ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LXI, numer 1 – 2013
Martha C. N u s s b a u m, Not for Profit. Why Democracy Needs the
Huma-nities, Princeton, NJ: Princeton University Press 2010, ss. 178. ISBN:
978-0-691-15448-0.
Uniwersytety sR skarbnicami wiedzy: studenci przychodzR ze szkóX przekonani, Ye wiedzR juY prawie wszystko; po latach od-chodzR pewni, Ye nie wiedzR praktycznie niczego. Gdzie si_ podziewa ta wiedza? Zostaje na uniwersytecie, gdzie jest staran-nie suszona i skXadana w magazynach.
Terry P r a t c h e t t, Nauka 8wiata Dysku Stan wspóXczesnej edukacji humanistycznej podlega wielu dyskusjom zarówno w przestrzeni publicznych debat politycznych, jak i w arodowiskach akademickich. Jest on w owych dyskusjach diagnozowany najcz_aciej doab surowo. Temat kondycji huma-nistyki, w ostatnim stuleciu, podnosiXa, mi_dzy innymi, Dorothy Sayers w artykule The
Lost Tools of Learning, w którym postulowaXa potrzeb_ powrotu do scholastycznych
metod edukacji na uniwersytetach. Frank Kermode w dyskusji na Xamach miesi_cznika „Znak”1 w 2009 r. stwierdzaX kompletny rozkXad humanistyki na uczelniach wyYszych.
W podobnym tonie brzmi wi_kszoab gXosów podnoszonych w toczonej debacie.
NajgXoaniejszR ksiRYkR na ten temat okazaXa si_ wydana w 1987 r. przez Allana Blooma publikacja o wiele mówiRcym tytule: Umys? zamkniAty. O tym jak amerykaDskie
szkolnictwo wyEsze zawiod?o demokracjA i zuboEy?o dusze dzisiejszych studentów2.
KsiRY-ka Blooma, osKsiRY-karYajRca wspóXczesne uniwersytety o to, Ye sR „pchlimi targami” idei, przesiRkni_tymi relatywizmem i siejRcymi zam_t w gXowach studentów poprzez propago-wanie braku szacunku tradycji i kultu dla uYytecznoaci, wywoXaXa gwaXtowne reakcje waród amerykahskich filozofów. Waród adwersarzy autora Umys?u zamkniAtego znalazXa 1 Punktem wyjacia dla debat na Xamach „Znaku” (nr 653 z 2009) byXo pytanie: Czy grozi nam bankructwo humanistyki?
2 TytuX oryginalny: Closing of the American Mind: How Higher Education Has Failed
Demo-cracy and Impoverished the Souls of Today’s Students, New York: Simon & Schuster. 1987. Polskie
si_ m.in. Martha Nussbaum, która najpierw w recenzji zamieszczonej na Xamach „The New York Review of Books”, nast_pnie zaa w ksiRYce Cultivating Humanity: A Classical
Defense of Reform in Liberal Education3 skrytykowaXa wi_kszoab poglRdów Blooma
dotyczRcych roli tradycji w procesie wychowania oraz postulatów egalitaryzacji ksztaX-cenia oraz zauwaYyXa m.in., Ye zaniedbanie edukacji humanistycznej na rzecz techniczno--inYynierskiej prowadzi do bezkrytycznego przyjmowania przez mXodych ludzi wszel-kiego rodzaju tez, powielania w schematów awiatopoglRdowych i braku odpornoaci na manipulacj_, przez co jest zagroYeniem dla rozwoju spoXeczehstwa demokratycznego. JednR z ostatnich ksiRYek amerykahskiej filozofki, kontynuujRcR zawarte w poprzednich tekstach wRtki, jest wydana w 2010 r. pozycja Not for profit. Why Democracy Needs the
Humanities.
Martha Nussbaum (ur. 1947) jest profesorkR prawa i etyki na Uniwersytecie w Chi-cago. W centrum jej naukowych zainteresowah znajdujR si_ problemy etyki, rasowej i seksualnej dyskryminacji, globalizacji, wielokulturowoaci, feminizmu, Yycia spoXeczno--politycznego w awiecie staroYytnych Greków i Rzymian, interpretacji myali Arysto-telesa4.
Na omawianR publikacj_, skXada si_ siedmiu rozdziaXów, zatytuXowanych kolejno: (1) The Silent Crisis, (2) Education for Profit, Education for Democracy, (3) Educating
Citizens: The Moral (and Anti-Moral) Emotions, (4) Socratic Pedagogy: The Importance of Argument, (5) Citizens of the World, (6) Cultivating Imagination: Literature and the Arts, (7) Democratic Education on the Ropes.
