A C T A U N I V E » 5 I T A T I 5 L О O Z I t II 5 I S FOLIA OECONOMICA 125, 1992
Krystyn a K i e t l ir t s k a *
P03ĘCIE I ZAKRES USŁUG KULTURALNYCH
1. POJĘCIE KULTURY
Podejmując rozważania dotyczące k u l t u r y n ależy zd e fin io w a ć to p o j ę c i e . J e s t to zadanie n ie z m ie rn ie trudne, bowiem n i e można so b ie wyobrazić b a r d z i e j niejednoznacznego i kontrow ersyjnego t e r minu .
Jego niejednoznaczność wynika m. in . z f a k t u , że k u l t u r a j e s t przedmiotem badart w ie lu nauk t a k ic h j a k : e t n o g r a f i a , a n t r o p o l o g i a , s o c j o l o g i a , f i l o z o f i a . Kontrowersyjność zaś polega na tym, że w ramach każdej z d y s c y p l in naukowych zajmujących s i ę k u l t u r ą , ró żn ic e w sposobie ujmowania tego p o j ę c ia sprowadzają s i ę do od mie maj i n t e r p r e t a c j i Jego zak resu1.
H is to r y c z n io rzecz ujmując, dążenie do stw o rz en ia d e f i n i c j i u n iw e r s a ln e j prowadzi do o g ra n ic z e n ia i k o n k r e t y z a c ji zakresu pojmowania k u l t u r y . *
N ajszersze rozumienie tego terminu stworzone z o s ta ło przez s o c j o l o g i ę i a n tro p o lo g ię k u l t u r a l n ą . Oznaczono nim " t o wszystko, co n ie wyrasta samo przez s i ę z przyro d y, lecz powstaje d z i ę k i
*
Or, adiunkt w Z a kła d zie Finansów Lokalnych Katedry Finansów i Bankowości UL.
1
Obszerny przegląd d e f i n i c j i k u l t u r y przedstawiony z o s ta ł przez A. L. K r o e b e r g i C. K l u c k h o h n , The Con cept of C u lt u r e . A C r i c i t a l Reviev of D e f i n i t i o n s , "Pa p e rs of the Peabody Museum" 1950, v o l . X L I . Z p o l s k ic h opracowaó do n a j b a r d z ie j wyczerpujących n a l e ż y r А* К ł o s k o w s k a , K u l tu ra masowa. Krytyka i obrona, PWN, Warszawa 1983, r . I .pracy c z ło w ie k a , co J e a t wytworem celow ej r e f l e k s j i i d z ia ła ln o ś c i. l u d z k i e j " 2 .
Tak zdefiniowana k u l t u r a obejmuje swoim zakresem wszystko, co z o s ta ło stworzone przez c z ło w ie k ą zarówno m a te ri a l n e , jak i n i e m a te r i a l n e , jego wytwory, któ re mają d la niego j a k i e ś znaczenie
i d z ię k i którym odnajduje sens swojego d z i a ł a n i a .
To s z e ro k ie u j ę c i e k u lt u r y poz w oliło je d y n ie na p o d z ia ł świa-- ta na przyrodę i k u l t u r ę
3
i dało punkt w y j ś c ia do wprowadzenia d a l szych og raniczeń. Gokonane o n e 'z o s t a ły d z i ę k i uświadomieniu, Ze nie w szystk ie wytwory człowieka39
jego k u l t u r ą . Nałużą do nich j e d y n ie "wyższe wytwory ducha, wymagające p i e l ę g n a c j i umysłu, dąże nia do celów wyższych niż samo zaspokojenie potrzeb b i o l o g i c z nych" VKonsekwencją tego o g ra n ic ze n ia b yło ro z r ó ż n ie n ie k u l t u r y ma- t e r l a ^ e j i duchowejJ . K u ltu ra m a te r i a l n a , utożsamiana często z c y w i l i z a c j ą , to zbiór wytworów za spok ajających m a te ria ln e potrzeby, a więc narzędzia p rac y, budynki, s t r o j e i t p . K u l tu r a duchowa zaś, to wytwór dążeń do ideałów piękna, dobra, s p r a w ie d liw o ś c i, to ze spół i d e i , d z i e ł s z t u k i , przedmiotów, w k tó ry c h te idee z o s ta ły u tr w a lo n e .
