Czasy Now ożytne tom 11/1997 Periodyk p o św ię c o n y dziejom polskim i p o w sz ec h n y m od XV do XX wieku
W o jc ie c h P o la k (Toruń)
R z e c z p o s p o lita a p r a w o s ł a w i e m o s k ie w s k ie na p o c z ą tk u X V II w ie k u
C ie k a w y m i z ło ż o n y m z a g a d n ie n ie m j e s t p ro b le m sto su n k u R z e c z y p o sp o lite j do p ro je k tó w un ii z p ra w o sła w ie m m o sk ie w sk im lub w rę c z k a to lic y z a c ji M o sk w y . Idea unii z p ra w o sła w ie m b y ła w R z e c z y p o sp o lite j ży w a w X V I w ieku. W p ra w d z ie o sta tn ie , d o ść fo rm a ln e , p rz e ja w y unii flo ren ck iej w y g a sły w 1501 r., a le n o w e g o im p u lsu te n d e n c jo m u n ijn y m n a d a ła re fo rm a c ja . W a tm o s fe rz e d y sk u s ji re lig ijn y c h w R z e c z y p o sp o lite j w y su w a n o p o stu la ty z w o ła n ia s o b o ru , na k tó ry m d o sz ło b y do z je d n o c z e n ia k a to lik ó w z p ro te sta n ta m i. R o z le g a ły się te ż g ło s y , że n a tak i s o b ó r n a le ż a ło b y z a p ro s ić ta k ż e K o śc ió ł W sc h o d n i. U n ia z p ra w o sła w ie m b y ła ró w n ie ż p rz e d m io te m c ią g ły c h z a b ie g ó w sto lic y a p o s to lsk ie j. N p . p a p ie ż P iu s V w y su w a ł p lan y w c ią g n ię c ia Iw an a IV d o k ru c ja ty a n ty tu re c k ie j, licząc, że p rzy o k a z ji d o jd z ie m o ż e do n a w ró c e n ia M o sk w y . P ro je k ty te w z b u d z iły n ie c h ę ć Z y g m u n ta A u g u sta , k tó ry w liście d o S ta n isła w a H o z ju s z a u z n a ł p lan y k a to lic y z a c ji M o sk w y z a n ie re a ln e . P ro b le m unii z p ra w o sła w ie m w y s tą p ił z n o w ą s iłą z a p o n ty fik a tu G rz e g o rz a X III ( 1 5 7 2 - 1 5 8 3 ) . W 1577 r. p a p ie ż te n z a ło ż y ł w R zy m ie „ k o le g iu m g re c k ie ” m a ją c e słu ży ć celo m m isy jn y m . W y d a ł ta k ż e k a te c h iz m rzym ski w ję z y k u g re c k im w n a k ła d z ie 12 0 0 0 egz. D o k o le g iu m g re c k ie g o n u n c ju s z p ap ie sk i w P o lsc e V in c e n to L a u re o s k ie ro w a ł d w ó ch p ra w o sła w n y c h c h ło p c ó w z R z e c z y p o sp o lite j i je d n e g o z M o s k w y 1.
N a le ż y p o d k re ś lić , ż e p a p ie s tw o m y ślało ra c z e j o un ii z cały m p ra w o sła w ie m , lub p rz y n a jm n ie j z ca ły m p ra w o sła w ie m sło w iań sk im . W tej o sta tn ie j k o n c e p c ji u n ia m iała o b e jm o w a ć ru s k ie z ie m ie R z e c z y p o sp o lite j i P a ń stw o M o s k ie w sk ie . N a jp o w a ż n ie js z ą p r ó b ą j e j re a liz a c ji b y ły p o d ró ż e m o sk ie w sk ie A n to n io P o sse v in o , p o c z ą w sz y od 1581 r. W ich w y n ik u P o ss e v in o d o s z e d ł d o w n io sk u , ż e d ro g a d o k a to lic y z a c ji M o sk w y p ro w a d z i p rz e z o d d z ia ły w a n ie na p ra w o sła w ie na z ie m ia c h ru sk ich R z e c z y p o sp o lite j. D o p ro w a d z iło to d o z m ia n w p o lity c e sto lic y a p o s to ls k ie j. K o n c e p c ja ta b y ła z re s z tą w c z e śn ie j w y su w a n a p rz e z je z u itó w w P o lsce. Z a k o n te n w y k a z y w a ł w II p o ło w ie X V I w ie k u o g ro m n e z a in te re s o w a n ie sp raw am i unii z p ra w o sła w ie m . N a p ie rw s z y m m ie jsc u w s p o m n ie ć n a le ż y P io tra S k a rg ę , a u to ra d z ie ła „O je d n o ś c i K o śc io ła B o ż e g o ” (1 5 7 7 ). T e n w y b itn y p u b lic y sta i k a z n o d z ie ja p o d k re ś la ł, ż e u n ię n a le ż y re a liz o w a ć p rz e d e w sz y stk im n a z ie m ia c h ru sk ich . P rz e w id y w a ł je d n a k o g ro m n e tru d n o śc i w k a to lic y z a c ji M o sk w y , sp o w o d o w a n e p a n u ją c ą tam c ie m n o tą i u z a le ż n ie n ie m k o śc io ła o d w ład zy ś w ie c k ie j. K o n c e p c je S k arg i i innych p u b lic y stó w (np. B e n e d y k ta H e rb e sta ) z a o w o c o w a ły w p ew n y m sto p n iu z a w a rtą w 1 9 95/6 r. u n ią b rz e s k ą - .
P lan y unii z p ra w o sła w ie m m o sk ie w sk im w y p ły n ę ły z n ó w w c z a sie w ie lk ie g o p o se lstw a L w a S a p ie h y d o M o sk w y w latach 1 6 0 0 -1 6 0 1 . P o ls k a p o d ję ła to z a g a d n ie n ie , c z ę śc io w o z in sp ira c ji S to lic y A p o sto lsk ie j. Jej re p re z e n ta n t (o. M arcin R o h a lin e n s) to w a rz y s z y ł z re s z tą S a p ie ż e w je g o m isji. U n ia re lig ijn a m ia ła b y być w k o n c e p c ji S a p ie h y p o łą c z o n a z u n ią p o lity czn ą. Z je d n o c z o n e p a ń stw o p o ls k o - lite w s k o - m o sk ie w sk ie m o g ło b y w g tej k o n c e p c ji sk u te c z n ie w y stą p ić m ilita rn ie p rz e c iw k o T u rcji.
-P o d c z a s ro k o w a ń S a p ie h a p rz e k o n y w a ł b o ja ró w , ż e w y b itn i u czen i K o śc io ła w sc h o d n ie g o u zn aw ali z w ie rz c h n o ś ć p a p ie ż a nad cały m K o śc io łe m . W y ra ż a ł te ż n a d z ie ję , że B o ry s G o d u n o w p rz y c z y n i się d o z je d n o c z e n ia K o ś c io ła p ra w o sła w n e g o z k a to lic k im . C a r je d n a k p la n y z a ró w n o unii p o lity c z n e j, j a k i re lig ijn e j o d rz u c ił. W arto d o d a ć , ż e w tra k c ie ro k o w a ń P o la c y n aleg a li ab y c a r i b o ja rz y z e z w o lili na b u d o w ę k o ś c io łó w k a to lic k ic h w w a ż n ie jsz y c h m ia sta c h P a ń stw a M o s k ie w sk ie g o . P rzy k o śc io ła c h m o g ły b y p o w sta w a ć s z k o ły i k o leg ia, k tó re n a u c z a ły b y ję z y k a ła c iń sk ieg o . C h o d z iło o c z y w iśc ie o p o s z e rz e n ie w p ły w ó w k a to lic k ic h n a te re n a c h w sc h o d n ie g o s ą s ia d a R z e c z y p o sp o lite j. T a k ż e i te p o stu la ty z o sta ły o d rz u c o n e 3.