Autorka diagnozuje w nich stan, w jakim wspóXczeanie znalazXa si_ edukacja humani-styczna, okrealajRc go mianem „cichego kryzysu”. Przyczyn owego kryzysu Nussbaum upatruje w wysuwanych przez reformatorów edukacji postulatów dostosowania celów ksztaXcenia do wymogów rynku pracy oraz nastawieniu politycznych decydentów na szybki wzrost ekonomiczny, który ma byb osiRgni_ty przez promocj_ wRskiego, specja-listycznego wyksztaXcenia technicznego. Ten zabieg umoYliwi dopasowanie ksztaXcenia do potrzeb gospodarczych, szybkR technicyzacj_ spoXeczehstwa, zwi_kszenie produkcji, a w konsekwencji rozwój ekonomiczny pahstw. Niepokój amerykahskiej filozofki budzi fakt, Ye trend do rozwijania edukacji technicznej odbywa si_ kosztem nauczania przed-miotów humanistycznych, które uznaje si_ za bezuYyteczne. Zdaniem Nussbaum tego typu zabiegi doprowadzR do powaYnego kryzysu demokracji, której rozwój jest aciale skorelowany z edukacjR humanistycznR.
Przez edukacj_ humanistycznR autorka rozumie model ksztaXcenia zwracajRcy szcze-gólnR uwag_ na empati_ – „zdolnoaci do patrzenia na awiat oczami innej istoty wbrew
3 Cambridge, Mass.: Harvard University Press 1997. Polskie tXumaczenie ukazaXo si_ w 2008 r. nakXadem Wydawnictwa Naukowego DolnoalRskiej SzkoXy WyYszej Edukacji TWP we WrocXawiu pod tytuXem W trosce o cz?owieczeDstwo. Klasyczna obrona reformy kszta?cenia ogólnego. PrzeX. A. M_czkowska,
4 Zob. A. G X R b, Rozum w Ywiecie praktyki, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „ooagraf” 2010, s. 7-8.
egoizmowi i l_kowi” (Anti-Moral Emotions), jaki wywoXuje w nas innoab. Dobre wy-ksztaXcenie powinno, zdaniem Nussbaum, podejmowab dyskusj_ ze stereotypami. WaYne jest, by przy tym ksztaXtowab zdolnoab patrzenia na siebie nie jako na obywateli nie okrea-lonego kraju czy regionu, ale przede wszystkim obywateli awiata. SzkoXy i uniwersytety majR tu do odegrania rol_ szczególnR. WXaaciwa edukacja powinna pobudzab do wysiXku rozumienia innoaci, przyjmowania perspektywy sXabszych i wykluczonych, uczyb, Ye sXa-boab nie jest rzeczR wstydliwR czy „niem_skR”, przeciwdziaXab uprzedzeniom, wreszcie promowab krytyczne myalenie i odwag_ w artykuXowaniu wXasnych opinii oraz ksztaX-towab moralnR wyobrapni_.
Zdaniem Nussbaum wszystkie te zdolnoaci najlepiej rozwijajR si_ poprzez kontakt z literaturR i innymi rodzajami sztuki. Powinny one zatem odgrywab kluczowR rol_ w edu-kacji, gdyY dzi_ki nim moYliwy jest rozwój awiadomych obywateli, a co za tym idzie – samej demokracji liberalnej.
Demokracj_ liberalnR Nussbaum pojmuje jako pewien projekt, który ma zmierzab do zapewnienia kaYdemu czXowiekowi moYliwoaci do rozwoju oraz wolnoaci, które pozwolR mu osiRgnRb dobre Yycie5. Jerzy Szacki w Przedmowie do W trosce o cz?owieczeDstwo tak
pisze o jej poglRdach polityczno-spoXecznych: „hasXem wywoXawczym tego liberalizmu nie jest rynek, lecz spoXeczna sprawiedliwoab, nie efektywnoab, lecz moralna sXusznoab, nie minimalizacja roli pahstwa, lecz dobro wspólne, które nie rodzi si_ z YywioXowych procesów gospodarczych i wymaga nieuchronnie «politycznej dystrybucji» dost_pnych arodków przez bardziej lub mniej opiekuhcze pahstwo”6.
