze zauwazUyMy, zUe zakonnicy zagranic Pa mieli lepszy stosu-nek do PRL-u nizU ich prowincja w kraju. S PadziMy, zUe taka postawa wynikaMa w jakis´ sposób z tego, zUe „wyjezUdzUaj Pacy ksiePzUa i zakonnicy, wywodz Pacy sieP najczePs´ciej z klasy robotniczej i chMopstwa, s Pa ludz´mi mModymi, a wiePc prze-zUyli wiePksz Pa czePs´c´ swego zUycia juzU w Polsce Ludowej. Mimo obranego przez siebie zawodu, a takzUe specyficznego wyksztaMcenia, patrz Pa jednak w czasie pobytu za granic Pa krytycznie na stosunki kapitalistyczne, konfrontuj Pac je z socjalistyczn Pa rzeczywistos´ci Pa w PRL oraz na reakcyjn Pa dziaMalnos´c´ niektó-rych dziaMaczy polonijnych”107.
WMadze komunistyczne ws´ród zdecydowanej wiePkszos´ci duchowien´stwa po-lonijnego dostrzegaMy dwie postawy. Jedna charakteryzowaMa sieP unikaniem s´cis´lejszych kontaktów ze s´rodowiskami niepodlegMos´ciowymi i zachePcaniem rodaków do osobistego poznawania rzeczywistos´ci PRL-u. Ta grupa pracowa-Ma nad zintegrowaniem Polaków o rózUnych zapatrywaniach politycznych na pMaszczyz´nie kos´cielnej a nie politycznej. Druga postawa wyrózUniaMa sieP ot-wartymi kontaktami z placówkami dyplomatycznymi PRL-u i popieraniem jej inicjatyw108.
Wprowadzenie stanu wojennego na ogóM wywoMaMo ws´ród duchowien´stwa polonijnego przygnePbienie i krytycyzm, choc´ stopien´ tego krytycyzmu byM bardzo zrózUnicowany. W ocenie zaistniaMej sytuacji czePs´c´ duchownych wyka-zywaMa pows´ci Pagliwos´c´, inni, w tym czePs´c´ ksiePzUy, którzy przybyli niedawno z kraju S odebrali stan wojenny bardzo nerwowo. DezaprobateP swoj Pa wyrazUali w bojkocie udziaMu w organizowanych przez placówki dyplomatyczne PRL imprezach. Niektórzy wydawali odezwy, apele protestacyjne, udzielali wywia-dów zachodnim stacjom radiowym i telewizyjnym. Wielu z nich zaangazUowa-Mo sieP po stronie Solidarnos´ci. WMadze PRL zarzucaMy im powi Pazania z reak-cyjnymi ugrupowaniami politycznymi dziaMaj Pacymi ws´ród emigracji, udziaM w antykrajowych akcjach na Zachodzie, tworzenia ws´ród emigrantów podzia-Mów, zrywania zwi Pazków z krajem, dziaMania na szkodeP Polski. W czasie
105AAN, UdSW, sygn. 133/176, Notatka w sprawie wyjazdu ksiePzUy zakonnych i zakonnic
do pracy duszpasterskiej i misyjnej poza granice kraju, k. 20.
106AAN, UdSW, sygn. 126/164, Duszpasterstwo Polonijne w Europie Zachodniej. 107AAN, UdSW, sygn. 126/164, Ocena duszpasterstwa polonijnego (na podstawie danych
z lat 1980-1982), k.78.
pobytu duszpasterzy w kraju na urlopie zachePcali ich do unikania brania udziaMu w akcjach wymierzonych przeciwko Polsce Ludowej109. Komunis´ci pos Padzali duszpasterstwo polonijne, zUe jako wazUny czynnik opiniotwórczy wywieraMo ono na PolonieP antylewicowy wpMyw polityczny i staraMo sieP uczy-nic´ z niej narzePdzie presji na wMadze PRL110. CzePs´c´ duszpasterzy polonij-nych identyfikowaMa sieP ze stanowiskiem emigracji niepodlegMos´ciowej, co nie podobaMo sieP wMadzy ludowej. Duszpasterze angazUowali sieP w rózUne imprezy o antypeerelowskim charakterze. W polskich parafiach organizacje prosolidar-nos´ciowe miaMy poparcie swoich duszpasterzy. Organizowali oni pomoc dla internowanych i ich rodzin w Polsce.