W ielu naukowców opowiada s i ę przeciwko takiemu ro z r ó ż n ie n iu . A. Kłoskowska tw ie r d z i n p ., że "Nawet przy n a jo stro ż n ie js z y m uży c i u rozróżnień k u l t u r y m a t e r i a l n e j i duchowej, i m p lik a c j e zawarte w tych terminach prowadzą do powikłań i nieprzezwyciężonych kom p l i k a c j i " 6 . Natomiast J . Szczepański uznajo, iż p odział na k u l turę m a te ria ln ą i duchową j e s t sztuczny, bowiem "każdy przedmiot m a te ria ln y [ . . . } zanim z o s ta ł wytworzony, musiał s i ę pojaw ić n a j pierw jako » Id e a * , jako pomysł czy wyobrażenie w umyśle c z ł o
J . S z c z e p a ń s k i , Elementarne p o j ę c ia s o c j o l o g i i , PWN, Warszawa 1972, s. 73.
O e f i n i c j a ta d ała podstawę do podziału w szystk ich nauk na p rzyrodnicze i humanistyczna. P o r . : H. R i c k o r t , K u l t u r w is se n sc h a ft und N atu rw is s e n s c h a ft, Tübingen 1926.
4
S z c z e p a ń s k i , E l e m e n t a r n a . . . , s. 74.
P o r . : A. K ł o ' k o w s k a , S o c j o lo g ia k u l t u r y , PWN, War szawa, s. 108 i n.
w i e k a " Ś w i a t wytworów człowieka j e s t J e d n o l i t y i myśl twórcza s p la ta s i ę z tworzywem, dostosowując s i ę do niego.
Przedstawione z a s trz e ż e n ia wskazują, że współcześni naukowcy t r a k t u j ą k u l t u r ę jako c a ł o ś ć , Jako wewnętrznie spójny system, s k ł a d ający s i ę г wzajemnie z a z ęb ia ją c y c h s i ę elementów. Oano tt.mu wy raz w d e f i n i c j a c h , w k tć ry c h położony z o s ta ł n acisk na elementy n a j i s t o t n i e j s z e w zjaw isku zwanym k u l t u r ą .
A. Kłoskowska tworzy a ntrop ologiczne o k r e ś l e n i e , w myśl k t ó rego " k u l t u r a j e s t to względnie zintegrowana c a ło ś ć obejmująca za chowania lu d z i p rz e b ie g a ją c e według wspólnych d la zbiorow ości s p o łe c z n e j wzorów wykształconych i przyswajanych w toku in te r a k
-O c j i oraz z a w ie ra ją c e wytwory t a k ic h zachowań" .
Zatem autorka sprowadza k u lt u r ę do dwóch, ś c i ś l e ze sobą zw ią zanych k a t e g o r i i :
- zachowart, właściw ych członkom danej zb io ro w o ś c i, - wytworów tych zachowart,
przy czym, jako s o c jo lo g d aje prymat t e j p ie rw s z e j g ru p ie .
Na podobnych zasadach form ułuje swoją d e f i n i c j ę J . Szczepań s k i , dla którego " k u l t u r a to ogół wytworów d z i a ł a l n o ś c i l u d z k i e j , m a te ria ln y c h i n ie m a t e r ia ln y c h , w a rto ś c i i uznawanych sposobów po stępowania, zobiektywizowanych i p r z y ję t y c h w dowolnych zbiorowo- ś c ia c h , przekazywanych innym zbiorowościom i następnym
pokole-9
niom" . Autor ten d aje prymat wytworom d z i a ł a l n o ś c i l u d z k i e j , k t ó re powstają w toku pracy - f i z y c z n e j i umysłowej - u m o ż liw ia ją c e j zdobywanie środków na zaspokajanie potrzeb.