Rozwój tak rozumianej demokracji liberalnej wymaga rzetelnej edukacji opartej na przedmiotach humanistycznych. Tymczasem przedmioty humanistyczne sR wy-cinane z programów nauczania szkóX i uniwersytetów, a samo studiowanie huma-nistyki kojarzone jest jako nieopXacalne i niemodne. Trend ten, jak zauwaYa Nuss-baum, ma charakter globalny i b_dzie prowadziX do kryzysu nie tylko demokracji, ale przede wszystkim czXowieczehstwa.
KsiRYka Marthy Nussbaum jest apologiR ksztaXcenia humanistycznego opartego na literaturze i sztukach pi_knych. Jednak chob projekt ten jest w istocie szlachetny, nosi pewne znamiona utopii, a intuicje i podziaXy na których jest oparty, mogR budzib wRtpliwoaci.
Przede wszystkim kontrowersyjny wydaje si_ ostry podziaX na edukacj_ humani-stycznR, której celem jest ksztaXcenie ludzi wraYliwych, zdolnych do peXni intelektual-nego Yycia, i inYyniersko-technicznR, czyli takR, która ma na celu gXównie wzrost eko-nomiczny. W diagnozie Nussbaum pobrzmiewa wyrapna alternatywa: albo wszech-stronne wyksztaXcenie, albo praktyczne umiej_tnoaci, które zapewniR odnalezienie si_ na rynku pracy. Na tak zarysowany podziaX nakXada si_ kolejny: obcowanie z
huma-5 Zob. G X R b, Rozum w Ywiecie praktyki, s. 22
6 J. S z a c k i, Przedmowa do M. N u s s b a u m, W trosce o cz?owieczeDstwo. Klasyczna obrona
reformy kszta?cenia ogólnego, przeX. A. M_czkowska, WrocXaw: Wydawnictwo Naukowe
nistykR czyni ludzi bardziej prawymi, natomiast edukacja techniczna pogX_bia egoizm, prowadzi do pogoni za zyskiem i ekonomicznym wzrostem, ksztaXci „bezrefleksyjne automaty”. MoYna odnieab wraYenie, Ye Martha Nussbaum nie wyobraYa sobie wraYli-wego inYyniera zagX_bionego w lekturze powieaci, który b_dzie braX awiadomie udziaX w Yyciu obywatelskim, pracujRc jednoczeanie nad technicznymi innowacjami przy-czyniajRcymi si_ do szybkiego wzrostu produktu krajowego. Z drugiej strony filozofka nie zauwaYa takYe moYliwoaci pozwalajRcej na to, by wyksztaXcony krytycznie huma-nista byX pozbawionym empatii homofobem. Nie zauwaYajRc braku koniecznoaci zwiRz-ku edukacji humanistycznej z dziaXaniami moralnie sXusznymi, Nussbaum wpada w pe-wien rodzaj puXapki intelektualizmu etycznego.
WyksztaXcenie humanistyczne zdaje si_ w praktyce nie byb czynnikiem koniecznym, na pewno zaa nie jest wystarczajRcym, dla urzeczywistnienia tego, co Nussbaum nazy-wa „projektem dobrego Yycia”, czyli gXównego celu demokracji liberalnej w jej rozumieniu.
Trzeba przy tym zaznaczyb, Ye sposób definiowania demokracji liberalnej przez autork_ Not for Profit jest daleki od potocznie przyjmowanych (szczególnie na gruncie polskim) intuicji. ZakXada on bowiem znacznR ingerencj_ pahstwa w Yycie jednostki, po to jednak, by zapewnib jej moYliwoab do rozwoju oraz Yycia zgodnego z ideR ludzkiej godnoaci. Nie jest to model, w którym „pahstwo ma jedynie zapewnib trwaXe ramy, których wypeXnienie pozostawione zostaje swobodnej grze wolnych jednostek”7.
W koncepcji Nussbaum jednostka zdaje si_ byb niejako atakowana przez „projekt dob-rego Yycia” – wartoaci takie jak otwartoab, tolerancja, kosmopolityzm. Okrealenie projektu Nussbaum jako „liberalnego” moYe byb zatem nieco mylRce. Amerykahska filozofka mocno podkreala takYe, Ye celem demokracji liberalnej nie powinien byb przede wszystkim wzrost gospodarczy i dobrobyt obywateli, ale troska o ich rozwój – zapewnienie powszechnej darmowej edukacji, opieki zdrowotnej, dost_pu do dóbr kultury. I niewRtpliwie sR to cele szlachetne, trudno jednak wyobrazib sobie ich realizacj_ bez troski o gospodarczy rozwój pahstwa.
