R O C ZN IK I N A U K P R A W N Y C H T om X III, zeszy t 2 - 2003
KRZYSZTOF ORZESZYNA
SYTUACJA PRAWNA
SZKOLNICTWA PRYWATNEGO WE FRANCJI
W PROW ADZENIE
O d czasu R ew olucji o św iata we F ran cji b y ła p rz ed m io te m k o n fro n tacji i p orozum ień w stosunkach m iędzy państw em a K o ścio łem . P rzy czy n ę k o n trow ersji stanow iło przejm o w an ie przez p aństw o sz k o ln ic tw a b ęd ą ceg o praw ie w yłącznie w ręk ach K ościoła k ato lick ieg o , treści k sz ta łc e n ia w szkołach p u blicznych oraz fun k cjo n o w an ie szk o ln ictw a w y z n an io w eg o . G dy w 1881 r. we F ran cji w p row adzono o b o w iązek n au c zan ia d ziec i od 6 do 13 roku życia, n astąpiło ró w n o cześn ie ogran iczan ie roli K o ścio ła w sfe rze o św iaty . P atrio tyzm re p u b lik ań sk i krzew ił ra cjo n alisty c zn e id ee o św ie c e n ia i an ty k lery k aln e tradycje R ew olucji. P rofeso ro w ie i nau czy ciele, w w ięk sz o ści p ro testan ci, w o toczen iu m in istra ośw iaty Ju lesa F e rry ’ego, p o zy ty w isty i w o ln o m y śli ciela, podn ieśli kw estię „szkoły o b o w iązk o w ej, b ez p łatn ej i św ieck iej, od której zależy p rzyszłość re p u b lik i” . W ich p rz ek o n an iu w y c h o w an ie m ło d zie ży n ależało oprzeć na zasadach m oralnych n ie za leżn y c h od re lig ii, w y n ik ają cych ze w skazań racjo n alisty c zn y ch i po trzeb ży c ia zb io ro w eg o . P raw d ziw a w alka ro z eg ra ła się, gdy w 1902 r. p rem ierem został E m il C o m b es, k tóry k ie rując w cześniej m inisterstw em ośw iaty (1 8 9 5 -1 8 9 6 ), dał się pozn ać ja k o b o jo w n ik o laicy zację szkolnictw a. P onad po ło w ę n a u c zy cieli zrzeszo n y ch w potężnej F ed eracji E dukacji N arodow ej stan o w ili ad h e ren c i P artii S o c ja li stycznej i zw olenn icy pełnej laicyzacji. P rogram so cjalistó w p rzew id y w ał
Dr Kr z y s z t o f Or z e s z y n a - adiunkt K atedry K ościelnego Praw a P ublicznego i
K onstytucyjnego KUL; adres do korespondencji: Al. R acław ickie 14, 2 0-950 L ublin, e-m ail: oresyn@ kul.lublin.pl
in teg ra cję tzw . szk o ln ictw a w olnego w system jed n o lite j ed uk acji narodow ej. Id ea ta u p ad ła, k iedy 24 czerw ca 1984 r. m iała m iejsce ponadm ilionow a m a n ife sta c ja w o b ro n ie w olności nauczania, k tó ra za k o ń czy ła się upadkiem g a b in etu rz ąd o w eg o P ie rre ’a M a u ro y 1. W isto cie rzeczy w ięc pytanie doty czące sz k o ln ic tw a pry w atn eg o we F rancji odnosi się nie tyle do relacji m ię dzy p ań stw e m a K ościołem , ile m iędzy państw em a spo łeczeń stw em . P om ie szan ie w tej d zied z in ie w y n ik a z faktu, że szk o ln ictw o p ry w atn e w e Francji je s t w w ięk sz o ści kato lick ie. D użo zm ieniło się w tej k w estii po II w ojnie św iato w e j. P ań stw o nie m oże ju ż być odd zielo n e od sp o łecz eń stw a i pozosta w ać o b o jętn e na je g o potrzeby. W ręcz o d w ro tn ie - je s t ono w jeg o służbie i na nim o p ie ra się je g o uznanie. T a ew o lu cja nie je s t bez ko nsekw encji dla re la c ji m ięd zy p ań stw e m a szk olnictw em pryw atnym . S zanując w olność nau czan ia, p ań stw o nie m oże ig norow ać szk o ln ictw a p ryw atn ego , które stanow i e lem e n t sp o łecz n o ści cyw ilnej, m oże n ato m iast w chod zić z nim w relacje i u d ziela ć m u sw eg o w sparcia. P om oc pań stw a dla szk o ln ictw a pryw atnego je s t b o w iem o p a rta na now ych relacjach m iędzy p aństw em i społeczeństw em .
Z m ian y te d o k o n u ją się w sposób stopniow y i b ard zo dyskretny, przez d ec y zje czasem naw et niezau w ażalne. S tan o w ią on e przed m io t dyspozycji u staw o w y c h lub w y n ik ają ze zobow iązań m ięd zy n aro d o w y ch F rancji. Prak ty k a a d m in istra c y jn a w p ro w ad ziła k o n ieczn e adap tacje. T ak że jurysp ru den cja, szc zeg ó ln ie o rz e c z e n ia C onseil d ’E tat i C onseil co n stitu tio n n e l, odegrały tu p ew n ą ro lę. D z ia ła n ia te p rzyczyniły się do ew o lucji k o ncepcji św ieckości p ań stw a i do u łatw ien ia k o rz y sta n ia z w olności.
C elem arty k u łu je s t u kazanie w pływ u standardó w m iędzy narod ow ych , do ty czą cy ch ed u k a cji, na w ew n ętrzne praw o francu skie.
I. W OLNOŚĆ W D ZIED ZINIE NAUCZANIA
W o ln o ść n au c zan ia zaw iera dw a aspekty, k tóre są ró żn e i kom plem entarne: p raw o do w y b o ru szkoły oraz w olność n auczan ia. W olno ść nau czan ia jest u zn a w an a tak p rzez praw o m iędzynarodow e, ja k i p rzez fran cusk ie prawo w ew n ętrzn e.
1 H. Ł a k o m y, Państw o a K ościół we Francji. H istoria i w spółczesność, Kraków 1999, s. 89-97.
1. P raw o do w yboru szkoły i w o ln o ść n a u cza n ia w u m o w a ch m ięd zy n a ro dow ych u n iw ersalnych i eu ro pejskich
P o w szechn a D ekla ra cja P raw C złow ieka z 1948 r. p o tw ie rd z a „p raw o do nauki” d la w szystkich, precyzując, że nau czan ie p o d staw o w e m usi być d a r m ow e i obow iązko w e, ale niek o n ieczn ie św ieckie. F akt, iż n au c zan ie będzie obow iązkow e, nie zakłada je g o św ieckości. D e k la ra c ja ta u zn aje tak że praw o rodziców do „w yboru rodzaju edukacji daw anej ich d z ie c io m ” 2, co zak ład a pew ną ró żn o ro d n o ść w tej d ziedzinie, a w ięc w o ln o ść n au czan ia. N ależy stw ierdzić, że - zgodnie z w olą autorów D e kla ra cji - zak res u p raw nień rodziców obejm u je także podejm ow anie d ecy zji o tym , czy i ja k ie nauczanie oraz w ychow anie relig ijn e i m oralne m a być d an e ich d z ie c io m 3.