Id e e, zasady moralne, poglądy f i l o z o f i c z n e , doktryny s p o łe c z ne, e s te ty c z n e i p o l it y c z n e są także swoistymi wytworami l u d z i . S t a j ą s i ę one elementem k u l t u r y dopiero wtedy, gdy s i ę z o b i e k t y w iz u ją , c z y l i zostaną p r z y j ę t e przez pok olenia i p rz e tr w a ją w ie k i . J . Szczepańsk i, podobnie jak W. T a t a r k i e w i c z
10
u z n a je , że punktem w y j ś c ia h istoryczn eg o rozwoju k u l t u r y b y ły u m ie ję tn o ś c i^ S z c z e p a ń s k i , E l e m e n t a r n e . . . , s. 75. o
K ł o s k o w s k a , K u ltu ra m asow a..., s. 40. 9 S z c z e p a ń s k i , E l e m e n t a r n e . . . , s . 78; zob. takZo: S. C z a r n o w s k i , K u l t u r a , [w :] D z i e ł a , t . I , Warszawa 1956. P o r . : W. T a t a r k i e w i c z , f H * s t o n a f i l o z o f i i , t . I , Warszawa 1968.
p rak tycz ne , k tó re d ały możliwość p r z e j ś c i a do a b strakcyjnego my ś l e n i a , pozwalającego na p o ja w ie n ie a ię nowych potrzeb p o w s ta ją cych w r o z w i j a j ą c e j s i ę gospodarce.
Ten h is t o r y c z n y proces rozwoju k u lt u r y trwa do d z i ś . Postęp techniczny prowadzi do różnicowania i doskonalenia metod p rac y, co pociąga za sobą rozwój umysłu i tworzenie nowych potrzeb i n t e le k t u a l n y c h . Rozszerzając ten wątek można pow iedzieć, że "kul-, tura j e s t zawsze zlokalizow ana w c z a s ie i p r z e s t r z e n i oraz w z b io rowości s p o ł e c z n e j" 1*.
Olatego mówiąc, o k u l t u r z e , należy wskazać n ie t y l k o na J e j obiektywny zak res, a l e także na etap rozwoju społeczno-gospodar czego i m ie jsce w jakim ona s i ę zn ajd uje.
Przytoczone wyżej d e f i n i c j e k u l t u r y z o s ta ły dobrane tak , aby można było uświadomić sobie drogi h istorycznego myślenia o za k re s i e k u l t u r y oraz to , że j e s t ona zjawiskiem bardzo złożonym i niejednorodnym. Wskazuje na to w ie lu teoretyków k u l t u r y , którzy tw ierd zą, że błędne j e s t z a ło ż e n ie , aby możliwe było o b ję c ie okra- śteniem takim ja k " k u l t u r a " czy " ś w i a t k u l t u r y " w szystk ich z r ó ż n i cowanych k a t e g o r i i w Jedno proste i łatwe do zrozumienia p o ję c i e . Za n a j i s t o t n i e j s z e z punktu widzenia d a lszych rozważań i j-
znano poglądy sformułowane przez J . Szczepańskiego. Wskazują one na ś c i s ł e związki i wzajemne za le ż no ści między k u lt u r ą i gospo darką, co j e s t nowością w socjolo gicznym ujmowaniu tego zagad n i e n i a .
2. EKONOMICZNE UJECIE 7JAWISK KULTURY
Punktem w y jś c ia rozważań dotyczących ekonomicznych aspektów k u l t u r y uczyniono d e f i n i c j ę ekonomii, k tó rą 0. Lange form ułuje j a ko "naukę o społecznych prawach gospodarowania1'13.
^ S z c z e p a ń s k i , E l e m e n t a r n e . . . , s. 80. 12
P o r . : J . P i с к, Managing the A r t s ? The B r i t i s h ex p er ie n c e , Rhinegold P u b l is h in g L im ite d , London 1986, s.