P o ja w ie n ie się o s o b y D y m itra 1 S a m o z w a ń c a o b u d z iło z n o w u n a d z ie je z a ró w n o S to lic y A p o sto lsk ie j, jak i z a in te re s o w a n y c h c z y n n ik ó w w P o ls c e na m o ż liw o ść s z e rz e n ia k a to lic y z m u w M o sk w ie . Sam D y m itr, p rz e b y w a ją c w K ra k o w ie p o sta n o w ił p o z y sk a ć n o w e g o p ro te k to ra w p o sta c i K o śc io ła k a to lic k ie g o . 19 m a rc a 1604 r. sp o tk a ł się on z n u n c ju sz e m p a p ie s k im w P o lsc e - K la u d iu sz e m R a n g o n im , k tó ry po tym s p o tk a n iu b y ł p e łe n n a d z ie i n a p o z y sk a n ie D y m itra d la k a to lic y z m u . W K rak o w ie n a w ią z a ł te ż D y m itr k o n ta k ty z je z u ita m i z d o m u z a k o n n e g o św . B arb ary . R olę p o ś r e d n ik a g ra ł ks. F ra n c isz e k P o m a sk i. P o o d b y c iu kilk u ro z m ó w z innym je z u itą - o. K a sp re m S aw ick im , D y m itr z d e c y d o w a ł się n a d y sp u tę r e l ig ijn ą k tó ra o d b y ła się 7 k w ie tn ia w d o m u M ik o ła ja Z e b rz y d o w s k ie g o 4. Po d ru g iej d y sp u c ie w k la s z to rz e 0 0 . B e rn a rd y n ó w - 15 k w ie tn ia , ó w rz e k o m y (a m o że p ra w d z iw y ) c a re w ic z o d b y ł sp o w ie d ź i n a p is a ł sw ój sły n n y list d o p a p ie ż a . W liście ty m d o n o s ił o p rz e jś c iu na k a to licy zm , p ro s ił p a p ie ż a o p o p a rc ie a ró w n o c z e śn ie p o d k re ś lił, ż e s w o ją k o n w e rsję m usi u trz y m y w a ć w ta je m n ic y . L ist te n w rę c z y ł n u n c ju s z o w i p o d c z a s o d p ra w io n e j w ta je m n ic y m sz y - 2 4 k w ie tn ia 1604 r. P o d c z a s niej D y m itr p rz y ją ł K o m u n ię i sa k ra m e n t b ie rz m o w a n ia 5. K ro k i z w ią z a n e z p rz e jśc ie m S a m o z w a ń c a n a k a to lic y z m c z y n io n e były w ta je m n ic y . W szy scy b o w ie m w ie d z ie li, że g d y b y w ie śc i o k o n w e rsji D y m itra ro z e s z ły się p o P a ń stw ie M o sk ie w sk im , n ie m ia łb y on sz a n s na z d o b y c ie tro n u . Z y g m u n t 111 w ta je m n ic y p o p ie ra ł D y m itra, a c z k o lw ie k n a jb a rd z ie j in te re so w a ły g o p o lity c z n e asp e k ty c a łe j sp raw y . K ról liczył p rz e d e w sz y stk im , że D y m itr p o m o ż e m u o d z y sk a ć tro n s z w e d z k i. T ak i te ż w a ru n e k z a w a rty z o sta ł w ta jn y m p o ro z u m ie n iu S a m o z w a ń c a z Z y g m u n te m III w y n e g o c jo w a n y m p rz e z p is a rz a w ie lk ie g o lite w sk ie g o M a c ie ja W o jn ę. O p ró c z te g o D y m itr o b ie c y w a ł o d d a ć R z e c z y p o sp o lite j p ó ł S m o le ń sz c z y z n y i d o p ro w a d z ić d o unii M o sk w y z R z e c z p o s p o litą sp ro w a d z ić d o M o s k w y je z u itó w i in n y ch p rz e d s ta w ic ie li K o śc io ła k a to lic k ie g o . S a m o z w a n ie c m ia ł ró w n ie ż z e z w a la ć na b u d o w ę K o śc io łó w k a to lic k ic h w M o s k w ie 6. J a k w id z im y o sta tn ie z ty ch w aru n k ó w d o ty c z y ły sp ra w re lig ijn y c h . P o w sta je p y tan ie, c z y Z y g m u n t II! liczy ł n a k a to lic y z a c ję M o s k w y ? P o z o sta je m y tu w s fe rz e p rz y p u s z c z e ń , b a rd z o je d n a k p ra w d o p o d o b n y c h . O tó ż s łu s z n a j e s t o p in ia H. W is n e ra , ż e król nie u w a ż a ł a w a n tu ry D y m itra z a k ru c ja tę 7. N a jw a ż n ie js z e by ły d la Z y g m u n ta a sp e k ty p o lity c z n e całej im p re z y , k tó re m o g ły b y być d la n ie g o i R z e c z y p o sp o lite j k o rz y s tn e . Z d ru g ie j stro n y p e w n e z a a n g a ż o w a n ie się R zy m u w c a łą sp ra w ę z m u s z a ło ta k ż e Z y g m u n ta III d o z a a k c e p to w a n ia asp ek tu re lig ijn e g o p rz e d s ię w z ię c ia . M u sim y te ż p a m ię ta ć , że z a w a rta z D y m itre m u m o w a o z n a c z a ła , ż e w p rz y p a d k u g d y b y o sia d ł on na K rem lu , M o s k w a s ta ła b y się p ań stw em z a le ż n y m od R z e c z y p o sp o lite j. A w te d y je j k a to lic y z a c ja b y ła b y d la P o lsk i w pew n y m sto p n iu ra c ją stan u (w z g lę d a m i ra c ji sta n u u z a sa d n ia n o p rz e c ie ż ta k ż e u n ię b r z e s k ą z w ła s z c z a w o b e c u tw o rz e n ia p a tria rc h a tu w M o sk w ie ). Je ż e li je d n a k sn u to w
R z e c z y p o sp o lite j ta k ie ro z w a ż a n ia , to by ły o n e m g liste i n a p e w n o n ie m o ż n a tu m ó w ić o ża d n e j „ k ru c ja c ie ” .
Z an im d o s z ło d o w y p ra w y D y m itra i M n isz c h a na M o sk w ę B o ry s G o d u n o w p ró b o w a ł z d y s k re d y to w a ć S a m o z w a ń c a ro z g ła s z a ją c w sz ę d z ie , ż e je s t on G ris z k ą O trie p ie w e m , z b ie g ły m m n ich em . N a p o le c e n ie c a ra b isk u p i m o s k ie w sc y w y słali do b is k u p ó w p o ls k ic h g o ń c a - A n d rz e ja B o n e k o w a (B u n a k o w a ). M ia ł on d o sta rc z y ć list, w k tó ry m z a w ia d a m ia ł, ż e D y m itr to je s t o sz u s t, z b ie g ły m n ich , h e re ty k , k tó ry u sz e d ł z w ię z ie n ia - G ris z k a O trie p ie w . D alej p ro sili a b y nie u d z ie la n o m u w P o lsc e p o m o cy . B o n e k o w z o s ta ł z a trz y m a n y n a g ra n ic y , w O rsz y . L ist je g o p rz e ją ł je d n a k b isk u p w ile ń sk i B e n e d y k t W o jn a , k tó ry o b ie c a ł u d z ie lić o d p o w ie d z i. W o jn a p o w ia d o m ił o w sz y stk im in n y ch b is k u p ó w , je d n a k w m ię d z y c z a sie G o d u n o w z m a rł a B o n e k o w u z n a ł D y m itra z a c a ra i s p ra w a s ta ła się n ie a k tu a ln a 8.
In n e g o g o ń c a p o sła ł p a tria rc h a m o sk ie w sk i H io b (J o w ) d o k s ię c ia K o n sta n te g o O s tro g sk ie g o . B y ł nim A ta n a z y P a lczy k o w , k tó re m u to w a rz y s z y ł rz e k o m y stry j D y m itra - S m irn o w O trie p ie w . W sw o im liście p a tria rc h a w y ja ś n ia ł kim j e s t n a p ra w d ę D y m itr i p ro s ił o o d e s ła n ie g o d o M o sk w y . Ja k się z d a je P a lc z y k o w i S m irn o w z a m ie rz a li n a stę p n ie je c h a ć d o W a rs z a w y . O stro g sk i nie p u śc ił ich je d n a k d a le j, na p e w ie n czas z a trz y m a ł a n a stę p n ie o d e s ła ł d o M o sk w y b e z ż a d n e j o d p o w ie d z i9. N a m a rg in e sie n a le ż y z a z n a c z y ć , ż e K o n sta n ty O stro g sk i, fa k ty c z n y p rz y w ó d c a p ra w o sła w ia w R z e c z y p o s p o lite j, p rz e c iw n ik unii a na d o d a te k n a jb o g a ts z y c z ło w ie k w P o lsc e , był u w a ż a n y p rz e z c z y n n ik i p o lity c z n e w M o s k w ie z a n a tu ra ln e g o so ju sz n ik a . Jak n a jb a rd z ie j n ie s łu s z n ie z re s z tą . O stro g sk i b o w iem b y ł z a w sz e lo ja ln y w o b e c sw o je g o k ra ju i d a w a ł te g o w ie lo k ro tn ie d o w o d y . W 1606 r. p rz y b y ł do k s ię c ia n ie ja k i F io d o r D u ró w . Z o s ta ł on p rz e z S z u js k ie g o i b o ja ró w w y sła n y d o K ijo w a z z a w ia d o m ie n ie m o śm ie rc i „ h e re ty k a ” G ris z k i O trie p ie w a (czy li rz e k o m o D y m itra I), z c z e g o z d an ie m b o ja ró w k sią ż ę j a k o p ra w o sła w n y p o w in ie n się c ie sz y ć . O stro g sk i k a z a ł je d n a k sw o jem u sy n o w i - Ja n u s z o w i w rz u c ić D u ro w a d o lo ch u (w D u b ro w n e j) i w o g ó le nie c h c ia ł go o g lą d a ć . W c z a sie ro k o w a ń p o ls k o - m o sk ie w sk ic h w 1608 r. b o ja rz y u siln ie p ro sili o u w o ln ie n ie D u ro w a 10.
D y m itr p o o b ję c iu tro n u sta ł się z n ó w p ra w o w ie rn y m w y z n a w c ą p ra w o sła w ia , ch o ć z d a n ie m k o n se rw a ty w n y c h b o ja ró w n ie m o d lił się z b y t d łu g o i ła m a ł n ie k tó re z w y c z a je . B o ja ró w n ie p o k o iły te ż inne fakty: o b e c n o ść n a c e re m o n ii k o ro n a c ji D y m itra P o lak ó w , a n a w e t je z u itó w o ra z ślu b D y m itra z k a to lic z k ą - M a ry n ą . N ie p o d o b a ł się te ż b o ja ro m n o w y , m ia n o w a n y p rz e z D y m itra p a tria rc h a Ig n acy , u le g ły w o b e c n o w e g o w ład cy . Ig n acy z g o d z ił się p rz e c ie ż na k o ro n a c ję k a to lic z k i - M a ry n y n a c a ry c ę m o sk ie w sk ą . B y ło to r z e c z ą n ie b y w a łą n ie ty lk o ze w z g lę d u na w y z n a n ie M n isz c h ó w n y . W M o sk w ie d o tą d nie k o ro n o w a n o k o b ie t i to n o v u m ta k ż e w y w o ły w a ło n ie z a d o w o le n ie b o ja ró w . W a rto te ż d o d a ć , ż e w sto lic y c a ró w p rz e b y w a ła c a ły c z a s g a rs tk a d u c h o w n y c h k a to lic k ic h , g łó w n ie je z u itó w . G ru p a ty ch o sta tn ic h , a ta k ż e kilk u b e rn a rd y n ó w p rz y b y ła w ra z z P o la k a m i - g o ść m i w e se ln y m i n a ślu b D y m itra z M a ry n ą . C i d u c h o w n i, n ie fo rm a ln ie m ieli p o ło ż y ć p o d w a lin y p o d p rz y s z łą p ra c ę m is y jn ą w M o sk w ie. O. K a s p e r S a w ic k i SJ (a u to r c ie k a w e j re la c ji z ó w c z e sn y c h z d a rz e ń w M o s k w ie ) je c h a ł do sto lic y c a ró w w rę c z z p o le c e n ia n u n c ju s z a R a n g o n ie g o i n a k o sz t p a p ie ż a . J e z u ic i, ab y n ie p ro w o k o w a ć m ie sz k a ń c ó w s to lic y c a ró w n o sili d łu g ie b ro d y , c z a rn e sz a ty i g reck ie k rz y ż e . W śró d lic z n e g o p o se lstw a p o ls k ie g o p rż y b y łe g o n a u ro c z y sto śc i w e se ln e w M o sk w ie b y ła ta k ż e s p o ra g a rs tk a d u c h o w n y c h (m .in . b e rn a rd y n ó w i je z u itó w ). Z d ru g ie j stro n y D y m itr z a c h o w y w a ł o s tro ż n o ść w k o n ta k ta c h z d u c h o w n y m i k a to lic k im i i
-w y sła n n ik ie m S to lic y A p o sto lsk ie j A lo jzy m P ra tisso lim . P a p ie ż o w i d e k la ro w a ł w ie rn o ś ć i p ro p o n o w a ł z o rg a n iz o w a n ie k ru c ja ty a n ty tu re c k ie j, w is to c ie je d n a k n ie m ia ł z a m ia ru ry z y k o w a ć u tra ty tro n u p o p rz e z z e z w a la n ie na ja k ie ś ś m ie lsz e d z ia ła n ia m is y jn e " . N a d z ie je ż y w io n e p rz e z R zym i n ie k tó ry c h p rz e d s ta w ic ie li p o ls k ie g o d u c h o w ie ń s tw a by ły m o c n o p rz e d w c z e sn e . Z a b ó jstw o c a ra , rz e ź P o la k ó w i u w ięzie n ie o c a la ły c h z p o g ro m u o b y w a te li R z e c z y p o sp o lite j p o ło ż y ły k re s ilu zjo m .