Wobec wrogiej pan´stwu ludowemu dziaMalnos´ci duchowien´stwa polonij-nego, UdSW protestowaM w pismach do Episkopatu. W pis´mie „pro memoria” do Episkopatu z 28 stycznia 1985 r. skarzUyM sieP np. na duszpasterzy po-lonijnych w Australii, zUe zdecydowana ich wiePkszos´c´ „sw Pa postaw Pa i zacho-waniem daje jednoznacznie wyraz wrogos´ci wobec PRL i jej wMadz, nie ukry-wa natomiast swych sympatii i poparcia dla ugrupoukry-wan´ opozycyjnych w kraju oraz skrajnie antykrajowych ugrupowan´ emigracyjnych, zwMaszcza londyn´-skich”. WMadze zarzuciMy im takzUe udzielanie duchowego wsparcia i pomocy materialnej emigracji „solidarnos´ciowej”, bojkotowanie imprez organizo-wanych przez polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne i konsularne. Urz Pad ds. Wyznan´ domagaM sieP od wMadz kos´cielnych podjePcia stosownych kroków, celem zmiany politycznego kierunku oddziaMywania na duchowien´stwo pra-cuj Pace ws´ród Polonii oraz na same s´rodowiska emigracyjne111. Pracownicy UdSW przeprowadzali rozmowy z prowincjaMami na temat „szkodliwej dla PRL dziaMalnos´ci prowadzonej przez czePs´c´ duszpasterzy polonijnych”112. W efekcie tych rozmów prowincjaMowie zakazywali podlegMym im zakonni-kom jakichkolwiek antypeerelowskich dziaMan´113. Rezultatem tych konwer-sacji byMy wyjazdy wizytacyjne przeMozUonych zakonów114. W ich wyniku
109 AAN, UdSW, sygn. 126/114, Pro memoria, k. 28-32; AAN, UdSW, sygn. 126/164,
Ocena duszpasterstwa polonijnego (na podstawie danych z lat 1980-1982), k. 84.
110AAN, UdSW, sygn. 126/164, Ocena duszpasterstwa polonijnego (na podstawie danych
z lat 1980-1982), k. 78.
111AAN, UdSW, sygn. 126/114, Pro memoria, k. 31.
112AAN, UdSW, sygn. 133/164, Sprawozdanie z wykonania planu pracy z Poloni Pa, k. 70. 113AAN, UdSW, sygn. 133/19, Polska Prowincja Ojców Oblatów we Francji, k. 141-42;
AAN, UdSW, sygn. 133/22, Informacja o stanie realizacji zadan´ UrzePdu ds. Wyznan´ wyni-kaj Pacych z miePdzyresortowego „Planu pracy z Poloni Pa w krajach kapitalistycznych”, k. 81.
114AAN, UdSW, sygn. 133/22, Informacja o stanie realizacji zadan´ UrzePdu ds. Wyznan´
czePs´c´ ksiePzUy staraMa sieP unikac´ wszystkiego, co mogMoby podwazUyc´ skMadane wMadzom pan´stwowym w kraju deklaracje lojalnos´ci i wystrzegac´ w duszpa-sterstwie podsycania wrogos´ci wobec PRL-u. Nadal kontaktowali sieP z pla-cówkami dyplomatycznymi nie tylko w sprawach dotycz Pacych paszportów. Nie brali udziaMu w demonstracjach przeciwko wMadzom komunistycznym w Polsce, przez co byli atakowani przez niektóre krePgi emigracyjne, np. w USA przez Ruch SpoMeczno-Polityczny „Pomost”. Nieliczni ksiePzUa kierunki i formy pomocy humanitarnej dla kraju realizowali wedMug sugestii urzePd-ników placówek dyplomatycznych PRL115.