8
oraz M. j . W y s z o m i r e k i , P h i l a n t r o p h y , the A rts and P u b l i c P u l i c y , |.w:j P h i l a n t r o p h y , V o lun tary A c tio n , and the P u b l i c Good, Spring Research Forum. Working Papers. 1986, s. 569 i n.13
0. L a n g e , Ekonomia p o l i t y c z n a , PWN, Warszawa 1978, t. í i I I , s. 20.
I s t o t n e d la omawianych problemów j e s t w y ja ś n i e n ie terminu "д о з - podarowanie". Lange rozumie J e jako produkcję i p o d z i a ł , c z y l i wy tw arzan ie dóbr i doprowadzenie ic h do rąk konsumentów. Rozważając procesy gospodarowania rozg ranicza dobra i u e ł u g i . Przez dobra r o zumie m a te ria ln e śro d ki zaspok ajania p otrzeb , k tó r e c z ł o w i e k . c z e r p ie z o t a c z a j ą c e j go p rz y ro d y 14; natom iast u s łu g i d z i e l i na dwie k a t e g o r i e :
- czynności pośrednio związane z zaspokajaniem potrzeb lu d z k i c h , do k tórych z a l i c z a świadomą i celową d z i a ł a l n o ś ć dokonywaną przy p o d z ia le produktów (np. praca sprzedawcy w s k l e p i e ) ,
- czynności bozpośrednip za sp ok a ja ją ce potrzeby lu d z k i e , bez uprzedniego wytworzenia m a te ria ln y c h przedmiotów, c z y l i dóbr (np. czynności a r t y s t y ) 15.
Zatem k u l t u r a m ieści s i ę w d r u g i e j g rupie u słu g .
Lange n ie wypowiada s i ę jednoznacznie, czy do procesów gospo darowania, a zatem do zjaw isk ekonomicznych, z a l i c z a oba rodzaje u słu g . Można je d y n ie domniemywać, Ze zdecydowanie większą r o l ę p r z y p is u je usługom, za pomocą k tórych wytworzone dobra
doprowadza-16
ne są do rąk konsumentów , c z y l i należącym do p ie rw s z e j z wymie nionych grup.
Przez w ie le l a t problem m iejsca usług w gospodarce b y ł p rzed miotem d y s k u s j i . Jego geneza wywodzi s i ę z t e o r i i p racy produk c y j n e j i n ie p r o d u k c y jn e j, wprowadzonej do ekonomii p o l i t y c z n e j przez j e j klasyków. A. Sm ith
17
utożsamia d z i a ł a l n o ś ć w s f e r z e dóbr m a te ria ln y c h z procą sp o łe czn ie użyteczną (bo p r z y s p a r z a ją c ą bo gactwa k r a j o w i ) , a d z i a ł a l n o ś ć w s fe rz e usłu g - z p racą n i e u ż y t e czną (gdyż n ie tworzy ona, ani n ie pomnaża tego bogactw a). Takie p o d e jś c ie wynikało z ówczesnego pojmowania bogactwa, jako ś w ia ta w a rt o ś c i uprzedmiotowionych. Idee te r o z w i n ię t e z o s t a ł y przez K. Marksa , co spowodowało j e j ugruntowanie w ekonomiimarksistow-14 lamże, s. 15. ^ Tamże, s. 19. 16 T .
Tamże, s. 20.
P o r . : A. S m i t h, Bogactwo narodów, PWN, Warszawa 1954, t. I , s. 417 i n .
18 „
s k l e j , a następnie p r z e n ie s ie n ie do t e o r i i rozwoju gospodarki so-19
c j a l i s t y c z n e j
Należy jednak zdawać sobie sprawę, że w czasach gdy Smith, a później Marks form ułow ali swoje poglądy, u s łu g i n ie m a t e r ia ln e n ie odgrywały w gospodarce w iększej r o l i . Należy także p o d k r e ś l i ć , że w pismach Marksa problem pracy produkcyjn o} i n ie p ro d u k c y jn e j
roz-20 patrywany j e s t z różnych punktów widzenia i niejednoznacznie . .