P ierw szy pro to k ó ł dodatkow y do E u ro p ejskie j K o n w e n cji o o ch ro n ie P raw C złow ieka (1952), ratyfik o w an y przez F ran cję w m aju 1974 r., za w iera w ażne inform acje na ten tem at. Jest w nim stw ierd zen ie, aby p ań stw o w w y k o n y w a niu sw oich fu n k cji w m aterii edukacji i n au c zan ia re sp ek to w ało „praw o ro dziców do za p ew n ien ia w y ch o w an ia i n au c zan ia sto so w n ie do ich w łasny ch przekonań relig ijn y ch i filo zo fic zn y ch ” (art. 2 )4. M o żn a d y sk u to w ać, co o zn aczają poszczeg ó ln e term iny użyte w tekście, ale w w ięk szo ści d em o k ra tycznych państw eu ropejskich sądzi się, że n eu tra ln o ść p ań stw a p od w z g lę dem relig ijn y m ozn acza służbę na rzecz ro d z ic ó w i n ie cz y n ien ie przeszk ód w ich w y b o rz e3. Jest tu zatem nie tylko p o tw ierd z o n e p raw o rodziców w m aterii edukacji, lecz także o b ow iązek dla p ań stw a , by je resp ek to w ało podczas org an izacji nauczania. To znaczy, że w tej d zied z in ie , p ań stw o m usi brać pod uw agę p rzek o n an ia religijne ro d zicó w , nie ra n ią c ich, lecz p o z w a la ją c na nau czan ie stoso w ne do ich oczekiw ań. P rzep is ten w y k lu cz a w szelk ie
2 Art. 26, ust. 1. K ażdy człow iek ma praw o do ośw iaty. O św iata będzie bezpłatna, przynajm niej na poziom ie podstaw ow ym . O św iata w zak resie podstaw ow ym będzie o bo w iązkow a. O św iatę w zakresie technicznym i zaw odow ym należy uczynić pow szechnie dostępną, a ośw iata na poziom ie w yższym pow inna być rów nie d o stępna dla w szystkich zależnie od zalet osobistych. U st. 3. R odzice m ają praw o p ierw szeń stw a w w yborze rodzaju nauczania, które ma być dane ich dzieciom . T ekst P ow szechnej D ekla ra cji Praw C złow ieka, w: Praw o m iędzynarodow e publiczne. W ybór dokum entów , opr. A. Przyborow ska-K lim czak, Lublin 20015, s. 166-171.
3 J. K r u k o w s k i , K ościół i państw a. Podstaw y rela cji p ra w n ych . Lublin 20002, s. 211.
4 „Journal O ficiel” 4 mai 1974, s. 4757.
5 J. M. L e m o y n e d e F o r g e s , E tat lai'que e t école ca th o liq u e, w: L 'E g lise
o g ra n ic z e n ia n atu ry praw nej czy innej ze strony p ań stw a, p rzeszk ad zające re a lizac ji p ra w a ro d z ic ó w do re lig ijn eg o k ształc en ia ich d ziec i6. W artykule z o stało p o tw ie rd z o n e praw o do nauki oraz praw o ro d zicó w do w ychow ania sw y ch dzieci.
M ię d zy n a ro d o w y P a kt P raw g ospodarczych , sp o łeczn y ch i kulturalnych (1 9 6 6 )7, ra ty fik o w an y p rzez F ran cję w listo p a d zie 1980 r., zaw iera trzy nowe elem en ty : a) n ajp ierw p ań stw a „zo b o w iązu ją się do p o sza n o w an ia w olności ro d z ic ó w [ ...] w y boru dla sw ych dzieci szkół in n y ch niż szkoły założone p rz ez w ład z e p u b lic z n e ” (art. 13 § 3), to su p o n u je istn ien ie szkół pry w atn y ch ; b) p a ń stw a zo b o w ią zu ją się do p o sza n o w an ia w olno ści rodziców „w za p e w n ie n iu sw oim d ziecio m w y ch o w an ia re lig ijn e g o i m oralneg o zgodnie z w łasn y m i p rz e k o n a n ia m i” (art. 13 § 3). T a d y sp o zy c ja zo b o w iązu je państw o, aby nie staw iało ro d z ic o m p rzeszk ó d w k o rz y sta n iu z tej w o ln ości oraz do stw a rz a n ia w a ru n k ó w k o n iecz n y ch dla p rak ty c zn eg o re a liz o w a n ia tego prawa. D y sp o z y c ja tu z a w arta p o zw ala szk ołom pry w atn y m na d aw an ie w nich ed u k ac ji re lig ijn e j, a w ięc, aby m iały c h a rak ter w yzn an io w y ; c) P akt potw ierdza w y ra źn ie „w o ln o ść osób i in sty tu c ji do tw o rz en ia i p ro w a d zen ia szkół p ry w a tn y c h ” (art. 13 § 4).
D y sp o z y c je w c ześn iejsze d o ty czy ły p raw a do n auki oraz p raw a rodziców do w y c h o w a n ia sw ych dzieci, ob ecn a zaś w sk azu je na w o lno ść nauczania, k tó ra je s t tu w y ra źn ie uznana.
2. W o ln o ść n a u cza n ia w w ew n ętrzn ym p ra w ie fr a n c u sk im
W e w n ę trz n e p raw o fran cu sk ie u znaje od d aw n a w o ln ość n au czan ia w jeg o p o d w ó jn y m aspekcie: p ierw szy m je s t praw o ro d z ic ó w do w yboru szkoły, a d ru g im - w o ln o ść n auczania. K o n sty tu cja z 4 listo p a d a 1848 r. stw ierdzała, że „ n a u c z a n ie je s t w o ln e ”8. W olność n au c zan ia zo stała po tw ierd zo n a dla
6 A. G r z e ś k o w i a k , R eligia w szkole a praw a człow ieka, w: N auczanie religii
w p a ń stw ie d em o kra tyczn ym , red. J. K rukow ski, Lublin 1991, s. 44.
1 T ek st M ięd zyn a ro d o w eg o P aktu Praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, w: Praw o m ięd zyn a ro d o w e p u b liczn e, s. 199-209.