P o śm ie rc i D y m itra rz ą d y w M o sk w ie o b ją ł W asy l S z u jsk i, k tó ry sta ra ł się z a ła g o d z ić n a p ię te sto su n k i z R z e c z p o sp o litą . P o d c z a s ro k o w a ń p o słó w p o lsk ic h w M o s k w ie (A le k s a n d e r G o sie w sk i, M ik o ła j O le śn ic k i, S ta n isła w W ito w sk i i k n ia ź Jan D ru c k i- S o k o liń s k i) s tro n a M o s k ie w sk a sta w ia ła P o lak o m z a rz u ty d o ty c z ą c e sp raw r e lig ijn y c h 12. B o ja rz y o sk a rż a li k ró la o to, że w ra z z fałszy w y m D y m itre m p ra g n ą ł on z n is z c z e n ia p ra w o sła w ia . P o sło w ie p o ls c y o d p o w ie d z ie li n a to , ż e król re lig ię p ra w o s ła w n ą b a rd z o p o w a ż a , a b isk u p i p ra w o sła w n i d o z n a ją w ię k s z e g o sz a c u n k u w R z e c z y p o s p o lite j n iż w M o sk w ie. W P o lsc e b o w iem król nie w trą c a się w sp ra w y re lig ii, a k aż d y z b is k u p ó w p ełn i sw o je fu n k c je d o śm ierci. W M o s k w ie z a ś w o statn ich la ta c h z rz u c o n o z tro n u lub s tra c o n o k ilku p a tria rc h ó w . W z m ia n k a o z a b ó js tw ie d o ty c z y ła n ie w ą tp liw ie m e tro p o lity m o sk ie w sk ie g o F ilip a (p a tria rc h a t u sta n o w io n o d o p ie ro w 1589 r.) z a m o rd o w a n e g o p rz e z sie p a c z y Iw an a G ro ź n e g o w 1568 r . lj
O so b n o n a le ż y o m ó w ić m o ty w y re lig ijn e p rz y p isy w a n e Z y g m u n to w i III p rzy p o d e jm o w a n iu d e c y z ji o w o jn ie z M o s k w ą w 1609 r. N ie k tó rz y h is to ry c y o p ie ra ją c się n a p o w s z e c h n ie p a n u ją c e j, a c z n ie s łu sz n e j, o p in ii o Z y g m u n c ie ja k o fa n a ty k u relig ijn y m p rz y jm o w a li b e z w ię k sz y c h d y sk u sji te z ę o ró w n ie ż w y z n a n io w y m p o d ło ż u w o jn y ro z p o c z ę te j o d o b lę ż e n ia S m o le ń sk a . K lasy czn y m p rz y k ła d e m je s t, w a rto ś c io w a s k ą d in ą d , p ra c a W . S o b ie s k ie g o „ Ż ó łk ie w sk i na K re m lu ” . A u to r z a rz u c a w niej k ró lo w i (p o w ta rz a ją c c z ę s to o p in ie z n a k o m ite g o h is to ry k a fra n c u sk ie g o P a w ła P ie rlin g a ), że sn u ł fa n ta sty c z n e p lan y k a to lic y z a c ji M o sk w y , b a n a w e t P ersji. N a p o p a rc ie tej tezy c y tu je S o b ie sk i w y p o w ie d z i Z y g m u n ta III i p o lsk ic h d o s to jn ik ó w K o ścio ła, fo rm u ło w a n e w listach d o p a p ie ż a P a w ła V , n u n c ju s z a F ra n c isz k a S im o n e tty i k a rd y n a ła sta n u S c ip io n a B o rg h e s e 14. S o b iesk i z a p o m in a , że w y p o w ie d z i te m ia ły c h a ra k te r czy sto d y p lo m a ty c z n y . K ró lo w i w y g o d n ie b y ło p rz e d s ta w ia ć sie b ie w o b e c R z y m u , j a k i całej k a to lic k ie j E u ro p y ja k o b o jo w n ik a o w iarę p rz e c iw k o sc h iz m a ty k o m . L ic z y ł on przy ty m , że p a p ie ż w y a sy g n u je p e w n e su m y n a p o trz e b y w o je n n e . P o d b ó j M o s k w y (g d y b y z o s ta ł z re a liz o w a n y ) stw o rz y łb y b o w ie m m o ż liw o śc i sz e rz e n ia k a to lic y z m u w ty m k raju , łą c z n ie z m o ż liw o ś c ią z a w a rc ia unii n a w z ó r unii b rz e sk ie j z ta m te jsz y m p ra w o sła w ie m . Z y g m u n ta III ta k ie w iz je n a p e w n o p o c ią g a ły , ale nie b y ły d la n ie g o m o ty w em do d z ia ła n ia . N ie m a ani je d n e g o p ry w a tn e g o listu Z y g m u n ta III, w k tó ry m sn u łb y on ja k ie ś r o z w a ż a n ia n a te m a t n a w ra c a n ia p ra w o sła w ia ja k o m o ty w u w o jn y z M o sk w ą. H en ry k W is n e r z w ra c a u w ag ę na fakt, ż e k ról p rz e d w y p ra w ą p ro s ił p a p ie ż a o sz y b s z ą b e a ty fik a c ję Ig n a c e g o L o y o li, k tó re g o c h c ia ł u cz y n ić p a tro n e m e k sp e d y c ji. O ty m , że Z y g m u n ta III in te re so w a ła n a jb a rd z ie j fin a n so w a p o m o c z R zy m u ś w ia d c z y fakt, że g dy b e a ty fik a c ja n a stą p iła (3 X II 1610 r.) w ieść o tym nie z n a la z ła o d z w ie rc ie d le n ia w k o re s p o n d e n c ji k ró le w s k ie j15. T a k w ię c w y k a z a liśm y , że m o ty w y re lig ijn e ta k n a p ra w d ę m ia ły w p rz y p a d k u k ró la n iew ielk i w p ły w na je g o d e c y z ję o w o jn ie . N ic n ie sta ło je d n a k n a p rz e s z k o d z ie ab y j e w y k o rz y sta ć w k am p an ii p ro p a g a n d o w e j. J e s z c z e w g ru d n iu
1608 r. k ró l w liście do n u n c ju s z a stw ie rd z a ł, że z a g łó w n y cel w o jn y u w a ż a sz e rz e n ie w ia r y 16. O m isjo n a rsk im z a p a le k ró la m iał ta k ż e p rz e k o n y w a ć s p e c ja ln y p o s e ł do R z y m u . P o c z ą tk o w o Z y g m u n t III w y z n a c z y ł d o tej m isji b is k u p a w a rm iń sk ie g o
-S z y m o n a R u d n ic k ie g o 17. T en je d n a k , p o m im o ro z k a z ó w m o n a rc h y o c ią g a ł się z w y ja z d e m i w k o ń c u n a p ro ś b ę W a w rz y ń c a G e m b ic k ie g o z o s ta ł z tej leg acji z w o ln io n y 18. Z a m ia st n ie g o p o je c h a ł m a rsz a łe k n a d w o rn y k o ro n n y M ik o łaj W o ls k i19. P a p ie ż ż y c z liw ie o d n ió s ł się d o p ro je k tó w k ró la , c h o ć nie o b ja w ił na ra z ie tej ż y c z liw o śc i w fo rm ie su b s y d ió w fin an so w y ch , n a k tó re lic z y ł Z y g m u n t III. W alc zący m z e sc h iz m a ty k a m i sp e c ja ln y m d e k re te m p rz y z n a n o o d p u s t a w n o c B o ż e g o N a ro d z e n ia p a p ie ż p o b ło g o s ła w ił k a p e lu s z i m ie c z d la k ró la 20. O re lig ijn y m a s p e k c ie w y p ra w y pisali w sw o ich listach d o p a p ie ż a b isk u p i p o lscy , c h o c ia ż nie u k ry w ali, ż e w o jn a m a n a celu ta k ż e o d z y sk a n ie u tra c o n y c h p rz e z L itw ę p ro w in c ji21.
Z y g m u n t III w y ru sz a ją c n a w y p ra w ę do M o sk w y w 1609 r. z g ó ry z a k ła d a ł, że je j w y n ik ie m m o ż e b y ć o b ję c ie tro n u p rz e z je g o sa m e g o lub k ró le w ic z a W ła d y sła w a . S k o ro w ię c W a z o w ie m ieli p a n o w a ć w m niej lub b a rd z ie j z w ią z a n y m z R z e c z ą p o s p o litą P a ń stw ie M o s k ie w sk im , to n a le ż a ło p o z y sk a ć lu d n o ść te g o p a ń stw a , p rz e d e w szy stk im g w a ra n tu ją c je j d a ls z e s w o b o d n e w y z n a w a n ie p ra w o sła w ia . W u n iw e rs a le z 19 w rz e śn ia
1609 r., w y d a n y m na g ra n ic y p o ls k o -m o s k ie w s k ie j Z y g m u n t III pisał: „ Id z ie m y ku w am n ie d la te g o a b y śm y w o jo w a ć a lb o k rew w a sz ę p rz e le w a ć m ieli, a le d la te g o iżb y z p o m o c ą B o ż ą i m o d litw a m i P rz e n a jśw ię tsz e j B o g u ro d z ic y naszej i w sz y stk ic h św ięty ch w y b ra n y c h B o ży ch w a s o d w szy stk ich n ie p rz y ja c ió ł w a sz y c h o b ro n ić i z n ie w o li od o s ta tn ie g o z a g u b ie n ia w y b aw ić. K rew c h rz e ś c ija ń s k ą ja k o n a jp rę d z e j u ją ć , w iarę p ra w o sła w n ą , ru s k ą n ie n a ru sz e n ie z a d z ie rż e ć ” 22.