W s p ó łc ze śn ie , kiedy s fe ra usług angażuje w s k a l i światowej ok. 1/3 zasobów pracy oraz i n w e s t y c j i i środków t rw a ły c h , a w k ra ja c h
21
wysoko r o z w in ię tyc h znacznie powyżej 504 , coraz c z ę ś c i e j auto rzy wypowiadają s i ę za zaliczeniem usług do procesów gospodaro wania
22
.Znaczenie ekonomiczna i społeczne usług powodują, że n ie mogą być one wyłączone z p o ję c ia stosunków ekonomicznych. Przemawiają za tym n astępujące względy:
- s f e r a usług j e s t bezpośrednio związana z produkpję mate r i a l n ą , ydyż j e s t wynikiem oraz warunkiem rozwoju t e j p r o d u k c ji;
- u słu g i stanowią zasadniczy czynnik i warunek re p ro d u k c ji r o z szerzon ej, gdyż s tw a rza ją podstawę do wzrostu wydajności pracy i postępu technicznego i
- i s t n i e j ą określone proporcje między s fe r ą usług a produkcją m a te ri a l n ą , wyznaczone przez i s t n i e j ą c y poziom s i ł wytwórczych, np. wytwarzanie o k re ś lo n e j p rod uk cji wymaga odpowiedniej i l o ś c i pra:;y k w a li fik o w a n e j, co j e s t realizowane przez i s t n i e j ą c y system
oświa-19 P o r . i Cz. N i e w a d z i , Zagadnienia usług w t e o r i i eko nomii, PWN, Warszawa 1979, s. 213-214.
20
S z e rz e j na ten temat p o r . : N i e w a d z i , Z ag ad nienia..,, s. 122 i n . ; J . W i e r z b i c k i , Rachunek usłu g n i e m a t e r i a l nych w gospodarce narodowej, PWN, Warszawa 1973, s. 55 i n.
21
P o r . : K. P o l a r c z y k , Z ałożen ia ekonomiczne t e o r i i usłu g, r e f e r a t na k o n f e r e n c j i pt. " M ie js c e s fe r y usług w t e o r i i ekonom ii", IHW, Warszawa 1900.22
Por. m. i n . : S. G. S t r u m i 1 i n, Ot O k t ia b r ia к ko munizmu, "Woprosy Ekonomiki" I960, nr 9; W i a r z b i с к i , Ra c h u n e k . . . ; A. t u k a s z u k , 0 t e o r i i dochodu narodowego, "E k o nomista" 1970, nr 4; M. S a r a p u k, Rozwój sek to ra u3
ług - s t r u k t u r a i dynamika, Prace Naukowe AE we Wrocłwiu 1978, nr 126.23 A. S t y ś , 3. O l e a r n i k , Ekonomika i o rg a n iz a c ja usług, PWE, Warszawa 1985, s. 27.
P r z y j ę c i e tezy o występowaniu stosunków ekonomicznych w s fe rz e usług prowadzi do wniosku, że podlega ona d z i a ł a n i u praw ekono micznych, a zatem wchodzi w zakres przedmiotu badań ekonomii po l i t y c z n e j .
Odnosi s i ę to do s f e r y usług n ie m a t e r ia ln y c h , k tó re przez 0. Langego ok reślone z o s ta ły Jako czynności bezpośrednio z a s p o k a ja ją ce potrzeby lu d z k ie . Ic h r o la polega m. in . na tym, że n ie t y l k o warunkują proces p r o d u k c ji, a le stanowią Jego niezbędny element, poprzez zapewnienie mu dopływu zdrowych, wypoczętych i w y k s z t a łc o
nych pracowników. ---- J
Na podstawie przeprowadzonych rozważań zjaw isk a k u l t u r y z eko-. nomicznego punktu widzenia należy rozumieć Jako tę część usług n i e m a t e r i a l n y c h , k tó ra w sposób bezpośredni zaspokaja ok reślon e du chowe potrzeby l u d z i . To u j ę c i e su g e ru je , że z ja w iska k u l t u r y o- bejmują je d y n ie u s ł u g i .