W 1985 r. komunis´ci w programie pracy z Poloni Pa na lata 1986-1990 planowali kontynuacjeP dotychczasowych dziaMan´, a mianowicie zaopatrywanie emigrantów w krajowe wydawnictwa kulturalne i religijne, w czasopisma informuj Pace o Polsce, w dewocjonalia i paramenty kos´cielne; umozUliwienie ksztaMcenia duchowien´stwa polonijnego w kraju, wspomaganie duszpasterzy polonijnych w organizowaniu turystyki polonijnej, w tym ruchu p Patniczego, zapewnienie im wypoczynku i leczenia w kraju116. WMadze postanowiMy bar-dziej zdecydowanie nizU dotychczas d PazUyc´ do korelacji ich poczynan´ z dzia-Malnos´ci Pa s´wieckich instytucji pan´stwowych i spoMecznych i przeciwdziaMac´ angazUowaniu sieP ich w dziaMania przeciwko naszemu pan´stwu zagranic Pa. Ko-munis´ci, chc Pac miec´ wiePkszy wpMyw na duszpasterstwo polonijne, d PazUyli do przeniesienia z Rzymu do Warszawy delegatury Prymasa Polski ds. Duszpas-terstwa Polonijnego, celem ograniczania wpMywu na ten os´rodek duchownych zwi Pazanych z reakcyjnymi ugrupowaniami emigracji pMaszczyzn Pa wspóMpracy na co dzien´117. W 1987 r. na zebraniu komisji miePdzyresortowej do spraw Polonii zagranicznej podjePto decyzjeP o wspóMdziaManiu z duchowien´stwem
W 1976 r. wMadze wyznaniowe postanowiMy zneutralizowac´ grupeP oblatów, którzy w czasie wojny peMnili funkcje kapelanów wojsk polskich na Zachodzie, i publicznie wyrazUali swoje wrogie pogl Pady wobec Polski Ludowej. W tej sprawie UdSW konsultowaM sieP z ambasadorem PRL we Francji Tadeuszem Orzechowskim i rozmawiaM z prowincjaMem oblatów, sugeruj Pac mu wysManie tam wiePkszej grupy mModych oblatów z kraju. AAN, UdSW, sygn. 133/163, Pismo K. K Pakola do Tadeusza Orzechowskiego, Ambasadora PRL w Republice Francuskiej, z 28 lis-topada 1976 r., k. 114-115.
115AAN, UdSW, sygn. 126/164, Ocena duszpasterstwa polonijnego (na podstawie danych
z lat 1980-1982), k. 86; AAN, UdSW, sygn. 126/170, Notatka na temat dziaMalnos´ci polskich ksiePzUy katolickich w Norwegii, k. 61.
116 AAN, UdSW, sygn. 126/164, Program pracy z Poloni Pa w krajach kapitalistycznych
w latach 1986-1990, k. 122.
polonijnym w zakresie nauczania jePzyka polskiego w s´rodowiskach emigracyj-nych118.
UdSW byM bardzo mocno zainteresowany spraw Pa statusu prawnego pol-skich duszpasterzy polonijnych, oczywis´cie o ile miaM on wpMyw na oddziaMy-wanie i zacies´nienie wiePzi polonusów z krajem. UwazUaM, zUe niska pozycja prawnokanoniczna polskiego duchownego w niektórych krajach utrudniaMa podtrzymywanie polskos´ci ws´ród Polaków na obczyz´nie, dlatego zwróciM sieP do prowincjaMów, aby podjePli starania, które zmieni Pa teP sytuacjeP119. WMadze polskie nie chciaMy sieP zgadzac´ na zmianeP obywatelstwa przez polskich duszpasterzy polonijnych. W kraju organizowaMy dla nich spotkania oraz opracowaMy szczegóMowy plan aktywizowania duchowien´stwa polskiego za-granic Pa120.