T a k ż e u m o w y z b o ja ra m i z a w ie ra n e w 1610 r. g w a ra n to w a ły n ie n a ru s z o n ą p o z y c ję p ra w o sła w ia . W u m o w ie sp o d S m o le ń sk a z 14 II 1610 r. z b o ja ra m i, k tó rz y św ie ż o o p u śc ili D y m itra II, Z y g m u n t III z a p e w n ia ł, że C e rk ie w p o z o s ta n ie w n ie n a ru sz o n y m sta n ie , a d o św iąty ń w o ln o b ę d z ie w c h o d z ić k a to lik o m i lu te ra n o m ty lk o p o d w a ru n k ie m o d p o w ie d n ie g o z a c h o w a n ia się. D la P o la k ó w m ia ł b y ć, z g o d n ie z w a ru n k a m i um ow y, w y b u d o w a n y je d e n k o ś c ió ł23. P o ro z u m ie n ie Ż ó łk ie w sk ie g o z p rz e d s ta w ic ie la m i o b lę ż o n e g o w C a ro w y m Z a jm isz c z u w o jsk a m ó w iło ta k ż e o z a c h o w a n iu p rz y w ile jó w p ra w o sła w ia , a le z a b ra n ia ło w o g ó le , b e z w y ją tk ó w , b u d o w a n ia k o śc io łó w k a to lic k ic h w P a ń stw ie M o s k ie w sk im 24. W n a js z e rsz y c h sło w a c h z a p is a n e b y ły g w a ra n c je d la p ra w o sła w ia w u k ła d z ie Ż ó łk ie w sk ie g o z 2 7 V III 1610 r., sp o d M o sk w y . W sp ra w ie K o ś c io ła k a to lic k ie g o w M o sk w ie p o sta n o w io n o ta m je d n a k , że sp ra w a ta b ę d z ie p rz e d m io te m o s o b n y c h ro k o w a ń 25. C h a ra k te ry sty c z n e je s t, ż e p o sło w ie m o sk iew scy : W asy l G o lic y n i m e tro p o lita F ila re t, k tó rzy p rz y b y li p od S m o le ń sk u śc iśla ć u k ład z 27 s ie rp n ia , o trz y m a li w in s tru k c ji d o k ła d n ie z a p is a n y s p o s ó b p o s tę p o w a n ia w tej sp raw ie. T a k w ię c g d y b y , z g o d n ie z u k ład em z 27 sie rp n ia P o la c y c h c ie lib y ro z m a w ia ć n a te m a t p rz y z n a n ia k a to lik o m z o to c z e n ia W ła d y sła w a je d n e g o k o ś c io ła w M o sk w ie , p o sło w ie m ieli o d p o w ie d z ie ć , ż e sp ra w ę tę m o ż e ro z p a trz y ć d o p ie ro p rz y s z ły c a r w k o n su lta c ji z p a tria rc h ą . W sz y s tk ie je d n a k sta n y m o s k ie w sk ie b ę d ą p ro s iły k ró le w ic z a a b y o w eg o k o ś c io ła n ie b y ło . N a a rg u m e n t, ż e w P o ls c e s ą lu d zie ró ż n e j w iary - k a to lic y , p ra w o sła w n i, lu te ra n ie i inni, p o sło w ie m ieli o d p o w ie d z ie ć , że w M o sk w ie j e s t po p ro stu in a c z e j26. T a k tw a rd e sfo rm u ło w a n ia u m ie sz c z o n o p o d w p ły w em p a tria rc h y H e rm o g e n e s a , k tó ry z a w s z e lk ą c e n ę c h c ia ł u c h ro n ić M o sk w ę p rz e d w p ły w am i k a to lic y z m u .
O s o b n y m i k lu c z o w y m z a g a d n ie n ie m w ro k o w a n ia c h p o ls k o -m o s k ie w s k ic h w 1610 r. b y ła s p ra w a w y z n a n ia k ró le w ic z a W ła d y sła w a , k tó re g o u w a ż a n o p o u m o w ie sp o d S m o le ń sk a z a c a ra m o sk ie w sk ie g o . W re z o lu c ji Z y g m u n ta III, k tó ra s ta ła się p o d s ta w ą z a w a rte j u m o w y k ról stw ie rd z a ł, ż e ta k j a k nie c h c e n ik o g o z p ra w o sła w n y c h
-z m u s -z a ć do p r-z e c h o d -z e n ia na k a to lic y -z m , ta k nie m o ż e -z m u s ić W ła d y s ła w a do k o n w e rsji n a p ra w o sła w ie . D o z m ia n y religii m o ż n a b o w iem n a k ła n ia ć je d y n ie ra d a m i, a n ie g w ałtem . J e d n o c z e ś n ie Z y g m u n t III z g a d z a ł się a b y k o ro n a c ji W ła d y s ła w a n a c a ra d o k o n a ł w M o s k w ie p a tria rc h a 27. M u s ia ła się z ty m w z a s a d z ie w ią z a ć k o m u n ia p rz y ję ta z je g o rąk. B o ja rz y u d aw ali w ię c , ż e u w a ż a ją ta k i z a p is, w ła śc iw ie z a ró w n o z n a c z n y z k o n w e rs ją k ró le w ic z a . Z y g m u n t III u w a ż a ł n a to m iast, ż e ta k n ie j e s t (w b re w o p in ii z a n ie p o k o jo n e g o n u n c ju s z a p a p ie s k ie g o w P o ls c e )28. S p ra w a b y ła w ię c n a d a l o tw arta, z w ła s z c z a , ż e u k ład lu to w y m ia ł c h a ra k te r n ie c o p ro w iz o ry c z n y i p o w in ie n być u śc iślo n y w d a lsz y c h ro k o w a n ia c h . H etm an Ż ó łk ie w sk i w p o ro z u m ie n iu p o d C aro w y m Z a jm isz c z e m k w e stię w y z n a n ia W ła d y s ła w a p o m in ą ł m ilc z e n ie m 29. P o d c z a s ro k o w a ń z b o ja ra m i w s ie rp n iu 1610 r. s p ra w a w ia ry k ró le w ic z a w y d a w a ła się n a jtru d n ie jsz a . B e z k o m p ro m is o w e p o stu la ty w tej d z ie d z in ie w y su n ę li b o ja r z y p o d w p ły w e m p a tria rc h y H e rm o g e n e s a , k tó ry z e łzam i w o c z a c h o s trz e g a ł ich p rz e d n ie b e z p ie c z e ń s tw e m d la p ra w o s ła w ia ze stro n y k a to lic k ie g o w ła d c y P o lsk i30. Ż ó łk ie w sk i z d a w a ł so b ie sp ra w ę , że Z y g m u n t III n ie z g o d z i się n a k o n w e rsję sw o je g o syna. W y p o w ia d a ł się w ię c na ten te m a t d o ść p o k rę tn ie . G d y b o ja rz y p o d c z a s ro k o w ań p od M o s k w ą w p ro s t o św ia d c z y li, że lic z ą n a to , iż k ró le w ic z je s z c z e w S m o leń sk u p rz y jm ie c h rz e s t w o b rz ą d k u p ra w o sła w n y m z rąk ta m te js z e g o m e tro p o lity , d o sz ły b o w ie m d o n ic h p o g ło s k i, że W ła d y s ła w w o g ó le n ie c h c e z m ie n ić w y z n a n ia , Ż ó łk ie w sk i o d p a rł: „ [...] żem nie m ó w ił an im m ó g ł m ó w ić te g o g d y ż n ie w m o jej ani czy je j m o cy je s t, je n o w B o żej to b y ć a lb o n ie b y ć K ró le w ic z o w i JM w aszej w iary . B o ja k o to n ie w ą tp liw a , że sw o ją c h rz e ś c ija ń s k ą , k a to lic k ą w ia rę trz y m a ć b ę d z ie w k tó rej się u ro d z ił, o c h rz c ił i w y c h o w a ł. T a k te ż i to rz e c z p o d o b n a , że g d y b ę d z ie H o sp o d a re m w a sz e m a p rz y z w y c z a i się n a b o ż e ń stw u w a sz e m u i w asze k tem u c z o ło b ic ie p rz y s tą p i, m o że Pan B ó g sp ra w ić se rc e je g o , iż p rz y jm ie w ia rę w a s z ę ” 31. O s ta te c z n ie Ż ó łk ie w sk i p o sta n o w ił o d ło ż y ć tę sp ra w ę do p ó ź n ie jsz y c h ro k o w a ń p o se lstw a b o ja rs k ie g o z k ró le m . T a k i te ż z a p is n a ten te m a t u m ie sz c z o n o w u m o w ie z 27 V III 1610 r.j2
Ju ż je d n a k in s tru k c ja d la o w y ch p o s łó w b o ja rsk ic h p o d S m o le ń sk (W a s y la G o lic y n a , m e tro p o lity F ila re ta i in n y ch ) m ó w iła w rę c z , że m a ją oni z a ż ą d a ć a b y k ró le w ic z o c h rz c ił się w o b rz ą d k u p ra w o sła w n y m je s z c z e w S m o leń sk u (z rą k ta m te js z e g o m e tro p o lity S ie rg ie ja ). W sp ra w ie p rz e jś c ia W ła d y s ła w a na p ra w o sła w ie m ieli p o sło w ie z a c h o w a ć tw a rd e i n ie u g ię te sta n o w isk o ” . N a u ro c z y sty m p o słu c h a n iu u k ró la 2 2 p a ź d z ie rn ik a 1610 r. G o lic y n , F ila re t i inni a p e lo w a li o k o n w e rsję k ró le w ic z a i o d c z y ta li list d o ty c z ą c y tej sp ra w y n a p is a n y p rz e z p a tria rc h ę H e rm o g e n e s a ’4.