8 A rt. 9: „ L ’en seig n em en t est libre. - La liberté d ’enseignem ent s ’exerce selon les co n d itio n s de cap acité et de m oralité déterm inées par les lois, et sous la surveillance de ì ’E tat. - C ette su rv eillan ce s ’étend à tous les établissem ents d ’éducation et d ’enseignem ent, sans aucune e x c ep tio n ” . T ek st w: Les C onstitutions et les p rin cip a les lois p olitiques de la
F rance clepuis 1789, éd. par L. D uguit, H. M onnier, R. B onnard, septièm e edition par
n auczania pod staw o w eg o (ustaw a G u izot z 28 c z e rw c a 1833 i u staw a G ob let z 30 p aź d ziern ik a 18869), średniego (u staw a F allo u x z 15 m arc a 18 5 0 10), w yższego (u staw a z 12 lip ca 18 7 5 11 ) i tech n ic zn eg o (u staw a A stier z 25 lip ca 191912). U staw a D ebré z 31 g ru d n ia 1959 r. w y ra źn ie stw ierdza: „państw o p ro k lam u je i szanuje w olność n au c zan ia o raz g w a ran tu je jej w ykonyw anie w szkołach pryw atny ch re g u la rn ie o tw a rty c h ” (art. 1). G w a rancja w o lności n au czan ia je s t nie tylko w erb aln a, u sta w a p ro p o n u je także w ielo rak ie opcje szkół pryw atnych, k tó re p o z w a la ją im n a o trzy m a n ie ró ż norodnej pom o cy finansow ej. S zkoły p ry w atn e m u szą je d n a k b yć p od dan e pew nej k o n tro li ze strony państw a, k tó ra je d n a k nie n a ru sz a ch arak teru w łasnego tych szkół. W ybór p ro p o now any ch ro d z ajó w szk ó ł p ry w atn y ch o d pow iada stopnio w i za an g ażo w an ia się p ań stw a pod w z g lę d em fin a n s o w y m 13. P oza tym w olność nau czan ia je s t w y raźn ie o k re ślo n a ja k o „jed n a z zasad p o dstaw ow ych R ep u b lik i” w prow adzonych p rzez u staw ę fin a n so w ą z 31 m ar ca 1931 r. W P ream b u le K onstytucji z 27 p a ź d z ie rn ik a 1946 r. p on o w n ie p o tw ierd zo n o „zasady po d staw o w e uzn an e p rzez u staw y R e p u b lik i” 14. T ek st ten został p rzejęty p rzez K onstytucję z 4 p a ź d z ie rn ik a 1958 r. W decyzji dotyczącej ustaw y G u erm eu r z 23 listo p a d a 1977 r. C o n seil co n stitu tio n n e l uznał bez ża dnych w ątpliw ości, że w P rea m b u le K o n sty tu cji z 1946 r. p o
9 „Les établissem ents d 'en seig n em en t p rim aire de to u t ordre p eu v en t ètre publics, c 'e st-à -d ire fondés par l ’Etat, les départtem ents ou les com m unes, ou p rivés, c ’est-à-dire fondés et entretenus par des particu liers ou des asso ciatio n s” (titre I, chap. I, art. 2). T ekst w: Liberté religieuse et regim es des cultes en d ro it fr a n ę a is. Textes, p ra tiq u e adm inistrative,
ju r isp r u d e n c e , dir. B. Jeuffroy, F. T ricard. Paris 1996, s. 630.
10 „La loi reconnait deux espèces d ’écoles p rim aires ou secondaires: les écoles fondées ou entretenues par les com m unes, les d épartem ents ou T E tat, et qui pren n en t le nom d ” ’écoles p u b liq u es” ; les écoles fondées et en treten u es par des particu liers ou des associations, et qui prennent le nom d ” ’écoles lib res” (titre I, chap. Ill, sect. 1, art. 17). T ekst w: L ib erté religieuse et regim es des cultes en d ro it fr a n ę a is , s. 629.
11 „L ’enseignem ent supérieur est libre” (titre I, art. 1). T e k st w: L ib erté e t regim es des
cultes en d ro it fr a n ę a is , s. 629.
12 „Les écoles et les cours d ’enseignem ent technique, in d u striel ou com m ercial sont publics ou p rivés” (titre I, art. 3); „les écoles privées p euvent ętre reconnues par l’Etat dans les conditions determ ine par la présente loi” (titre IV , art. 26-36). T ek st w: L ib erté et
regim es des cultes en droit fr a n ę a is, s. 630.
13 R. M e t z , E glises et E tat en France. S ituation ju r id iq u e a ctu elle, Paris 1977,
s. 90.
14 „II réaffirm e [le peuple - K. O] so lennellem ent les d ro its e t les lib ertés de T hom m e et du citoyen consacrés par la D eclaration des D roits de 1789 et les p rin cip es fondam entaux reconnus par les lois de la R épublique” . T ekst w: Les C o n stitu tio n s e t les p rin cip a les lois
tw ierd z o n o , iż „o rg an izac ja n au c zan ia p u bliczn eg o, d arm o w eg o i św ieckiego w szy stk ich sto p n i je s t obow iązk iem p ań stw a” , to je d n a k „nie m oże w ykluczać istn ie n ia n au c zan ia pry w atn eg o , ja k rów n ież pom o cy fin anso w ej państw a dla tego n a u c z a n ia sto so w n ie do w arunków ok reślo n y ch p rzez u staw ę” 15. W ol ność n a u c z a n ia je s t w ięc je d n ą z zasad w arto ści ko n sty tu cy jn y ch . P róbuje się cz asem o p iera ć j ą n a św ieck ości państw a, biorąc p rzy tym pod uw agę w o l ność su m ien ia. W ten sposób w idziano to w 1946 r., gdy M . Schum ann łą czył św iec k o ść pań stw a, n eutralność, w olność su m ien ia i w olność nauczania. P o d o b n ie Jea n R iv ero nap isał w 1949 r.: „św ieck o ść p ań stw a op iera się na w o ln o ści n au c zan ia, dzięki czem u je g o p o dstaw a je s t bard ziej pew na: pro w ad zi o n a w rz ecz y w isto śc i [...] do resp ek to w an ia w o ln ości sum ienia, które nie za d a w a la się n eu tra ln o śc ią w edukacji szk o ln ej” 16. W rzeczyw istości w o ln o ść n a u c z a n ia je s t n ieza leżn a od św ieck o ści p ań stw a i m oże bez niej istn ieć.
II. PO DSTAW Y PRAW NE SZKOLNICTW A PRYW A TNEGO W E FRANCJI
W rz ecz y w isto śc i re la cje m iędzy p ań stw em a szk olnictw em pryw at nym są o rg a n iz o w an e na p łaszczy źn ie praw nej n a p o d staw ie ustaw y Debre z 31 g ru d n ia 1959 r., u zupełnionej p rzez u staw ę G u erm eu r z 25 listopada 1977 r. U staw a D ebre prop o n u je system op arty n a idei w spółdziałania. P rze w id u je o n a um ow y p ro ste {contrai sim p le) oraz u m ow y stow arzyszeniow e {contra d ’a sso c ia tio n ) m iędzy państw em i szk ołam i p ry w atn ym i (art. 4 i 5). Z a k ła d a o n a ścisłe w sp ó łd ziałan ie, co pokazuje, że re la cje m iędzy państw em a sp o łe c z n o śc ią u leg ły g łębokim zm ianom .