W s o c j o l o g i c z n e j d e f i n i c j i zaproponowanej przez 3. Szczepań s k ie g o
24
k u lt u r a J e s t ujmowana jako wytwory d z i a ł a l n o ś c i l u d z k i e j zarówno m a te r i a l n e , Jak i n ie m a t e r ia ln e . Sugeruje t o , że obok u- słu g n ie m a t e r ia ln y c h w skład k u l t u r y wchodzą wytwory m a t e r i a l n e .Rozważania szczegółowe prowadzą dc s t w i e r d z e n i a , że tak j e s t w i e t o c i e .
7.
je d n e j stron y mamy bowiem twórców ( a r t y s t ó w ) , efektem pracy których są konkretne przedmioty i d z i e ł a (o b ra z y , k s i ą ż k i ) . Z d r u g i e j stron y i s t n i e j ą i n s t y t u c j a , k tó re zajmują s i ę p o w ie la niem (p r o d u k c ja ) lub rozpowszechnianiem ( u s ł u g i ) tych przedmiotów i d z i e ł .Zatem w k u ltu r z o funkcjonują n astęp u jąc e rodzaje d z i a ł a l n o ś c i , będące ze sobą w ś c is ły m związku i wzajemnie na 3 i e b ie zachddzą- ce:
- tworzenie d z i e ł a rt y s ty c z n y c h ( t w ó r c z o ś c i ) , - produkcja dóbr k u l t u r a l n y c h ,
- św iadczenie usług k u l t u r a l n y c h .
Tworzone przez arty s tó w d z i e ł a (o b ra z , rzeźba, k s ią ż k a i t p . ) mogą być, jako n iep o w ta rza ln e, sprzedawane kolekcjonerom . Mogą być powielane w w ie lu egzemplarzach przez przemysł ( k s i ą ż k i , p ł y t y , kasety v id e o ) i sprzedawane przeciętnym nabywcom. Mogą też być przekazywane .odbiorcom w p o s ta c i usłu g świadczonych przez
c ja liz o w a n a i n s t y t u c j e ( b i b l i o t e k i , muzea, g a l e r i e ^ k i n a , t e a t r y , filh a rm o n ie i t p . ) .
W pierwszym i drugim przypadku mamy do c z y n ie n ia z konkretny mi wytworami d z i a ł a l n o ś c i l u d z k i e j , k tóre przyjmują postać produ któw .
T rz e c ia k a t e g o r ia d z ia ła ń p rz y b ie ra formę usług. G ranica mię- dzy produktami a usługami w k u ltu r z e j e s t trudna do uchwycenia.
Są ono ze sobą ś c i ś l e powiązane i wzajemnie od s i e b i e uzależ-25
nlone, na co z w r a c a li już uwagę socjologow ie . D z ie ła s z tu k i np. są produktami, a le wystawione jako eksponaty w muzeum s t a j ą s ię usługami.
Z odwrotną s y t u a c ją mamy do c z y n ie n ia np. w domach k u l t u r y . Celem ich d z i a ł a l n o ś c i j e s t św iadczenie usług w p o s ta c i o rg a n iz o wania i prowadzenia kółek zain teresowań. Efektem ich pracy może być cz ęsto produkt.
Występują także t a k ie wytwory, które n ie mogą funkcjonować s a m odzielnie. Ola ich z a i s t n i e n i a musi być zorganizowany system ro z powszechniania . Przykładem mogą być d z i e ł a filmowe, p a r t y t u r y u- tworów muzycznych i t p .