S p ra w a w y z n a n ia k ró le w ic z a s ta w a ła na p o rz ą d k u i p ó ź n ie j w c z a s ie ro k o w ań , c h o c ia ż ro z m o w y z c z a se m z d o m in o w a ła c a łk o w ic ie in n a k w e stia - k a p itu la c ji S m o le ń sk a . K w e stia w y z n a n io w a b y ła n a to m ia s t je d n y m z g łó w n y c h m o ty w ó w d la k tó ry c h Z y g m u n t III c h c ia ł n a p e w ie n cz a s o b ją ć w tej lub innej fo rm ie rz ą d y w M o s k w ie , a n a stę p n ie p rz e k a z a ć j e sy n o w i. O tó ż n ik o m u n ie p rz y s z ło b y d o g ło w y n a w ra c a ć k ró la n a p ra w o sła w ie . S k o ro zaś w M o sk w ie m ó g łb y p a n o w a ć k a to lic k i Z y g m u n t, to m ó g łb y ta k ż e (p o n im ) k a to lic k i c a r W ła d y sła w . K a to lic k i c a r Z y g m u n t, o fic ja ln ie k o ro n o w a n y , m ó g łb y „ p rz y z w y c z a ić ” M o sk w ę d o to le ro w a n ia w ład cy o d m ie n n e g o w w y z n a n iu a p o te m d o p ie ro p rz y sła ć n a tro n sw o je g o sy n a.
P o m im o lic z n y c h z a p e w n ie ń i d e k la ra c ji o to le ra n c ji d la p ra w o s ła w ia w M o sk w ie, je g o w y z n a w c y m ieli p o w o d y do o b aw . Z d a rz a ły się in c y d e n ty w p o sta c i łu p ie n ia c e rk w i. W p ra w d z ie by ły o n e p o c z ą tk o w o d z ie łe m w o jsk p o ls k ic h p o p ie ra ją c y c h S a m o z w a ń c a , a le ich w y czy n y rz u to w a ły o g ó ln ie n a o c e n ę w sz y stk ic h P o la k ó w . T ak ie
e p iz o d y , j a k o b le g a n ie k la s z to ru T r o ic k o - S ie r g ie je w s k ie g o (k tó re g o ra n g ę p o ró w n a ć m o ż n a d o p o ls k ie j C z ę s to c h o w y ) p rz e z o d d z ia ły J a n a P io tra S a p ie h y 35, c z y te ż z d o b y c ie i s p a le n ie p rz e z w o jsk a tu s z y ń sk ie B o ro w sk a, ta k ż e s ły n ą c e g o z k la s z to ru z relik w iam i św . P a f n u c e g o '6, w p ły w a ły na w z ro st p o c z u c ia z a g ro ż e n ia u m ie sz k a ń c ó w M o sk w y . W o js k a w M o s k w ie p o d d o w ó d z tw e m S ta n isła w a Ż ó łk ie w sk ie g o , a p ó ź n ie j A le k sa n d ra G o s ie w sk ie g o ta k ż e m ia ły n a sw o im k o n c ie k ilk a in c y d e n tó w , ja k : p ro fa n a c ja św ię te g o o b ra z u n a je d n e j z b ra m m o s k ie w sk ic h (d o k o n a ł je j p ija n y ż o łn ie rz w y z n a n ia a ria ń sk ie g o ), s trz e le n ie z k u sz y w d a c h c erk w i, p o b ic ie p o p a itp. D o d a jm y je d n a k , że k ary w y m ie rz a n e z a te p rz e w in ie n ia p rz e z A le k sa n d ra G o sie w sk ie g o b y ły d ra k o ń s k ie 37. N a s tro je a n ty p o lsk ie o p o d ło ż u re lig ijn y m ro z n ie c a ł s z c z e g ó ln ie p a tria rc h a H e rm o g e n e s, k tó ry p rz e d s ta w ia ł P o la k ó w ja k o w ro g ó w re lig ii p ra w o sła w n e j. W re z u lta c ie p o w sta n ie a n ty p o lsk ie , k tó re ro z p o c z ę ło się w P a ń stw ie M o s k ie w sk im z im ą 1611 r. (tzw . I o p o łc z e n ie ) m ia ło siln e p o d ło ż e re lig ijn e . P o d p a le n ie p rz e z o d d z ia ły p o ls k ie M o sk w y p o w y b u ch u p o w sta n ia w sam ej s to lic y (p o d k o n ie c m a rc a 1611 r.) s p o tę g o w a ło n ie c h ę ć d o P o la k ó w , ta k ż e n a tle re lig ijn y m . W p o ż a ra c h s p ło n ę ło b o w ie m w ie le c erk w i. P o in te rn o w a n iu H e rm o g e n e s a p rz e z w o jsk a p o ls k ie , a le p rz y p ełn ej a k c e p ta c ji R ad y B o ja rsk ie j z k n ia z ie m F io d o re m M śc isła w sk im na c z e le , p a tria rc h a sta ł się d la sz e ro k ic h w a rstw lu d n o śc i m ę c z e n n ik ie m . G d y M o sk w ę o to c z y li p o w sta ń c y , p a tria rc h a H e rm o g e n e s z o s ta ł p rz e z b o ja ró w p o z b a w io n y g o d n o śc i d u c h o w n e j^ 8. J u ż p rz e b y w a ją c p o d s tra ż ą w y d a ł on w s ie rp n iu 1611 r. o d e z w ę s k ie ro w a n ą d o m ie sz k a ń c ó w N iż n e g o N o w o g ro d u , w k tó rej w z y w a ł ab y n a k ło n ili oni w sz y stk ie g ro d y d o w alk i p rz e c iw k o K o z a k o m . C i o sta tn i d o m in o w a li b o w iem w te d y w I o p o łc z e n iu , a ich rz ą d y (z Iw an em Z a ru d z k im na c z e le ) w z b u d z a ły o g ro m n e n ie z a d o w o le n ie . P a tria rc h a a p e lo w a ł te ż , ab y nie d o p u s z c z o n o d o w y b o ru sy n a M a ry n y (Iw a n a ) n a cara.
S k u tk iem te j o d e z w y b y ło u fo rm o w a n ie się n o w y ch o d d z ia łó w p o w sta ń c z y c h p rz e c iw k o P o la k o m , tzw . II o p o łc z e n ia ’9. „ G ra m o ty ” w z y w a ją c e d o w a lk i z P o la k a m i i d o p o p a rc ia p o w sta ń c ó w w y d aw ali ta k ż e D io n izy , a rc h im a n d ry ta M o n a s te ru św . T ró jc y w S ie rg ie je w ie i P alicy n , k e la r w ty m m o n a s te rz e (a u to r zn a n e j k ro n ik i)40. T y m c z a se m w o b lę ż o n e j M o sk w ie tro n p a tria rsz y o d d a n o Ig n a c e m u , k tó ry p e łn ił j u ż ten u rz ą d za p a n o w a n ia D y m itra I. P o o b a le n iu S a m o z w a ń c a z o s ta ł je d n a k u su n ię ty i p rz e b y w a ł z a m k n ię ty w k la s z to rz e . P rz y w ró c o n y n a d a w n e s ta n o w isk o Ig n a c y p o k ilk u m ie sią c a c h p o rz u c ił M o s k w ę i w y je c h a ł d o R z e c z y p o sp o lite j. N a c z e le C e rk w i M o s k ie w sk ie j (ale b e z ty tu łu p a tria rc h y ) sta n ą ł A rse n iu sz , G re k z p o c h o d z e n ia (p o d o b n ie j a k p a tria rc h a Ig n acy ), k tó ry ty tu ło w a ł się a rc y b isk u p e m a rc h a n g ie ls k im i e la s so ń sk im . O n to z a c z ą ł w y stę p o w a ć w e w sz y stk ic h d o k u m e n ta c h b o ja ró w n a m ie js c u p rz e z n a c z o n y m d la p a tria rc h y 41.
P a tria rc h a Ig n acy o d g ry w a ł je d n a k w p la n a c h p o ls k ic h b a rd z o is to tn ą ro lę. O d 1610 r. p rz e b y w a ł o n w W iln ie i m ie sz k a ł w u n ic k im k la s z to rz e św . T ró jc y , a k ilk a lat p ó ź n ie j p rz y ją ł n a w e t u n ię. P ro w in c ja ł je z u itó w P a w e ł B o k sz a (B o x a ) o k re ś la ł g o ja k o c z ło w ie k a „ b a rd z o lu d z k ie g o i d o b re g o ” . P rzed w y p ra w ą n a M o sk w ę na je s ie n i 1612 r. Ig n acy z o s ta ł u z n a n y z a le g a ln e g o p a tria rc h ę p rz e z k ró la Z y g m u n ta III (k tó ry n ad al u w a ż a ł się z a w ła d c ę M o sk w y , z a rz ą d z a ją c e g o n ią d o c z a su o b ję c ia tro n u p rz e z W ła d y s ła w a ). Ż y c z liw ie n a sta w io n y d o k a to lic y z m u p a tria rc h a b y ł d la Z y g m u n ta III o s o b ą w y g o d n ą . W ra z ie o b ję c ia tro n u p rz e z k ró le w ic z a m ó g ł on b o w ie m o sła n ia ć go p rz e d ż ą d a n ia m i k o n w e rsji n a p ra w o sła w ie i w o g ó le ła g o d z ić n a p ię c ia n a tle re lig ijn y m . C z y z je g o o s o b ą łą c z o n o p la n y un ii na w z ó r b rz e s k ie j? Z a p e w n e tak. S am o z a in te re s o w a n ie B o k sz y o s o b ą p a tria rc h y d a je d u ż o d o m y ślen ia. W ą tp liw e je s t je d n a k ,
a b y k ró l b y ł z w o le n n ik ie m sz y b k ic h d z ia ła ń w tej sp ra w ie , z w ła s z c z a w ta k n a p iętej sy tu a c ji w P a ń stw ie M o sk ie w sk im . J a k w y k a z y w a liśm y , n ie b y ły te ż m o ty w y re lig ijn e ja k im k o lw ie k b o d ź c e m d o b ie ż ą c y c h p o su n ię ć m o n a rc h y . O p ró c z Ig n a c e g o w w y p raw ie 1612 r. w z ią ł u d z ia ł m e tro p o lita sm o le ń sk i S ierg iej „ k tó re m u d a ł K ról JM inne w ła d y c tw o ” 42. W y p ra w a n a je s ie n i 1612 r. z a k o ń c z y ła się je d n a k z u p e łn y m fiask iem . Z a ło g a p o ls k a n a K rem lu m u s ia ła k a p itu lo w a ć a rz ą d z ą c y w M o s k w ie o b ó z p o w sta ń c z y n ie c h c ia ł sły sz e ć o k a n d y d a tu rz e k ró le w ic z a na tro n carsk i.