W szk o łac h p ry w atn y ch , na po d staw ie um ow y, p ań stw o za p ew n ia utrzym a nie n au c z y c ie li w różny s p o s ó b 1 . W p rzypadk u um ow y stow arzyszeniow ej p o n o si o no w ydatki d o ty czą ce fu n k cjo n o w an ia klas „na tej sam ej zasadzie jak klas, k tó re k o re sp o n d u ją ze szkoln ictw em p u b liczn y m ” (art. 4 ) 18. T a zasada z o sta ła p o d ję ta p rz ez u staw ę G uerm eur, k tó ra p rz ew id u je rów no ść traktow ania n a u c z y c ie li p ra c u ją c y c h w szk o ln ictw ie pry w atn y m z p racu jący m i w szk ol
15 Cyt. za: L e m o y n e d e F o r g e s , dz. cyt., s. 97.
16 La nation ju r id iq u e de la'icite. „R ecueil D alloz de doctrine, de ju risp ru d en ce et de leg islatio n ” 33(1949), z. 31, s. 138.
J ' N. F o n t a i n e, L ’école libre et l ’Etat, Paris 1982, s. 22-24. 18 M e t z, dz. cyt., s. 91.
n ictw ie pu blicznym , gdy chodzi o w arunki w y k o n y w a n ia zaw od u, p o d n o sze nia kw alifik acji, prom ocji i aw ansów (art. 3). W zam ian p ań stw o w ykonuje kontrolę nad nauczaniem pryw atnym , szczeg ó ln ie w ty ch kw estiach , które doty czą zaw artości program ów i kw alifik acji n au c zy cieli. W ięcej w ustaw ie D ebré państw o u znaje „ch arak ter w łasn y ” szk ó ł p ry w atn y ch , tzn. w w ięk szości p rzypadk ów ich ch arak ter w yznaniow y (art. 1). U staw a G uerm eur dodaje, że n au czy ciele są zobow iązani do re sp e k to w a n ia „w łasn eg o c h a rak teru ” szkoły (art. I ) 19, co suponuje, że b ęd zie on ja s n o o k reślo n y . S zk o l nictw o p ryw atne m usi w ypełniać sw oją m isję „w ca łk o w ity m p o szano w aniu w olności su m ien ia” (ustaw a D ebré, art. 1). O dnosi się to zaró w n o do u cz niów , ja k i n auczycieli. Ponadto szkoły pry w atn e m u szą p rzy jąć w szy stkie dzieci, k tórych rod zice o to proszą, „nie ro b iąc ró żn ic ze w zględu na pochodzenie, p rzek o n an ia czy w yznaw aną w iarę” . W sz y stk ie te dyspozycje, szczególnie w przypadku um ów sto w arzy szen io w y ch , zb liży ły bardzo szk o l nictw o p ryw atne do szko ln ictw a publiczn eg o , o tw iera jąc m ięd zy nim i now e sposoby w spółpracy dla w spólnego dzieła. M. D ebré d ek laro w ał w p arla m en cie 23 g ru d n ia 1959 r.: „szkolnictw o pry w atn e re p rez en tu je także form ę w spółpracy w ram ach edukacji naro dow ej, co p o z w a la m u uczestn iczy ć w służbie p u b liczn e j” . S zkolnictw o pryw atne u cz estn iczy zatem w zadaniach użyteczności ogólnej. R espektując w pełni „c h ara k te r w ła sn y ” szkół p ry w atnych, państw o nakłada na nie o bow iązki p o d o b n e do tych d la szkół publicznych. N akłada na nie naw et c h a rak ter św ieck i, zo b o w ią zu jąc je do przy jęcia każdego d ziec k a i re sp ek to w an ia w o ln o ści su m ien ia. S zk olnictw o pryw atne zachow uje sw oją oryg in aln o ść i „w łasny c h a ra k te r” . Ich neu tralno ść relig ijn a dotyczy tylko „system u nau czan ia na p o d staw ie u m o w y ” (u staw a D ebré art. 1). W innych spraw ach szkoły p ry w a tn e są w oln e i m ogą o rg a n i zow ać d ziałaln o ść, która k o resp onduje z ich ch a rak terem w łasnym , tzn. w yznaniow ym . Są to szkoły pryw atn e w yzn an io w e, k tó re w sp o m ag a ją szk o l nictw o p ubliczne. Pom oc finanso w a, którą p aństw o p rzy zn aje, je s t p rz e
19 „C ette loi im pose aux enseignants le „respect du caractère propre de ré ta b lis s e m e n t” . Cette disposition fut attaquée, mais le C onseil con stitu tio n n el, lui, ne l ’a pas censurée, car ce devoir de reserve n ’est point une atteinte à la liberté de co n scien ce (decision du 23 novem bre 1977). N ouvelle decision le 18 ja n v ie r 1985 avant la prom ulgation de la loi du 25 jan v ier 1985 abrogeant cette disposition de la loi de 1977: le C onseil constitutionnel sem ble y m aintenir la portée de sa decision de 1977, le respect du caractère propre résultant aussi de T article l er de la loi du décem bre 1959. T ekst w: L ib erté relig ieu se et regim es des
zn a c z o n a je d y n ie na rozw ój tego szko ln ictw a, a nie po to, aby w spierać k o n k re tn ą re lig ię. T o p o zw ala zachow ać ch a ra k te r św iecki p ań stw a20.