Na p o d k re ś len ie zasłu g uje f a k t , że przyczyną sprawczą w s z e l k ic h d z i a ł a ń w k u lt u r z e j e s t twórczość a r t y s t y c z n a . Bez n i e j n ie mogłyby powstać ani dobra k u l t u r y , ani u s łu g i k u l t u r a l n e .
An a liza zjaw isk k u l t u r y wymaga uwzględnienia przedstawionego wyżej zespołu problemów. Dlatego u z u p e łn ia ją c ekonomiczne rozumie n ie zjaw isk k u l t u r y można powiedzieć, że j e s t to d z i a ł a l n o ś ć o- h^jmująca wytwory pracy lu d z k i e j w p o s ta c i towarów i u
3
ług niema t e r i a l n y c h , które są ze sobą we wzajemnym związku1
bezpośrednio zasp okajają duchowe potrzeby lu d z i .3. MIEJSCE USŁUG KULTURALNYCH W USŁUGACH NIEMATERIALNYCH
Aby umiejscowić u s łu g i k u l t u r a l n e pośród usług n ie m a te r ia ln y c h należy zdać sobie sprawę z ogromnej różnorodności czynności tworzą cych tę
3
f e r ę . S k ł a n i a to do p o d ję c ia próby j e j usystematyzowania.Por. K ł o s k o w s k a , K u l tu ra m asow a..., oraz S z c z e p a ń s k i , Elementarne p o j ę c i a . . .
Ze względu na ogromną li c z b ę k l a s y f i k a c j i usłu g dokonano wy boru, p re z e n tu ją c t e , k tó r e w sposób n a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z ny lub nietypowy ujmują u s łu g i k u l t u r a l n e .
Wychodząc od k w e s t i i n a j o g ó l n i e j s z y c h , c z y l i o d •gospodarki j a ko c a ł o ś c i , można dokonać j e j p o d z ia łu , według k r y te r iu m h i s t o ? y - cznego rozwoju d z ie d z in d z i a ł a l n o ś c i gospodarczej, na t r z y s e k to r y : r o ln ic t w o i le ś n ic tw o (s e k t o r I ) , przemysł i budownictwo ( s e k tor I I ) oraz u s łu g i ( s e k t o r I I I ) 26.
N ie z a le ż n ie od różnego pojmowania I I I s e k to ra w l i t e r a t u r z e 27
amerykańskiej i n a s z e j, ro z w ija s i ę on w miarę przechodzenia od ekstensywnych do intensywnych metod gospodarowania. Zatem, im b a r d z i e j r o z w in ię ty ekonomicznie k r a j , tym b a r d z i e j rozbudowany sek-
? n tor usług
O p ie ra ją c s i ę na p o d z ia le gospodarki na t r z y s ek to ry tworzy k l a s y f i k a c j ę usług Cz. Niewadzi29. Przyjmuje on k ry te riu m ic h zw ią zku z procesami gospodarowania i wyróżnia dwie podstawowe grupy
usług: t ,
- u s łu g i n ależ ące do s f e r y pozagospodarczej ( n i e związane wprost z gospodarką),
- u s łu g i o c h a ra k te rz e gospodarczym, wchodzące w skład systemu gospodarczego.
Do p ie rw s z e j grupy z a l i c z a u s łu g i świadczone przez:
- aparat władzy, bezpieczeństwa i porządku p ublicznego (adm i n i s t r a c j a , obrona narodowa, o rg a n i z a c je p o l i t y c z n e ) ,
- i n s t y t u c j e usług pozagospodarczych (wymiar s p r a w ie d liw o ś c i, o rg a n iz a c je społeczne i wyznaniowe).
Wyodrębnienie z gospodarki narodowej powyższych d z ie d z in po zagospodarczych pozwala, zdaniem a u to ra , na o k r e ś l e n i e b a r d z i e j jednorodnej s f e r y ż y c ia społeczno-gospodarczego, obejm ującej t r z y s e k to ry , zwane przez niego s fe ra m i: r o l n i c z ą ( I ) , przemysłową ( I I )
26
S t y ś , O l e a r n i k , Ekonom ika..., s . 18 i n. 27
Por. Commission on P r i v a t e P h i la n t r o p h y and P u b l i c Needs The Third S e c t o r , [w :] Americas V o lu n ta ry S p i r i t , The Foundation C en ter, New Jo r k 1983, s. 299 i n.