WMadze co jakis´ czas dokonywaMy merytorycznej analizy wydawnictw i pism wydawanych przez zakony czy zgromadzenia w s´rodowiskach polonij-nych, ich profilu oraz zawartos´ci tres´ci i podejmowaMy dziaMania zmierzaj Pace do neutralizacji kos´cielnej prasy polonijnej wrogiej PRL-owi121. UdSW przeprowadzaM rozmowy z przedstawicielami niektórych zakonów, dyrektorami wydawnictw zakonnych na Zachodzie, czy wyzUszymi przeMozUonymi polskich prowincji na temat tres´ci czasopism polonijnych wydawanych przez ich za-konników zagranic Pa. Poprzez te rozmowy staraM sieP wpMywac´ na profil wy-dawniczy, by nie ukazywaMy sieP publikacje krytykuj Pace PRL. Rozmowy te odnosiMy zamierzone efekty122. W niektórych wypadkach wMadze wyznanio-we czyniMy naciski na wydawców pism na zmianeP polityki redakcyjnej i pub-likowanie wiePkszej liczby pozytywnych artykuMów o Polsce, a nawet same podsuwaMy gotowe artykuMy do publikacji123.
118AAN, UdSW, sygn. 126/170, ProtokóM z posiedzenia MiePdzyresortowej Komisji ds.
Po-lonii Zagranicznej odbytego 24 kwietnia 1987 r., k. 167.
119 AAN, UdSW, sygn. 133/23, Konferencja z prowincjaMami zgromadzen´ zakonnych
w dniu 28 kwietnia 1970 r., k. 120.
120AAN, UdSW, sygn. 133/2, Eryk Sztekker, Sprawozdanie z pracy wykonanej w 1976 r.
29 grudnia 1976 r., k. 80-81.
121 AAN, UdSW, sygn. 133/23, Notatka dotycz Paca naszego stanowiska wobec polityki
redakcyjnej miesiePcznika „Nasza Rodzina” w okresie od roku 1970 do 1974, k. 29-32.
122AAN, UdSW, sygn. 133/22, Informacja o stanie realizacji zadan´ UrzePdu ds. Wyznan´
wynikaj Pacych z miePdzyresortowego „Planu pracy z Poloni Pa w krajach kapitalistycznych”, k. 81; AAN, UdSW, sygn. 133/19, Notatka z rozmowy z ks. Zenonem Modzelewskim, superiorem generalnym Stowarzyszenia KsiePzUy Pallotynów Prowincji Polskiej we Francji, przeprowadzonej w dniu 11 stycznia 1973, k. 195-197; tamzUe, sygn. 133/162, Notatka z rozmowy przeprowadzo-nej 18 paz´dziernika 1975 r. z ks. dr. Tadeuszem GocMowskim – prowincjaMem Zgromadzenia XX Misjonarzy, k. 164-165.