W ed łu g u staw y D ebré (art. 4), aby m ogła zo stać p o d p isan a um ow a sto w a rzy sze n io w a, szkoły pry w atn e m uszą o dp o w iad ać „uznan ym potrzebom sz k o ln y m ” . N a le ży przy tym w ziąć pod uw agę w olno ść nau czan ia, k tó ra jest w p ełn y sp o só b u zn a n a i k tó ra re alizu je się przez „c h ara k te r w łasn y ” szkół. C o n seil c o n stitu tio n n e l w decyzji z 1985 r. stw ierd ził, że „po trzeba uznania szk o ln eg o nie je s t ro z u m ia n a tylko ja k o p o trze b a fo rm acji, lecz obejm uje p ro śb ę ro d z ic ó w d o ty czą cą w yboru szkoły oraz zach o w an ie je j charakteru w ła sn e g o ” . Z atem p ro śb a rod ziców m oże zaw ierać aspekty relig ijne. Jeśli c h o d zi o „ c h a ra k te r w łasn y ” szkół pry w atn y ch , to w w ięk szo ści przypadków je s t on w y z n a n io w y 21. C onseil co n stitu tio n n e l w d ecy zji z 23 listopada 1977 r., w zw iązku z u staw ą G uerm eur, p o tw ierd ził, iż o rg a n iz acja nauczania p u b lic z n e g o p rzez p aństw o „nie b ędzie w y k lu cz ała istn ie n ia nauczania pry w atn eg o , ja k ró w n ie ż otrzy m a ono pom oc ze strony p ań stw a w w arunkach o k re ślo n y c h p rzez u sta w ę ” . W ten sposób C onseil co n stitu tio n n e l potw ierdził p raw o do istn ie n ia n au c zan ia pry w atn eg o (tak że w y zn an io w eg o ) oraz fakt, że p ań stw o m oże m u p rzy zn ać pom oc fin an so w ą b ez u szczerb k u dla je g o św iec- kości. P ań stw o m oże o k reślić na drodze u staw ow ej spo so by tej pom ocy, bio rąc pod u w ag ę o k re ślo n e w arunki. W innej decy zji, z 18 sty czn ia 1985 r., C o n seil c o n stitu tio n n e l p rzypom ina, iż w olność n au c zan ia stanow i „w artość k o n sty tu c y jn ą ” . P om oc fin an so w a p ań stw a nie je s t o bo w iązk o w a, lecz w ska zana. C o n seil co n sty tu tio n n e l zo staw ił d ecyzję w tej sp raw ie organom pań stw ow ym . Z d rugiej strony w olno ść su m ien ia i w y z n an ia je s t tak że w artością k o n sty tu cy jn ą. M o żn a zatem w yrazić p ogląd, że n au c zan ie w yznan iow e musi k o n iecz n ie k o rzy stać z neu traln o ści aktyw nej p a ń stw a św ieckiego . N ależy p rz y p o m n ie ć, że C onseil d ’E tat nigdy nie in terp re to w ał u staw y z 1905 r. jak o za k azu jąc ej su b w en cji pu b liczn y ch na rzecz szkó ł p ry w atn y ch . M im o to je d nak p raw o tak ie nie je s t je sz c z e w y starczająco za g w a ra n to w a n e 22. W tym duchu m o żn a w y jaśn ić w y siłek p odjęty w 1994 r., zm ierzający do zm iany ustaw y F allo u x z 1850 r., aby pozw olić w spóln otom tery to ria ln y m zw iększyć p o m o c fin a n so w ą na in w esty cje szkół p ry w atnych na p o d staw ie um ow y, która b y ła o g ra n ic z o n a do 10% ich w ydatków roczny ch. U staw a B ourg-B roc prze g ło so w a n a p rzez p arla m en t zo stała częścio w o an u lo w a n a p rzez decyzję
Con-20 B a r b i e r, dz. cyt., s. 139-140. 21 F o n t a i n e, dz. cyt., s. 34.
seil co n stitu tio n n e l w im ię p o sza n o w an ia ró w n o ści m ięd zy szkołam i p ry w a t nym i oraz szkołam i pryw atnym i i p u b liczn y m i (d e c y z ja z 13 stycznia
1994 r.)23. Z pow odu decen tralizacji i po trzeb szkół p ry w a tn y ch isto ta tej rew izji je s t ak cep to w an a pod w arunkiem , że sposo by je j re alizac ji będą resp ek to w ać je sz c z e inne w ym agania. W k o n sek w e n cji n ad al nie je s t w pełni resp ek to w an e praw o ro dziców do w y ch o w an ia dzieci zg o d n ie z ich p rz ek o n a niam i re lig ijn y m i, są oni poddani dod atk o w y m o b ciąż en io m fin an so w y m , aby ich dzieci m ogły p obierać naukę w szkołach p ry w a tn y ch p rzez nich w y b ra nych.
III. POMOC FINANSOW A PAŃSTWA DLA SZKO LNICTW A PRYW ATNEGO
W olność nau czan ia m oże usp raw ied liw iać pom o c fin a n so w ą p ań stw a dla szkół p ryw atn ych, ale w ów czas rodzi się py tan ie, czy o n a n a k ład a na państw o obow iązek takiej pom ocy. P ew na grupa p raw n ik ó w to p o tw ierd z a, tłu m acząc, iż pom oc tak a je s t k o n ieczn a do efek ty w n eg o k o rz y sta n ia z w o ln o ści n au czania i p o zw ala przem ien ić w olność fo rm a ln ą w w o ln o ść rzecz y w istą . Bez niej szk o ln ictw o p ryw atne nie m oże fu n k c jo n o w ać, a ro d z ic e w rz ecz y w i stości p o zbaw iani są m o żliw ości w yboru. Jed n a k że ani p raw o m ię d z y n a ro dow e, ani fran cu sk ie praw o w ew nętrzne n ie z o b o w ią z u ją p ań stw a do u trz y m yw ania n au c zan ia pryw atnego. Z dan iem innej g ru py p ra w n ik ó w p raw o n a kłada na państw o o bow iązek re sp ek to w an ia w olno ści n au c zan ia, ale nie d o m aga się od niego subw en cjo n o w an ia szk o ln ictw a p ry w a tn eg o w celu e fe k tyw nego k o rz y sta n ia z tej w olności. W edług nich istn ie ją tak że in n e w olności, które pań stw o m usi respektow ać, usuw ając p rz eszk o d y w k o rz y sta n iu z nich, lecz nie u d zielając pozy ty w n eg o w sparcia. G dyby b o w iem p ań stw o m iało za pew nić efek ty w n e k o rzy stan ie z w szystkich uzn an y ch w o ln o ści, je g o o b o w iązek stanie się o statec zn ie n iem ożliw y do re a liz a c ji. T o m og ło by naw et prow adzić do pew nych przeciw no ści; d la p rzy k ład u : p ań stw o , k tó re g w a rantuje w olność w yznania, m usiałoby d o starc zy ć śro d k ó w k o n iecz n y ch do je g o p ra k ty k o w an ia (tw orzenie m iejsc kultu, u trzy m y w a n ie du cho w ny ch).
23 Z m iana ustaw y spow odow ała protesty zw olenników św ieckiej edukacji publicznej. Stw ierdzili oni, iż je s t to zam ach na w artości repu b lik ań sk ie o raz próba redukcji w ydatków dla szkół publicznych na rzecz pryw atnych. Ich zdaniem św iecka szkoła p ubliczna dostępna dla w szystkich je s t sym bolem rów ności i rzeczyw istej integracji społecznej. Zob. J. M a 1 - h e r b e, Ecole libre: les laiques m enacent, „Le F ig aro ” z 30 X II 1998, s. 7.