Z a trz y m a jm y się n a k ilk u w y b ra n y c h z a g a d n ie n ia c h z w ią z a n y c h z o m a w ia n y m p rz e z n a s te m a te m . P ierw sze d o ty c z y sto su n k u p ra w o sła w n y c h m ie s z k a ń c ó w R z e c z y p o sp o lite j d o w s c h o d n ie g o są s ia d a . O tó ż n a le ż y g e n e ra ln ie z g o d z ić się z o p in ią fra n c u sk ie g o h is to ry k a A . Jo b e rta , k tó ry p o d k re ś la o g ro m n ą lo ja ln o ść tej k a te g o rii lu d n o śc i w o b e c je j o jc z y z n y 43. N a le ż y z w ró c ić u w a g ę , że w ie le o só b , k tó re o d z n a c z y ły się p od S m o le ń sk ie m lub w e sz ły z Ż ó łk ie w sk im do M o sk w y b y ło w y z n a n ia p ra w o sła w n e g o . P ra w o sła w n i byli te ż n e g o c ja to rz y Ż ó łk ie w sk ie g o , w c z a sie ro z m ó w z M o s k w ą latem 1610 r. - S ta n isła w B a ła b a n (k re w n y h e tm a n a ) i S ta n isła w D o m a ra d z k i, p o d sto li lw o w sk i44. Jan H ry d z ic z , a rc y lo ja ln y d y p lo m a ta p o lsk i, w y w o d z ą c y się z e sz la c h ty lite w s k o -r u s k ie j (sam b y ł z a p e w n e w y z n a n ia p ra w o sła w n e g o , lub k a to lic k ie g o w p ie rw s z y m p o k o le n iu ) in te re so w a ł się ży w o losam i relik w ii św . P a fn u c e g o w B o ro w sk u , s p a lo n y m p rz e z w o jsk a D y m itra II. P is a ł o nich w liście d o L w a S a p ie h y , z re s z tą syna k o n w e rty ty z p ra w o sła w ia 45. L ew S a p ie h a , m im o , iż ta k ż e z a w sz e b y ł p o lity k iem lo ja ln y m w o b e c R z e c z y p o sp o lite j n ie c ie s z y ł się je d n a k a b so lu tn y m z a u fa n ie m k ró la i j e g o o to c z e n ia . G d y u d a ł się p o d m ury S m o le ń sk ą w ce lu ro k o w a ń z w o je w o d ą sm o le ń sk im M ic h a łe m S z e in e m d o d a n o m u ja k o asy stę p o d k a n c le rz e g o k o ro n n e g o F e lik sa K ry sk ie g o 46. W liście d o ż o n y „ c h y try L itw in ” pisał: „ D n ia d z is ie js z e g o o p o ra n k u [3 V III 1610 r.] sam p an w o je w o d a b ra c ła w sk i [Jan P o to c k i] p o sła ł d o m nie d a ją c z n a ć , że M o s k w a z zam k u w o ła ją , p ro s z ą c abym j a p o d z a m e k p rz y ja c h a ł, że w o je w o d a ich sm o le ń sk i [M ic h a ł S zein ] p ra g n ie i c h c e ze m n ą m ó w ić o d o b ry c h rz e c z a c h . Z a je g o ro s k a z a n ie m je c h a łe m p o d zam e k . Z a ra z z a m n ą p rz y ja c h a ł pan p o d k a n c le rz y . P o w ia d a ją , że m u te ż k az a n o ze m n ą by ć (p o d o b n o m n ie sam em u nie w ie rz o n o ) a ż m i to p rz y sta w e m p a n a p o d k a n c le rz e g o p rz y d a n o ” 47.
Z d a rz a ły się je d n a k p rz y p a d k i n ie lo ja ln o śc i, j a k się z d a je z w ła sz c z a w śró d p ra w o sła w n e j lu d n o śc i p o g ra n ic z a , p e n e tro w a n e j p rz e z „ ła z u tc z y k ó w ” (sz p ie g ó w ) z P a ń stw a M o s k ie w sk ie g o . In fo rm a c ji o w y m sz p ie g o m u d z ie la ł np. k n ia ź S am u el D r u c k i- H o rsk i z p o w iatu m ś c isła w s k ie g o 48. N ie z b y t lojalni o k a z y w a li się te ż k u p c y z R z e c z y p o sp o lite j w y z n a n ia p ra w o sła w n e g o 49. B yły to je d n a k p rz y p a d k i d o ść rzad k ie, c h o ć k ilk a p ro c e s ó w o z d ra d ę o d b y ło się 50.
D ru g ie z a g a d n ie n ie , k tó re c h c ia łb y m ro z w a ż y ć o so b n o , to sto su n e k o g ó łu sz la c h ty p o ls k ie j d o m o s k ie w sk ie g o p ra w o sła w ia . N a le ż y p o d k re ś lić , ż e n ie k tó re m o sk ie w sk ie z w y c z a je z w ią z a n e z p ra w o sła w ie m by ły d la p o lsk ie j s z la c h ty d o ść sz o k u ją c e . D ziw ił na p rz y k ła d p rz e s a d n y k u lt św ię ty c h o b ra z ó w - ikon. A m o ż e n ie ty le sam ich k ult, k tó ry p rz e c ie ż b y ł ro z p o w sz e c h n io n y sz e ro k o ta k ż e w K o śc ie le k a to lic k im , c o in stru m e n ta ln e tra k to w a n ie o w y ch p rz e d m io tó w k u ltu . T a k w ięc c z ę ste b y ło w śró d lu d n o śc i P ań stw a M o s k ie w s k ie g o sw o iste „ w y n a g ra d z a n ie ” św ięty ch w iz e ru n k ó w , w p rz y p a d k u d o b re g o losu, lub „ k a ra n ie ” w p rz y p a d k u n ie s z c z ę ść . P o d c z a s sw o je g o w o tu m na se jm ie 1609 r., n ie d a w n y p o s e ł do M o sk w y - M ik o łaj O le śn ic k i, k a sz te la n m a ło g o sk i tak c h a ra k te ry z o w a ł m o sk iew sk i k u lt o b ra z ó w : „ W ię c o b ra z y o b y c z a je m p o g ań sk im c h w a lą , n ad tern i, k ie d y się im nie p o m yśli w ie d z ie m s z c z ą się, k ie d y z aś co sz c z ę śc ie
p o m y ś ln e g o n a n ie s ie , to o w y m o fia ry , u c z c iw o ść (w ła ś n ie j a k o p o g a n ie b o g o m sw ym w y rz ą d z a li) w y rz ą d z a ją . M a ją o b ra z św ię te g o M ik u ły [M ik o ła ja ], c o g o B o g iem Z ie m n y m z o w ią , n ad k tó ry m się w ięc n ie s z c z ę śc ia sw e g o n a jb a rd z ie j zw y k li m ścić, tem u o b ra z o w i on T y ra n w ielk i [Iw an IV G ro ź n y ], k ie d y b e ł p rz e g ra ł k ilk a b ite w z n ie b o s z c z y k ie m , sła w n e j p a m ię c i k ró lem S te fa n e m [B a to ry m ] u ła m a ł n o g ę p o w ie d a ją c , że się n ie m ó g ł M ik u ła L itw ie o b ro n ić ” 51. W arto d o d a ć , że O le śn ic k i m iał z a p e w n e na m yśli o b ra z św . M ik o ła ja p rz e c h o w y w a n y w M o ż a jsk u , je d n ą z n a jw ię k s z y c h św ię to śc i m o s k ie w sk ie g o p ra w o s ła w ia 52.
P o d o b n e o p is y z n a jd u ją się w p a m ię tn ik a c h S a m u e la M a sk ie w ic z a , p o d w o je w o d z ie g o n o w o g ro d z k ie g o . P isze on: „ G ru b ia ń s tw o w ie lk ie m ię d z y p ro sty m lu d em o k o ło w iary . P o d te n c z a s, k ie d y k ról p o d S m o le ń sk p o d stą p ił, lu d z ie o k o lic z n i d o lasó w z b y d łe m u c ie k a ć p o c z ę li, b io rą c z s o b ą i o b ra z y z d o m ó w (w k tó ry c h oni n a z b y t w ie lk ą u fn o ść p o k ła d a ją ), z a te m k ied y nasi ży w n o śc i w lesie s z u k a ją c i tra fiw sz y n a n ie b y d ło im p o b ra li, o n i, ro z g n ie w a w sz y się na o b ra z y , p o w ie sz a li ich w g ó rę n o g am i na d rz e w ie , na w z g a rd ę ich, m ów iąc: m y się m o d lim y , a w y n as o d L itw y nie strz e g li. A d ru g i, k ied y m u w o łu z o b o ry w y w ió d ł z ło d z ie j w n o cy , p o rw a w s z y o b ra z ze śc ia n y w y rz u c ił g o o k n e m na o b o rę , że w p a d ł w k ał, m ó w iąc: j a te b e się m olu, a ty m ene od z a c ia [ra b u sia ? ] ne b o ro n y s z . A k ie d y o c o p ro si k o g o so le n n ite r, n ie m ów i n a im ię B o ż e a lb o C h ry stu so w e , a le n a im ię M ik o ły [ś w .M ik o ła ja ]” 53.