W kwestii duszpasterstwa polonijnego UdSW wspóMpracowaM z Departa-mentem Konsularnym MSZ. Zasady tej wspóMpracy i wymiany informacji zostaMy dopracowane w latach siedemdziesi Patych. Przygotowano równiezU zada-nia dotycz Pace pracy z duszpasterzami polonijnymi. Pracownicy obu instytucji odbywali wspólne spotkania pos´wiePcone tym zagadnieniom124. UdSW in-formowaM nowo mianowanych przeMozUonych placówek dyplomatycznych PRL o aktualnych problemach duszpasterskich tych s´rodowisk, o ksiePzUach tam pracuj Pacych i ich postawie wobec Polski Ludowej. Polskie placówki dyploma-tyczne (ambasady i konsulaty), zgodnie z poleceniem dyrektora Departamentu Konsularnego MSZ, przysyMaMy regularnie do MSZ i UdSW sprawozdania z dziaMalnos´ci polonijnej polskiego duchowien´stwa, przede wszystkim z Anglii, USA, Brazylii, Szwecji, Francji, Kanady, Holandii125, zwracaj Pac w tych raportach uwageP na ich postaweP spoMeczno-polityczn Pa126. Na tej podstawie UdSW przeprowadzaM interwencyjne rozmowy z ich wMadzami za-konnymi w celu wpMyniePcia na zmianeP ich postawy127. Czasami nakManiaM
UdSW, sygn. 133/23, Notatka pomocnicza do rozmowy z ks. Edwardem Szymeczko S redakto-rem miesiePcznika „Niepokalana”, dyrektoredakto-rem tygodnika „GMos Katolicki”, k. 3-6; IPN, sygn. 0639/55, Notatka z rozmowy przeprowadzonej 5 sierpnia 1976 r. z ks. Edwardem Szymeczko – dyrektorem tygodnika „GMos Katolicki”, a zarazem redaktorem miesiePcznika „Niepokalana” – czasopism ukazuj Pacych sieP we Francji, k. 211-214; AAN, UdSW, sygn. 133/23, Notatka z rozmowy przeprowadzonej 5 sierpnia 1976 r. z ks. Edwardem Szymeczko, k. 10-13; AAN, UdSW, sygn. 133/162, Notatka sMuzUbowa, k. 226; AAN, UdSW, sygn. 133/23, Pismo K. K P a-kola z UdSW do Teodora Palim Paki – kierownika WydziaMu Administracyjnego KC PZPR z 8 kwietnia 1975 r., k. 28; AAN, UdSW, sygn. 142/1, Sprawozdanie z pracy WydziaMu Zakonów w 1974 r., k. 107; AAN, UdSW, sygn. 133/15, E. Sztekker, Informacja o dziaMalnos´ci zakonów i zgromadzen´ zakonnych z 9 marca 1976 r., k. 184; AAN, UdSW, sygn. 133/158, k. 42; AAN, UdSW, sygn. 133/160, k. 55-56.
124AAN, UdSW, sygn. 142/1, Sprawozdanie z pracy WydziaMu Zakonów w 1973 r. i
zaMo-zUenia do pracy na 1974 r., k. 162.
125AAN, UdSW, sygn. 133/173, Wyci Pag ze sprawozdania WydziaMu Konsularnego
Amba-sady PRL w Danii z dziaMalnos´ci polonijnej w okresie od 18 paz´dziernika 1969 r. do 31 sier-pnia 1972 r., k. 23.
126AAN, UdSW, sygn. 126/170, Pismo Konsula Generalnego w Sztokholmie do Dyrektora
Departamentu Konsularnego MSZ w Warszawie z 6 listopada 1986 r., k. 32-34; tamzUe, Pismo Konsula Generalnego w Sydnej do Dyrektora Departamentu Konsularnego MSZ w Warszawie z 12 listopada 1986 r., k. 54-57; tamzUe, Pismo Konsula Generalnego w São Paulo do Dyrektora Departamentu Konsularnego MSZ w Warszawie z 14 stycznia 1987 r., k. 120-130; AAN, UdSW, sygn. 133/171, Wyci Pag z pisma WydziaMu Konsularnego Ambasady PRL w Hadze nr Ul.K.26-29-71 z dnia 22 paz´dziernika 1971 r., k. 31; tamzUe, sygn. 126/170, Notatka na temat dziaMalnos´ci polskich ksiePzUy katolickich w Norwegii, k. 60-61.
127AAN, UdSW, sygn. 133/74, Pismo Aleksandra Merkera do Janusza Mickiewicza,
wice-dyrektora Departamentu Konsularnego w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, z 3 sierpnia 1978 r., k. 31.
wMadze zakonne do „s´ci PagniePcia” niesubordynowanego ksiePdza do kraju128. Z zakonnikami, którzy ws´ród Polonii prowadzili dziaMalnos´c´ niezgodn Pa z lini Pa wMadzy ludowej, pracownicy placówki dyplomatycznej na miejscu przepro-wadzali rozmowy129. Czasami popierali wnioski polskich misjonarzy i zwracali sieP do UdSW o uzyskanie uMatwien´ celnych na przesyMki z darami z Polski130. ByMy przypadki, zUe nawet podejmowali rozmowy z miejsco-wymi wMadzami kos´cielnymi w tej sprawie131.