Ś w ieck o ść p ań stw a w e F rancji natom iast w yk lu cza m o żliw ość subw encjo n o w a n ia w yznań. P aństw o nie m oże zatem u dzielać pom ocy pozytyw nej, op ró cz p rz y p ad k ó w szczególnych, ja k np. utrzy m y w an ie k apelanów (wojsko, w ięz ie n n ictw o itd.). N ato m iast państw o je s t zo b o w iązan e do usunięcia w szelk ich ew en tu aln y ch przeszkód w korzy stan iu z w o ln ości praktykow ania, p o d o b n a rzecz d otyczy szko ln ictw a pryw atneg o. T o p raw da, że w olność n au c zan ia nie je s t w o ln o ścią ja k inne, bow iem dotyczy d ziedzin y szczególnie w ażnej o raz p rz y czy n ia się do rozw oju interesu og óln ego . Jednak te argu m enty , ch o ć isto tn e - ich zdaniem - m ają za sto so w an ie także do innych w o ln o ści, ja k w olność w ypow iedzi czy info rm acji, k tó re także są natury duchow ej i d o ty c z ą in teresu o gólnego. P aństw o zatem nie m oże utrzym yw ać w szy stk ich p rz ed sięb io rstw , poniew aż m ają one za p rzed m io t różne form y w y ra żan ia o p in ii oraz info rm acji. W olność nau czan ia nie p o ciąg a za sobą dla p ań stw a o b o w iązk u praw n eg o pom ocy finansow ej d la n auczan ia p ryw atne g o 24. W sp ó łcz esn e pań stw a d em ok ratyczne p rzy zn ają j ą je d n a k ze względu na słu żeb n y ch a ra k te r państw a w stosunku do sp ołeczeń stw a. D otyczy to szc zeg ó ln ie p rak ty czn ej realizacji p raw a ro d zicó w do w ycho w an ia dzieci zg o d n ie z ich p rz ek o n an iam i religijny m i i filo zo ficzn y m i.
Po u staw ie w p ro w adzającej rozdział K ościołów od p ań stw a w 1905 r. w y d aje się niem o żliw e, aby państw o w spierało fin an so w o nauczanie pry w atne, k tó re p rz ew aż n ie je s t katolick ie. B ow iem p aństw o francu sk ie przed staw ia się ja k o stró ż prerogatyw do ty czący ch szk o ln ictw a publicznego, szc zeg ó ln ie je g o ch arak teru św ieckiego. Jeśli p o szczeg ó ln e rządy po pierw szej w o jn ie św iatow ej trak to w ały życzliw ie n au czan ie p ry w atne, to jed n ak syste m aty czn ie o d m aw iały m u pom ocy finan sow ej i p raw a w yd aw an ia dyplom ów o ficja ln y c h . D lateg o szkoły pryw atne były zaw sze p o strzeg an e we Francji ja k o test d la re la cji m iędzy K ościołem k ato lick im i p ań stw e m 25. Podobnie gm iny nie m o g ą p rzezn aczać subw encji na szkoły p o dstaw ow e zgodnie z u staw ą z 30 p aź d ziern ik a 1886 r., taka je s t in te rp re ta c ja C onseil d 'E ta t w y ra żo n a w o p in ii z 1888 r.26 N ie istn ie je je d n a k żad n a zasada ogólna, k tó ra z a k azy w ałab y p aństw u św ieckiem u nieść pom oc dla szkół pryw atnych, n aw et w y z n an io w y ch . P rzeciw n ie - tak a pom oc je s t w y raźn ie przew idziana dla szk ół śred n ich p rzez ustaw ę F allou x z 15 m arca 1850 r. (art. 69). U staw a
24 B a r b i e r, dz. cyt., s. 135. 25 M e t z, dz. cyt., s. 89.
26 Z akaz ten nie je s t zaw arty w ustaw ie, lecz je s t opinią C onseil d 'E ta t. M a on wartość do rad czą, je d n a k został zastosow any do gmin.
zezw alała, aby gm iny, departam enty i p aństw o m og ły p rz ezn a cza ć 10% sw o ich w ydatków rocznych na szkoły. To o g ra n ic zen ie tłu m aczy się tym , że w 1850 r. w ładze państw ow e nie w idziały p otrzeby tw o rz en ia sp ecjalnego system u szkół k atolickich, poniew aż były szkoły w y z n an io w e27. Podobnie ustaw a z 25 lipca 1919 r. (art. 36) u p o w ażn ia o rg an y p ań stw o w e do p arty cy p ow an ia w w ydatkach szkolnych n au czan ia tech n ic zn eg o , p rzy zn ając sty pendia czy subw encje. Ś w ieckość p ań stw a za k azu je p ań stw u su bw encjo no w ać w yznania, ale nie przeszk ad za w żaden sp osó b w p om o cy fin anso w ej na rzecz pry w atn eg o szk o ln ictw a w yzn aniow ego. W tej d zied z in ie trzy decyzje C onseil d ’E tat m ają p odstaw ow e znaczenie. P ie rw sz a w 1938 r. w p ro w adza m ożliw ość subw encji d la n iższeg o sem inarium , p o n iew a ż b y ło do stęp n e dla w szystkich uczniów . N ie było ono szk o łą w yzn an io w ą, n aw et je ś li część jeg o uczniów ch ciała zostać duch o w n y m i28. S ub w en cja nie m usi naruszać zasady św ieckości państw a, ale pow in na b ezp o śred n io być p rz e k a z a n a na szk o łę29. D ruga d ecy zja z 1950 r. anulow ała odm ow ę p rz y zn an ia su b w en cji dla szkoły w yznaniow ej technicznej, poniew aż u za sad n ien ie od m o w y zo stało o p arte j e dynie na jej ch arak terze w yznanio w ym 30. W końcu trze cia d ec y z ja z 1956 r. w prow adza m ożliw ość subw encji dla kato lick ich szk ó ł w y ż sz y ch 31. W ten sposób pom oc ze środków publiczn ych d la sz k o ln ic tw a p ry w atn eg o je st m ożliw a i nie m ożna pow oływ ać się na św ieckość p a ń stw a łub na ch arak ter w yznaniow y szk o ln ictw a przy jej odm ow ie. Ś w ieck o ść p ań stw a nie p rz e c iw staw ia się finansow aniu szko ln ictw a p ryw atnego, a naw et w y zn an io w eg o ze źródeł p u b liczn y c h 32. P aństw o nie m oże u dzielać sw ojej po m o cy na d z ia łalność szk o ln ą tylko tym , których d ziała ln o ść m a cel w y łąc zn ie relig ijn y .
Ju ry sp ru d e n cja francuska nie nak ład a na p ań stw o o b o w iązk u pom ocy szkolnictw u pryw atnem u. C hociaż w p rz eszło ści u siło w an o tłu m aczy ć o d m o
27 A. F. von C a m p e n h a u s e n , L ’E glìse e t i ’E ta t en F ra n ce, Paris 1964,
s. 132-133.
28 A rrèt du 9 décem bre 1938, Com m une Beaupréau, R ecu eil des arréts du C onseil
d ’E ta t, Paris 1938. s. 927-928.
2<) C a m p e n h a u s e n, dz. cyt., s. 135.
30 A rrèt du 7 ju ille t 1950, O euvre de Saint-N icolas, R ecu eil des d ecisio n s du C onseil d ’E tat, Paris 1950, s. 422.
31 A rrèt du l er ju in 1956, C onivez, Paris 1956, s. 220. W tych trzech przypadkach
chodzi o subw encje przyznane przez sam orządy terytorialne. T a sam a zasada m a także zastosow anie do państw a.