W p o d o b n ie „ m a g ic z n y ” s p o s ó b o d n o sili się (p o d k re ślm y : n ie k tó rz y ) m o sk ie w sc y w y z n a w c y p ra w o s ła w ia n a w e t d o b u d y n k ó w c e rk ie w n y c h .M a s k ie w ic z p isze: „ P rz y sz a ń c a c h (s m o le ń s k ic h ), n ie d a le k o o d m uru j e s t c e rk ie w Św . M ic h a ła A rc h a n io ła , na k tó re j z a o w e g o ty ra n a [Iw a n a IV G ro ź n e g o ] b y ł w ie rz c h z ło ty , p o w ie d a ją , i w w ielk iej p o w a d z e , c u d a m i się u n ich w sła w iła była. D o tej c e rk w ie , g d y się o fia ro w a ł c a r m o sk ie w sk i (p o d c z a s w ta rg n ie n ia k ró la S te fa n a n a jp ie rw s z y ra z d o M o sk w y ) p ro s z ą c św . M ic h a ła o z w y c ię stw o n ad k ró lem p o lsk im , w ię c , ż e m u się nie w e d łu g m yśli p o w io d ło , ro z g n ie w a w s z y się n a n ię, k a z a ł j ą z łu p ić ze w sz y stk ie g o o c h ę d ó s tw a i d o sta tk ó w i z d z ia ł z b ić w ie rz c h i m ia ł j ą w o p a le [o d n o s ił się d o niej n ie ła s k a w ie ]” 54.
C y to w a n e g o w y żej M ik o ła ja O le śn ic k ie g o d z iw ił te ż n a d m ie rn y (je g o z d a n ie m ) ku lt św . M ik o ła ja , k tó re g o p rz y p o m n ijm y n a z y w a n o n a w e t w P a ń stw ie M o sk iew sk im „ B o g ie m Z ie m n y m ” 55.
D ziw iły P o la k ó w ta k ż e n ie k tó re , inne o b y c z a je z w ią z a n e z ż y c ie m c e rk iew n y m . D z ie d z ic tw e m ta ta rs k ie g o p a n o w a n ia na R usi b y ła iz o la c ja k o b ie t i ich b e z w z g lę d n e p o d p o rz ą d k o w a n ie m ę ż c z y z n o m . M a s k ie w ic z p isze: „ [M o sk a le ] z ż o n a m i i b iały m i g ło w a m i n ie k o n w e rs u ją p u b lic z n ie ani im p o z w a la ją m ię d z y lu d zie, o p ró c z do c erk w i. I te k a ż d y b o ja rz y n i w sto lic y p rzy c a rz e m ie sz k a ją c , a m a ją c d o m sw ó j, c e rk ie w s w o ją m ieć m usi b liz iu c h n o d o m u k w o li że n ie , a je ś li u ro c z y ste św ię to , d o w ielk iej c erk w i je d z ie , g d z ie o d p u s t je s t, te d y w k o ły m a d z e [k arecie] je d z ie , k tó ra je s t ta k z a w a rta , że je n o o k ien p a ra p o b o c z n y c h , k tó ry m i w ch o d zi i w y c h o d z i, i te d rz w ic z k a m i z a w a rte , w k tó ry c h o k ie n k a s ą a lb o z k a m ie n ia d a rte g o p rz e ź ro c z y s te g o , ja k i ta m je s t u n ich na k sz ta łt sz k ła , a lb o z b y d lę c y c h te lb u c h ó w [p ę c h e rz y ] u c z y n io n e , p rz e z k tó re o n a m o ż e w id z ie ć k a ż d e g o , a je j ż a d e n , c h y b a k ied y w y sia d a a lb o w s ia d a ” 56. O le śn ic k ie g o o b u rz a ła ła tw o ś ć z j a k ą m ę ż c z y ź n i m o g li się ro z s ta w a ć , ze sw o im i ż o n am i: „ [M o sk a le ] p o s ta c ią je d n o s ą c h rz e ś c ija n ie - p o d k re ś la ł k a sz te la n - a sp ra w y i s e rc a p o g a ń sk ie a to z tej sam ej m iary , ż e m a łż e ń stw a św ię te g o , n a jp rz e d n ie js z e g o sa k ra m e n tu nie z a c h o w u ją , b o k a ż d y z n ic h k ilk a żo n m a, ja k o m u się je d n a n ie p o d o b a , to z n ią do c z e rn ic [k la sz to ru ] a z d r u g ą w o ln ą m ie sz k a ł” 57.
87-P a m ię ta ć m u sim y je d n a k , że o w e o p in ie (w n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h n ie c o z ap ew n e p rz e s a d z o n e ) by ły c z ę ś c ią o g ó ln ie n e g a ty w n e g o ste re o ty p u „ g ru b e g o [n ie o k rz e sa n e g o ] M o s k a la ” . S tąd nie sp o ty k a się ra c z e j ta k z d e c y d o w a n y c h o c e n , j a k w y żej c y to w a n e , w o d n ie s ie n iu d o z w y c z a jó w lu d n o ści p ra w o sła w n e j ży ją c e j w R z e c z y p o s p o lite j. Z d ru g iej je d n a k stro n y w y d a je się, że n a te re n a c h R z e c z y p o sp o lite j z lu d n o ś c ią n a le ż ą c ą do K o ś c io łó w w sc h o d n ic h , n ie b y ło a ż ta k d a le k o id ący c h p rz e ry so w a ń w d z ie d z in ie kultu j a k w M o sk w ie.
PRZYPISY:
1. K. Chodynicki, Kościół praw osław ny a Rzeczpospolita Polska, Zarys H istoryczny 1370-
1632, W arszawa 1934, s. 194-205.
2. Ibidem, s. 204-255.
3. K. Tyszkowski, Poselstwo Lwa Sapiehy w Moskwie, Lwów 1927, s. 40—41, 55 -5 6 ; A. M ironowicz, Posłowie m oskiewscy w Wilnie w 1602 r., [w:] Z dziejów Europy Ś rodkow o- W schodniej. Księga Pam iątkowa ofiarow ana prof. dr hab. Władysławowi A. Serczykowi w 60 rocznicę Jego urodzin, Białystok 1995, s. 165-166.
4. J. Wielewicki, D ziennik spraw domu zakonnego oo. jezuitów u •Sw. Barbary w Krakowie, [w:] Scriptores Rerum Polonicarum , t. X, s. 53-59. A. Hirschberg, D ymitr Sam ozwaniec, Lwów 1898. s. 35-53; A. Andrusiewicz, Dzieje Dymitriad, 16 0 2 -1 6 1 4 , t. I, W arszawa 1990. s. 148-154; D. Czerska, Dymitr Samozwaniec, s. 35-44.
5. Jw. Zob. też: List Dymitra do K lem ensa VIII, A. Hirschberg. D ym itr (dodatki); J. Boudouin de Courtenay, Strona językow a oryginału listu Dymitra Sam ozwańca do papieża Klemensa
VIII z dnia 24 kwietnia 1609 r., Kraków 1899; A. Kraushar, D rugi skrypt Dymitra
Sam ozw ańca Pierwszego, W arszawa 1915; P. Pierling, Letre de D mitri dit le Faux a Clement VIII, Paris 1898.
6. Treść umowy: Sobranije Gosudarstwiennych Gramol i D ogoworow chraniaszczichsia w
gosudarstw iennom kolegii inostrannych dieł, t. II, M oskwa 1819, s. 165-167.
7. H. Wisner, Zygm unt III Waza, W roclaw -W arszaw a-K raków 1991, s. 109. 8. O misji Andrzeja Bonekowa (Bunakowa) zob.: Poselstwo od wielkiego kniazia
moskiewskiego do KJM przez poslanników jego, dw orzanina i nam iestnika jełatow skiego H rehora Kościenimowicza W olkońskiego a diaka Andrięja Iwanowa w roku 1607, 5 I w Krakowie odprawowanego wedle tej informacji z listu ich moskiewskiego przełożony. Biblioteka Kórnicka 289. k.337n; D. Czerska. Borys Godunow, Wrocław 1988, s. 221-222. 246-249.
9. O misji Atanazego Palczykowa i Sm irnowa O triepiewa zob.: Sbornik Im pieratorskogo
Russkogo lstoriczeskogo Obszczestwa, (dalej cyt.: SIRIO) t. 137, wyd. S. A. Biełokurow,
Moskwa 1912, s. 426-447 (zarzuty strony moskiewskiej wobec Rzeczypospolitej
przedstaw ione posłom polskim 2 XII 1607 r.). Zob. też odpow iedź strony polskiej, ibidem, s. 563-630; Akty otnasiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii izdawajemyje Archeograftczskoju
Komm isieju. t. IV, 1588-1632. S ankt-P ietierburgl851, s. 263-312. O Palczykowie pisze też
D. Czerska, Dymitr, 51-52.
10. O sprawie Fiodora Durowa zob. jeden z protokółów z rokowań poselstw a polskiego w M oskwie w 1608 r.: SIRIO, t. 137, s. 656-668; W. Polak, O Krem l i Smoleńszczyznę. Polityka
Rzeczypospolitej wobec Moskwy w latach 1607-1612, Toruń 1995 (Roczniki Towarzystwa
N aukowego w Toruniu, R.87, z. 1), s. 50.
11. A. Hirschberg. op. cit.. s. 158-161: D. Czerska. Dymitr, s. 120-122. 12. Zarzuty strony moskiewskiej, zob. przypis 8.
13. O dpowiedź strony polskiej, zob. przypis 8. O metropolicie Filipie zob. np. J. M irewicz SJ,
14. W. Sobieski, Żółkiew ski na Kremlu. W arszaw a-L ublin-L ódź-P oznań-K raków 1920, s. 1 7 - 23. Podobne opinie: J. Byliński, Sejm z roku 1611. Wrocław 1970; J. M aciszewski. Szlachecka
opinia ii' Polsce w obec interwencji w Moskwie (1604-1609). Kwartalnik Historyczny, 1963. z.
2. s. 363-386. Zob. też: P. Pierling, La Russie et te Saint-Siege. Etudes diplomatiques, t. II, Paris 1901, s. 364-366.
15. H. W isner, Zygm unt III. s. 116. 16. P. Pierling. op. cit.. s. 363-364.
17. W awrzyniec Gembicki do Szymona Rudnickiego. 1 VIH 1608 r„ Biblioteka Czartoryskich 1630, k.493-^t97; Stanisław Rogoziński do Szymona Rudnickiego. Rogoźno, 24 VII 1608 r.. Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie, Archiwum Biskupie, D 47. k. 46. 18. W awrzyniec Gembicki do Szymona Rudnickiego. 12 X 1608 r.. Biblioteka Czartoryskich
1630, k. 497-4 9 9 ; Szymon Rudnicki do Pawła Boxy (Bokszy) SJ z Lidzbarka W armińskiego, 3 XI 1608 r.. Biblioteka Kórnicka 290, k. 134 (253).