Kolejne wRtpliwoaci w publikacji Marthy Nussbaum moYe budzib mocna teza jakoby absolwenci kierunków acisXych byli bardziej podatni na manipulacj_. Zdaniem Nussbaum to wyksztaXcenie humanistyczne w duchu sokratejskim, tzn. takim, w którym twórcza i aktywna dyskusja b_dzie gXównym narz_dziem ksztaXcenia, zapewnia nie-zaleYnoab poglRdów i samodzielnoab w myaleniu. NaleYy przy tym dodab, Ye Nussbaum milczRco zakXada, Ye b_dzie to samodzielnoab w ramach okrealonego modelu wycho-wawczego, zakXadajRcego przyswojenie pewnych wartoaci jako wspólnych wszystkim ludziom. ChcRc przygotowab studentów do odpornoaci na powielanie okrealonych sche-matów awiatopoglRdowych, Nussbaum sama wprowadza pewien schemat. Ów schemat--model wychowawczy moYe zostab zrealizowany jedynie w acisXym kontakcie ze zdo-7 Z. S t w o r o w s k i, Niemoralna demokracja, Biblioteka Myali Politycznej, t. 59, Kraków: Oarodek Myali Politycznej 2008
byczami kultury, którego nie zapewnia wyksztaXcenie techniczne. Tak wi_c absolwenci kierunków acisXych sR w podwójnie trudnej sytuacji: po pierwsze, sR podatni na arodki perswazji, gdyY nie potrafiR dyskutowab; po drugie, nawet gdyby chcieli wXRczyb si_ do debaty, zaprotestowab, wyrazib swój sRd, nie zostaX im przekazany odpowiedni schemat tego protestu. W efekcie sR skazani, jak okreala to Nussbaum, na bycie „bezreflek-syjnymi automatami”.
Wydaje si_ jednak, Ye jest to pewne uproszczenie. Samo studiowanie humanistyki nie zapewnia odpornoaci na manipulacj_, chob niewRtpliwie moYe byb w tym pomocne, tak samo jak wyksztaXcenie acisXe i techniczne nie skazuje na brak krytycyzmu. Przeciwnie, wydaje si_, Ye kontakt z przedmiotami acisXymi pozwala na dostrzeganie braków w rozumowaniu oraz bX_dów logicznych, na których w duYej mierze oparte sR metody manipulacji.
Publikacja Marthy Nussbaum jest, mimo zaprezentowanych powyYej wRtpliwoaci, ciekawym gXosem w toczRcych si_ dyskusjach dotyczRcych szkolnictwa oraz miejsca humanistyki waród innych przedmiotów nauczania. Pokazuje ona bowiem realne za-groYenia pXynRce z post_pujRcej technicyzacji spoXeczehstwa, nakreala pewien model edukacji w duchu sokratejskim, wreszcie Autorka kXadzie w niej nacisk na znaczenie rzetelnego wyksztaXcenia humanistycznego. Mimo Ye diagnoza amerykahskiej filozofki dotyczRca stanu edukacji wydaje si_ momentami kontrowersyjna, to pewne jej elementy mogR stanowib wyzwanie dla ksztaXcenia w dobie globalizacji. Nussbaum przypomina o tym, jak bardzo dobrze wyksztaXceni humaniaci sR potrzebni wspóXczesnej demo-kracji.
Humanistyka jest gaX_ziR wiedzy, która uawiadamia, jak waYne jest, by za wzrostem ekonomicznym szedX wzrost awiadomoaci, Ye czXowiek nie moYe byb tylko uYytecznym narz_dziem bRdp przeszkodR do realizacji celów. Patrzenie na jednostk_ przez pryzmat jej „duszy” zdaje si_ byb w awiecie stechnicyzowanym i nastawionym gXównie na wzrost ekonomiczny szczególnie waYnym zadaniem, przed którym humanista uciec nie moYe. Dla tych wXaanie powodów Not for profit jest publikacjR godnR polecenia jako pewien punkt odniesienia debat nad wspóXczesnR rolR i przyszXoaciR humanistyki.
Jolanta Prochowicz studentka I roku studiów II stopnia Kolegium MiAdzyobszarowych Indywidualnych Studiów Humanistyczno-Spo?ecznych KUL