32 W licznych opiniach doradczych czy decyzjach dotyczących spraw spornych C onseil d 'E ta t deklarow ał ja k o nielegalne subw encje departam entów czy gm in dla pryw atnych szkół podstaw ow ych, ale nigdy nie pow oływ ał się na św ieckość pań stw a ja k o źródło tego zakazu.
w ę tej p o m ocy św iec k o ścią państw a, ro zu m ian eg o w sensie neutralności n eg aty w n ej w spraw ach re lig ijn y ch , to ob ecn ie n ależ ało b y ju ż dokonać p ew n y ch zm ian i za czą ć m ów ić o neu traln o ści po zy ty w n ej. W rzeczyw istości p ań stw o m usi pom ag ać szkolnictw u pry w atn em u w ten sam sposób, jak szk o ln ictw u p u b liczn e m u , aby nie p opełn iać d y sk ry m in acji opartej na religii, w p ro w ad za ją c tym sam ym n ierów n ość m iędzy ob yw atelam i. W konsekw encji św iec k o ść p ań stw a d alek a je s t od p rz eszk a d zan ia w u d ziela n iu pom ocy szko l nictw u p ry w a tn em u , ale raczej to zak łada. P om oc ze strony państw a we F ran c ji o p a rta je s t n a zało żen iach neutralności pozy ty w nej pań stw a i rów ności m ięd zy o b y w a te la m i. D latego u staw ą B arangć z 1951 r. p rzyznan o dodatek trz y m ie się c z n y d la k ażdego d zieck a u częszc zając eg o do szkoły podstaw ow ej p ry w atn ej i p u b liczn e j, co w y k lu czało całk o w icie d y sk ry m in a c ję 33. Podobnie ustaw a D eb ré z 1959 r. p o tw ierd z iła rów no ść w trak to w an iu szkół pry w at ny ch na p o d sta w ie um ow y i szkół p u b lic z n y c h 34. Ś w ieck ość państw a nie p rz e c iw sta w ia się pom ocy ze strony p ań stw a szk o ln ictw u p ry w atnem u , m ożna n aw et p o w o ły w a ć się na nią, aby to u sp raw ied liw ić. T rz eb a je d y n ie brać pod u w ag ę c h a ra k te r szk ó ł p ryw atnych, a nie ich w y zn anio w o ść.
P om oc fin a n so w ą p ań stw a dla szk o ln ictw a p ry w atn eg o m ożna w yjaśnić p rzez o d w o łan ie się do tran sfo rm acji w re la cjac h m iędzy państw em a spo łe cz eń stw em . P om oc ta nie je s t o b ow iązkiem natury praw n ej, lecz polityczno- -so c ja ln e j. W rz ecz y w isto śc i w sp ó łczesn e p ań stw o d em o k ra ty czn e nie m oże być o d d z ie lo n e od sp o łecz eń stw a lub igno row ać je g o potrzeb, także w tym w y m iarze, któ ry d o ty czy pom ocy fin ansow ej dla d ziała ln o śc i pryw atnej, g o sp o d arcze j, socjalnej czy k u ltu raln ej, m ając zaw sze na w zg lęd zie interes o g ólny. Z p o w o d u szczeg ó ln eg o zn a czen ia dla je d n o s te k i w sp ó ln o t nauczanie je s t p rz ed e w szy stk im d ziała ln o śc ią k u ltu raln ą d o ty czą cą interesu ogólnego. P ań stw o m a o b o w iąz ek org an izo w ać je na w szy stk ich po ziom ach. W kwestii w o ln o ści n au c zan ia sp o łeczeń stw o m a tak że praw o u czestn iczy ć czynnie w je g o o rg a n iz acji. Jest to zadanie trudne, k tó reg o p ań stw o nie m oże w ypeł nić w sp o só b k o m p letn y i saty sfak cjo n u jący . D lateg o nie n ależy zaniedbyw ać ró żn y ch in icjaty w pry w atn y ch , k tóre p rz y ch o d zą z po m ocą, aby to zadanie u zu p ełn ić.
33 M e t z, dz. cyt., s. 89.
34 U staw a po stan aw ia, w rzeczyw istości, że „w ydatki na funkcjonow anie klas w szko łach pryw atnych z kontraktu są utrzym yw ane w podobny sposób ja k korespondujące klasy ze szkół p u b liczn y ch ” (art. 4). Podobnie ustaw a G uerm eur z 1977 (art. 3) przew iduje rów ność trak to w an ia nauczycieli szkół pryw atnych i szkół publicznych, gdy chodzi o ich form ację w pro w ad zającą i kontynuującą.
P aństw o m a o bow iązek o rg a n izo w an ia n au c zan ia w szk o łac h zgodnie z przek o n an iam i rodziców . Z atem je g o d ziała n ie m a ch a ra k te r służebny w zględem społeczeń stw a. A by to praw o m ogło być re alizo w an e , p otrzeb n a je st p o zy ty w n a pom oc ze strony państw a. N a u cza n ie je s t w ięc d zied zin ą u p rzyw ilejo w an ą, gdzie państw o i sp o łecz eń stw o s p o ty k a ją się i gd zie m ogą ze sobą w sp ó łd ziałać. N auczanie p u b liczn e i n au c zan ie p ry w a tn e nie są sobie p rzeciw staw n e czy k o nkurencyjne, są k o m p lem en tarn e. Ich ze sta w ien ie obok siebie w system ie ed ukacyjnym pozw ala lepiej o d p o w ied z ie ć na potrzeby edukacji. N auczanie p ryw atne pom aga p aństw u w y p ełn ić je g o m isję ed u k a cyjną. W zam ian za to państw o p rzy zn aje na ten cel p om oc finan sow ą. Istn ieją w ięc relacje w sp ó łd ziałan ia m iędzy p ań stw e m i n au czan iem p ry w atnym .
W tych w arunk ach form uła: „szk o ła p u b liczn a , ź ró d ła p u b liczn e, szkoła pryw atna, źró d ła p ry w a tn e” należy do p rz eszło ści, p o n iew a ż nie m a ju ż restry k cy jn eg o ro z d ziału pom iędzy państw em a sp o łe c z e ń stw e m 35. O d n a w iając w ięzi ze społeczeństw em , p aństw o fran cu sk ie je s t za in tereso w an e inicjatyw am i pryw atnym i w d zied zin ie n au czan ia, a to p row adzi do jeg o utrzy m an ia fin ansow ego. N auczanie p ry w atn e z p o w o d u w o ln o ści i o ry g i nalności w nosi b ard zo in teresu jące in n o w acje w d zied z in ę n au c zan ia zarów n o w kw estii sto so w anych m etod, ja k i m ożliw ości p ra cy z ró żn y m i grupam i społecznym i. D latego nie je s t zb yteczne, lecz w ręcz p rz e c iw n ie - w olność szko ln ictw a p ryw atnego jaw i się ja k o b ard zo u ży tec zn a d la sp o łecz eń stw a i p o zw ala o d p o w ied zieć na różne p o trzeb y fo rm acji. U zn ając szk o ln ictw o pryw atne i w sp ierając je , p aństw o nie traci sw ej p o zy cji w d zied zin ie edukacji, lecz k o rz y sta ze środka, któ ry p o m ag a m u lepiej w yp ełn ić jeg o m isję w obec społeczeństw a. E w o lu cja je s t w id o czn a, w k o n k retn y sposób, przez u stan aw ian ie relacji praw n ych m iędzy p ań stw e m i n au c zan iem p ry w atnym , co w p row adza praw a i o b ow iązki zaró w n o d la je d n e j, ja k drugiej strony. W ażne je d n a k je s t tutaj za an g aż o w an ie się d o b ro w o ln e każdej ze stron. P aństw o przy zn aje pom oc dla szk o ln ictw a p ry w atn eg o , po n iew aż jeg o
15 F o n t a i n e, dz. cyt., s. 29: „ D e v o lu tio n contem poraine des dém ocraties dém ent à l ’évidence le slogan «à F èco le publique, fonds publics, à F è c o le privée, fonds privés», car il apparait au jo u rd ’hui que les libertés sont inseparables des m odalités co ncretes de leur exercice. S ’agissant de la liberté d ’enseignem ent, sans le concours fin an cier de l'E ta t, son exercice dem eurerait un privilege de la fortune et une p en alisatio n p our les m oins favorisés. [...] Les fonds dits «publics» ne sont-ils pas d ’abord les fonds de chaque citoyen franęais qui, en acquittant ses im póts, apporte à l’E tat sa contribution p o u r q u ’en reto u r celui-ci lui perm ette d ’ex ercer ses choix fondam entaux?” .