UdSW wspóMpracowaM z innymi resortami zainteresowanymi dziaMalnos´ci Pa duszpasterzy polonijnych, m.in. Ministerstwem Kultury i Sztuki i Minister-stwem Finansów132.
Duszpasterska dziaMalnos´c´ polonijna duchowien´stwa byMa inwigilowana przez aparat bezpieczen´stwa133. SMuzUba Bezpieczen´stwa d PazUyMa do tego, aby zakony uzgadniaMy z ni Pa wszelkie dziaMania zwi Pazane z Poloni Pa134. Ona de-cydowaMa o wydawaniu paszportów, a o kazUdym kandydacie na wyjazd wysta-wiaMa opinieP135. Funkcjonariusze bezpieki do realizacji swoich planów ope-racyjnych na tym odcinku starali sieP wykorzystac´ przede wszystkim chrystu-sowców, jako najbardziej zaangazUowanych w teP dziaMalnos´c´, wykorzystuj Pac ich zabiegi o uzyskanie jak najwiePkszej liczby pozwolen´ na wyjazd zagrani-ceP136. KazUdy zakonnik staraj Pacy sieP o to, byM poddany rozpracowaniu
opera-128AAN, UdSW, sygn. 133/16, Pismo A. Merkera do Janusza Mickiewicza, wicedyrektora
Departamentu Konsularnego MSZ, z 20 listopada 1978 r., k. 200; tamzUe, Notatka sMuzUbowa dotycz Paca ks. Tadeusza Frankowa przebywaj Pacego na terenie Holandii, k. 205-206; tamzUe, sygn. 133/171, Pismo A. WoMowicza, naczelnika WydziaMu UdSW, do A. Walaszka, kierownika WydziaMu ds. Polonii Departamentu Konsularnego MSZ, z 21 kwietnia 1971 r., k. 32.
129 AAN, UdSW, sygn. 133/16, Notatka sMuzUbowa dotycz Paca ks. Tadeusza Frankowa
przebywaj Pacego na terenie Holandii, k. 206.
130AAN, UdSW, sygn. 133/173, Pismo Witolda Jurasza, ambasadora PRL w Caracas, do
A. SkarzUyn´skiego, dyrektora UrzePdu ds. Wyznan´, z 9 listopada 1972 r., k. 60.
131AAN, UdSW, sygn. 133/173, Wyci Pag ze sprawozdania WydziaMu Konsularnego
Amba-sady PRL w Danii z dziaMalnos´ci polonijnej w okresie od 18 paz´dziernika 1969 r. do 31 sier-pnia 1972 r., k. 23.
132 AAN, UdSW, sygn. 138/12, Postulaty merytoryczne i organizacyjne, k. 79; AAN,
UdSW, sygn. 133/22, k. 122-123, 124-125.
133C e n c k i e w i c z, Oczami bezpieki, s. 161.
134IPN, sygn. 0639/32, t. 1, Plan pracy operacyjnej w sprawie obiektowej krypt. „Lewant”
na 1968 r., k. 222.
135IPN, sygn. 01283/1082, pismo mjr. Z. Wielgoszewskiego do Naczelnika WydziaMu V
Departamentu IV MSW w Warszawie z 9 wrzes´nia 1965 r., k. 210-212; IPN, sygn. 01283/1082, Tezy do rozmów z ks. Posadzym, k. 18-19.
136IPN, sygn. 0639/32, t. 1, Raport, Warszawa, 1 wrzes´nia 1962 r., k. 21; tamzUe, Ramowy
plan przedsiePwziePc´ do sprawy obiektowej kryptonim „Lewant”, Poznan´ 20 sierpnia 1963 r., k. 30.
cyjnemu SB, szczególnie pod k Patem cech osobowych i zaangazUowania poli-tycznego. Bezpieka przeprowadzaMa z nimi rozmowy polityczno-rozpoznaw-cze. Z zakonnikami znanymi z wyst Papien´ antypan´stwowych prowadziMa roz-mowy profilaktyczno-ostrzegawcze.