19. P. Pierling. op. cit.. s. 366-368.
20. Ibidem, s. 365-367. Papież Paweł V do Zygmunta III, z Rzymu. 8 111 1610 r., A. Theiner.
Vetera M onum entu Poloniae et Lithuaniae gentinque finitim arum illustrantia. t. III. Romae
1863. s. 327-328.
21. Prymas Wojciech Baranowski do papieża Pawia V. 18 XII 1610 r. z Warszawy, A. Theiner, op. cit., s. 301. Zob. też: Benedykt W ojna (biskup wileński) do papieża Paw ła V. 19 IX 1609 r. z Wilna, ibidem, s. 299.
22. Uniwersał KJM do Smoleńska. Biblioteka Raczyńskich 33. k.58-59v.
23. Respons M oskiewskiego H ospodarstwa Bojarom okolicznym. Dworzanom, wszystkim dumnym stanom imieniem .IKM na artykuły i prośby ich pod Smoleńskiem w obozie dany, Bibl. Racz. 33, k. 122-124; Bibl. Czart. 105, k. 4 9 -5 5 ; Bibl. Jag. Akc. 5/52, k. 7 7 - 7 9 ; SIRIO, t. 142, wyd. S. A. Biełokurow. Moskwa 1913. s. 69nn; Akty Zapadnoj Rossii, t. IV. Sankt-Pietierburg 1858, s. 314-317.
24. Tekst układu w przekładzie na język polski: Pisma Stanisława Żółkiewskiego, wyd. A Bielowski. Lwów 1861, s. 205-208.Z ob. też: SIRIO, t. 142, s. 89-90. Tekst przysięgi złożonej przez S. Żółkiewskiego: Przysięga Hetmanowa i wszystkiego Rycerstwa ludziom
M oskiewskim, którzy w ostróżku pod Careworn byli. Bibl. Czart. 105, k. 4 0 1 -2 ; Bibl. Racz 33. k. 185v-186v. Zob. też: W. Polak. O Kreml. roz. III.
25. Tekst umowy: Pisma Stanisława Żółkiewskiego, s. 493506. Zob. też: SIRIO, t. 142. s. 9 3 -I -I -I .
26. Instrukcja dla posłów: SIRIO, t. 142. k. 131-172. 27. Zob. przypis, s. 23.
28. Franciszek Sim onetta (nuncjusz papieski w Polsce) do kardynała Scypiona Borghese. 5 II 1610 r. i 14 III 1610 r.. Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Teki Rzymskie 56. k. 33.41. Zob. też: W. Sobieski, op. cit.. s. 83-85.
29. Zob. przypis 24.
30. Skazanije Awraam ija Palicyna. wyd. O. A. Dierżawin i E. W. Kolosow, M oskw a-Leningrad 1955. s. 208.
31. Jan Hrydzicz. pisarz w kancelarii litewskiej do Lwa Sapiehy, kanclerza wielkiego litewskiego. 13 VIII 1610 r.. spod Moskwy. Riksarkivet Stockholm. Skoklosler Samlingen E8604 (d. 341). 32. Zob. przypis 25.
33. Zob. przypis. 26.
34. Summ a poselstwa, które odprawowali przed królem JM posłowie moskiewscy, kniaź Wasilej W asilewicz Galicyn z towarzyszmi, dnia 22 oct.. pod Smoleńskiem, Biblioteka Raczyńskich 33, k. 226v-228. W g A. Palicyna (op. cit., s. 209) posłuchanie to miało miejsce 19
października 1610 r. Zob. też relację nuncjusza Franciszka Sim onetty z 30.X .1610 r. z Wilna. Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Teki Rzymskie 56. k. 182. Zob. też:
Wyprawa KJM do M oskwy r. 1609. Russkaja Istoriczeskąja Bibliotieka (dalej: RIB). 1 .1, Sankt
3v—4v. Zob. też: Powiesi' kniazia Iwana M ikołajewicza Katyriew a-Rostow skiego, RIB. t. 13, S ankt-Pietierburg 1891, s. 603; W. Polak, O Krem l, s. 205-210, 212n.
35. N a tem at oblężenia klasztoru T roicko-Siergiejew skiego zob.: A. Palicyn, op. cit.; Dziennik Jana Piotra Sapiehy (1608-1611), [w:] Polska a Moskwa w pierw szej połow ie wieku XVII, wyd. A. Hirschberg, Lwów 1901 (dalej cyt.: D ziennik Sapiehy), s. 189n.
36. Jan Hrydzicz do Lwa Sapiehy, 4 VIII 1610 r., spod M ożajska, Riksarkivet Stockhom, Skokloster Samlingen E8604 (d. 341); M. Marchocki, Pamiętnik w ojny m oskiewskiej, Poznań
1841, s. 9 6 -9 7 ; Dziennik Sapiehy, s. 259; Józef Budziło, Wojna m oskiewska w zniecona i
prow adzona z okazji fałszyw ych D ymitrów od 1603 do 1612 r., oprać. J. Byliński i J. Długosz.
W rocław 1995. s. 102. Zob. też: W Polak, Listy Jana H rydzicza sp o d M oskwy z 1609/1610 r.
Nieznane źródło do dziejów interwencji polskiej w Moskwie, Spraw ozdania Towarzystwa
N aukow ego w Toruniu, nr 44, 1991.
37. M askiew icz S., Pamiętnik, [w:] Pam iętniki Sam uela i Bogusława K azim ierza Maskiewiczów, oprać. A lojzy Sajkowski, red. i wstęp W. Czapliński, Wrocław 1961, s. 137-138. Zob. też w ypowiedzi A leksandra Gosiewskiego na ten temat: Akty Zapadnoj Rossii, t. IV, s. 479. 38. O uwięzieniu patriarchy i powstaniu w M oskwie zob. np.: S. M askiewicz, op. cit., s. 15 ln;
relacja Belizariusza Bezobrazowa, Biblioteka Czartoryskich 342, k. 184-190. Zob. też anonim ow ą relację w Bibliotece Czartoryskich 105 (Teki N aruszewicza), k. 3 4 7-349; A. H irschberg, Maryna M niszchówna, Lwów 1927, s. 264n.
39. S. M. Solowiow, Soczinienia, kn. 4: Istorija Rossii s driewniejszych wremien, t. 7 -8 , M oskwa 1989, s. 639-640; S. F. Płatonow, Sm utnoje wremia, Praga 1924, repr. Hague 1965, s. 199— 201; A. Hirschberg, Maryna, s. 322-323; N. F. Wysockij, Giermogien, Russkij Biograficzeskij Slowar, Sankt-Pietierburg 1916, repr. N ew York 1962, s. 6 4 -7 8 ; N. Kostom arow, Russische
G eschichte in Biographien, Bd. I , Th. 2, Leipzig 1888, s. 656-667.
40. O dezw a D ionizego i Palicyna, 26 października 1611 r., Sob. gos. gram. i dog., t. II, s. 5 7 7 - 580. Por.: A.Palicyn, op. cit., s. 214-215. Zob. też: N. Kostomarow, Russische Geschichte, s. 6 6 7 -6 7 6 : W. Polak, O Kreml, rozdz. IV.
41. S. M. Sołowiow, op. cit., s. 636.
42. Paweł Boksza SJ do Szymona Rudnickiego, 23 X 1612 r. z Wilna, Archiwum Archidiecezji W armińskiej w Olsztynie, Archiwum Biskupie, D 55, k. 41. N a tem at patriarchy Ignacego zob. T. Zychiew icz, Jozofat Kuncewicz, K alw aria Zebrzydowska 1989, s. 52-53.
43. A. Jobert, O d Lutra do Mohyły, W arszawa 1994, s. 256.
44. Stanisław Domaradzki, podstoli lwowski do NN_, 5 VIII 1610 r„ spod M oskwy, Biblioteka Jagiellońska, Akcesje 5/52, k. 72; Biblioteka Raczyńskich 139, k. 364-364v; Biblioteka O ssolińskich 12804, k. 447-453; D iariusz drogi K róla Jego M ości od szczęśliwego wyjazdu z W ilna pod Smoleńsk w roku 1609 a die 18 Aug., fortunnego pow odzenia przez lat dwie, do wzięcia zamku Smoleńska w roku 1611, Biblioteka Raczyńskich 33, k. 338-338v.
45. Zob. przypis 36.
46. A. Prochaska, Wyprawa na Sm oleńsk (Z listów litewskiego kanclerza r. 1609—1611), K wartalnik Litewski 1911 s. 69 (Lew Sapieha do żony, 4 VIII 1610 r., spod Smoleńska). Zob. też: kniaź Jan D rucki-Sokoliński do królewicza W ładysława, 7 VIII 1610 r., spod Smoleńska, B iblioteka Czartoryskich 105, k. 219-220.
47. A. Prochaska, Wyprawa, j.w .
48. Zob.: M ichał Szein, w ojewoda smoleński i kniaź Piotr Gorczakow do cara W asyla Szujskiego, ze Smoleńska, 3 II 1609 r., Akty istoriczeskije sobrannyje i izdannyje
Archeograficzeskoju Kommisjeju, t. IV (1588-1632), Sankt-Pietierburg 1851, s. 174-175.
49. D iariusz drogi. k. 314: A. Darowski, Szkice historyczne, seria druga, Petersburg 1895, s. 4 5 - 46; W. Sobieski, Żółkiewski na Kremlu, s. 7 9 -8 0 , W. Polak, O Kreml, s. 162, p. 67.
50. J. Tazbir, Reform acja w Polsce, W arszawa 1993, s. 111.
51. D iariusz sejmu walnego w W arszawie pro die XV mensis Februarii złożonego in Anno Domini 1609, Biblioteka O ssolińskich 6603/11, k. 705-706.
52. Zapewne zim ą 1610 r. car Wasyl Szujski przeniósł obraz św. M ikołaja z M ożajska do M oskwy aby nie dostał się on w ręce Polaków, zob.: Jakub Zadzik do Szymona Rudnickiego,
19 VI 1610 r., spod Smoleńska, Biblioteka Czartoryskich 342, k. 745-747. 53. S. M askiewicz, op. cit., s. 116.
54. Ibidem, s. 115-116. 55. Zob. przypis 51.
56. S. M askiewicz,op. cit., s. 142. 57. Zob. przypis 51.