fu n k c jo n o w an ie przy n o si pozytyw ne efekty dla sp ołeczeń stw a. S zkolnictw o p ry w a tn e o trzy m u je pom oc ze strony państw a, je ś li akcep tu je pew ne jeg o w y m ag a n ia , co o g ra n ic za w jak im ś stopniu je g o w olność. W sparcie finansow e p ań stw a d la szk o ln ictw a p ryw atn ego op arte je s t nie na w olności w dziedzinie n au c zan ia, lecz na relacjach praw nych istn ie ją cy ch m iędzy nim i oraz ich w sp ó łp ra cy w celu interesu ogólnego. Z aw ierając um ow ę stow arzyszeniow ą i u d ziela ją c pom ocy finansow ej szkole pryw atn ej, państw o o dpow iada na p o trze b ę sp o łecz eń stw a, k tó ra m oże m ieć w ym iar re lig ijn y 36. Państw o nie w sp iera przy tym konkretnej relig ii, zatem je g o c h a rak ter św iecki zostaje zach o w an y . B ierze ono pod uw agę różne p otrzeb y sp ołeczeń stw a, także re lig ijn e, k tó re m ogą być w yrażan e w im ię w olności n auczania. Przeznaczając pom oc fin a n so w ą dla n au c zan ia pryw atnego, p ań stw o od p o w iad a na dom yślne p o trzeb y re lig ijn e zaw arte w decyzji ro dziców o d n o śn ie do w yboru szkoły. Jeg o pom oc nie d otyczy d ziałaln o ści w yznan io w ej, lecz szkół pryw atnych, i je s t p ra k ty c z n ą re a liz a c ją rzeczyw istej w olności w d zied zin ie nau czan ia oraz w y k o n y w a n iem p raw a ro dziców do w ych o w an ia dzieci zgodnie z ich p rzeko n aniam i relig ijn y m i.
Z A K O Ń C Z E N I E
W p ro w ad ze n ie relacji w sp ó łd ziała n ia m iędzy p ań stw em i szkolnictw em p ry w a tn y m w e F ran cji je s t znakiem tran sfo rm acji w relacjach m iędzy p ań stw em i sp o łecz eń stw em . Ś w ieckość p ań stw a nie p rz eszk a d za w udzielaniu pom o cy p u b liczn ej dla n auczania p ryw atnego, naw et w y znaniow ego. Jest zg o d n a z w o ln o ścią n au czan ia i służy rozw ojow i do b ra w sp ó ln eg o 37. Ś w iec kość p a ń stw a je s t dzisiaj bardziej ro zu m ian a ja k o n eu traln o ść niż rozdział, co w k o n sek w e n cji pro w ad zi do w olności w d zied z in ie o św iaty, respektując
36 B a r b i e r, dz. cyt., s. 137.
37 R. R é m o n d, La laicità n ’est p lu s ce q u ’elle était, „E tu d es” , avril 1984, s. 446: „Au début de ce siècle, revendiquer pour les écoles privées, à plus forte raison celles d ’in sp iratio n con fessio n n elle, une aide publique, c ’était réclam er un privilege exorbitant du d roit com m un, et qui ne pou v ait ętre alors ju stifié que par des considérations en contra d iction d écla rée avec la lai'cité de la société civile. A u jo u rd ’hui, dem ander la m ęm e aide, c ’est sim p lem en t revendiquer le bénéfice du droit com m un. Et, réciproquem ent, l’accorder en 1900 eu t été tém o ig n er à l ’E glise une com plaisance suspecte octroyée de puissance à p u issan ce; la refu ser en 1984 serait appliquer à ce qui touche à F action educative une p ratiq u e d iscrim in ato ire” .
szko ln ictw o p ryw atne oraz je g o c h a rak ter w y zn an io w y . P o m oc finan sow a, k tóra je s t p rz y zn an a szkołom pry w atn y m , nie d o ty czy e fek ty w n o ści k o rz y stania z w olności nauczania, ale o p iera się na no w y ch re la cjac h m iędzy państw em i społeczeń stw em . Jest to p ra k ty c zn a re a liz a c ja p ra w a ro d z ic ó w do w y ch o w an ia dzieci zgodnie ich w łasnym i p rz ek o n an iam i. P om oc ta nie je st praw nym o bo w iązk iem państw a, ale w y n ik a z je g o w olnej d ecy zji. Jest ona ko nieczn a, kiedy p rzyjm iem y, że zadaniem w sp ó łcz esn eg o d em o k ra ty czn e g o państw a je st słu żb a w obec sp o łeczeń stw a i chęć o d p o w ied z i na je g o potrzeby.
T H E LEG A L STATU S OF PR IV A T E ED U C A TIO N IN FRA N CE
S u m m a r y
T he freedom o f teaching is guaranteed in international docum ents, and in dem ocratic states it is a constitutional value. This freedom is guaranteed com prises the follow ing: the right to choose school, the p aren ts’ right to educate their children according to their own beliefs. The paper sought to explain the problem s o f private education in France. T his education may develop freely and has no obstacles in receiving financial aid from public funds. It is, how ever, the state’s, departm ents’ and adm inistrative u n its’ decision w hen and w hom to give m oney. In practice, this m eans that subsidies are often insufficient. C onsequently, one may rightly ask to w hat extent the right to the freedom o f education is carried out. In particular, is the p aren ts’ right to educate their children according to their beliefs respected?
Translated by Jan Kłos
Słow a kluczow e: w olność nauczania, szkolnictw o pryw atne, praw o rodziców . K ey w ords: freedom o f education, private education, p aren ts’ right.