MSW wydaMo dla wszystkich jednostek terenowych wytyczne dotycz Pace podejmowania decyzji w sprawie wyjazdu duchowien´stwa zagraniceP. W tych dyrektywach nakazano nie udzielac´ pozwolen´ osobom, które za ceneP wyjazdu zgodziMy sieP na prowadzenie rozmowy z funkcjonariuszem bezpieki, by ich przez jakis´ czas zwi Pazac´ z aparatem137.
Bezpieka prowadziMa dziaMania maj Pace na celu werbunek agentury ws´ród wyjezUdzUaj Pacych zakonników, potrzebny jej do inwigilacji polonusów i ich duszpasterzy oraz do rózUnych dziaMan´ operacyjnych138. DziePki niej zbieraMa informacje o dziaMalnos´ci i postawie zakonników pracuj Pacych w duszpaster-stwie polonijnym139. W latach siedemdziesi Patych pod hasMem zabezpiecza-nia polskich interesów zagranic Pa zadecydowano, aby w ramach dziaMan´ opera-cyjnych po linii duszpasterstwa polonijnego prowadzonego przez zakony: „1. Poddawac´ wnikliwej kontroli operacyjnej wszystkie osoby proponowane do pracy duszpasterskiej ws´ród Polonii i do prac misyjnych celem eliminowa-nia tych, których postawa polityczna budzi istotniejsze zastrzezUeeliminowa-nia. 2. Inspi-rowac´ w zakonach, a gMównie w zakonie chrystusowców, oblatów, karmeli-tów, zmartwychwstan´ców liczniejsze uczestnictwo w duszpasterstwie polonij-nym. 3. Spos´ród wyjezUdzUaj Pacych do pracy duszpasterskiej ws´ród Polonii w takich krajach, jak: NRF, Francja, USA i Austria, wspóMdziaMaj Pac z Departa-mentem I, typowac´, aktywnie opracowywac´ i pozyskiwac´ tajnych wspóMpraco-wników”. SMuzUba Bezpieczen´stwa w celu przeciwdziaMania „niepozU Padanym zjawiskom”, zamierzaMa poprzez agentureP umieszczon Pa w zakonach i rozmowy operacyjne z czMonkami wMadz zakonnych wywierac´ wpMyw na postaweP ksiePzUy pracuj Pacych ws´ród Polonii140. W 1973 r. Departament IV MSW opracowaM dokument o mozUliwos´ci wykorzystania Kos´cioMa katolickiego i innych Kos´cio-Mów wyznaniowych do wspierania polityki zagranicznej PRL-u. UjmowaM on
137 IPN, sygn. 0639/37, Wytyczne okres´laj Pace niektóre zasady podejmowania decyzji
w sprawie wyjazdów zagraniceP kleru rzymskokatolickiego, mniejszos´ci wyznaniowych, s´wiec-kich dziaMaczy katolics´wiec-kich, k. 6-7
138IPN, sygn. 01283/1082, Pismo mjr. Sokolaka, wicedyrektora Departamentu I MSW, do
wicedyrektora Departamentu III MSW ppMk. Dziemidoka z 23 maja 1957 r., k. 46.
139 IPN, sygn. 0639/55, t. 3, k. 217; IPN, sygn. 0639/181, t. 1, Salwatorianie, k. 34;
tamzUe, Karmelici w Munster (koMo Gary, Indiana), k. 35.
1401972 marzec 22, Warszawa S Informacja na temat planów pracy polityczno-operacyjnej
WydziaMu V Departamentu IV MSW na lata 1972-1973, Plan pracy operacyjnej WydziaMu V na lata 1972-[19]75, w: Plan pracy Departamentu IV MSW, s. 49-50.