2 8
Р о г . : K. P i o t r o w a k a-M a r с z a k, Fin anse s f e r y n i e m a t e r i a l n e j , PWE, Warszawa 1987.
29
Cz. N i e w a d z i , Sek to r usłu g w k a p i t a l i z m i e , PWN, Warszawa 1982, s. 70 i n.
I usług ( I I I ) . Tak wyodrębniona s fe ra usług n ie obejmuje dziedzin 0 ch arak te rz e pozagospodarczyra, a zawiera trz y podsfery o o k r e ś l o nych funkcjach społeczno-gospodarczych.
Na podstawie przedstaw ionej k l a s y f i k a c j i można wnioskować, że Cz. Niewadzi wprowadzą szero kie i wąskie rozumienie usług. W p i e r wszym przypadku z a l i c z a do nich zarówno u s łu g i pozagospodarcze, jak i gospodarcze, a w drugim - je d y n ie te o s t a t n i e . Nie wchodząc' w dyskusję o s łu s z n o ś c i takiego r o z g r a n ic z e n ia , należy zwrócić u- wagę, że u słu g i pozagospodarcze’ (a przynajm niej n ie k t ó r e z n ic h ) warunkują prawidłowy przebieg s f e r y ż y c ia społeczno-gospodarczego 1 t a k ie zdecydowane ich odsepaiowanie n ie j e s t ani możliwe, ani uzasadnione.
J e ś l i zaś chodzi o u słu g i k u l t u r a l n e , to ww. autor z a l i c z a je do grupy usług gospodarczych, związanych z kształtowaniem osobowo ś c i lu d z k i e j i zaspokojeniem duchowych potrzeb cz łow ie ka .
Podobnie i według analogicznego kryte rium d z i e l i d z i a ł a l n o ś ć usługową węgierska ekonomistka A. Burger"'*1. Wyróżnia ona u słu g i niegospodarcze i gospodarcze. Uo p ie rw s z e j grupy z a l i c z a d z i a ł a l ność służącą całemu społeczeństwu, taką j a k : obrona narodowa, wy miar s p ra w ie d liw o ś c i i a d m in is t r a c ja , u słu g i r e l i g i j n e it p . Autor ka, b a r d z ie j zdecydowanie niż Niewadzi p od k re śla , że u s łu g i te nie są przedmiotem ekonomicznej a n a l i z y , gdyż znajdują s i ę poza za sięgiem zainteresowań ekonomii p o l i t y c z n e j .
Trudno s i ę zgodzić z podziałem dokonanym przez zaprezentowa nych wyżej autorów. U sług i niegospodarcze (pozagospodarcze), mimo iż adresowane są do całego społeczeństwa, n ie różn ią s i ę od usług traktowanych przez n ic h , jako gospodarcze. Przekonujący j e s t w tym względzie pogląd J . W ie rz b ic k ie g o , któ ry tw ie r d z i "że każda d z i a ła ln o ś ć pożyteczna dla społeczeństwa, wiążąca nakłady pracy żywej i pracy dawnej - bez względu na to , czy zapokaja potrzeby In d y w i dualnych konsumentów, czy potrzeby ogólne społeczeństwa - j e s t gos podarowaniem, n i e z a le ż n i e od tego czy nakłady te stanowią »wsad produkcyjny« czy też stanowią konsumpcję dochodu narodowego. Wo bec tego d z i a ł a l n o ś ć ta nie powinna pozostać poza
zasię-P o r . : A. B u r g e r , Economic Problems of Consumers S e r v i c e s , Akademia Kiado, Budapest 1970, s. 25.
Qiem zain tere so w an ia ekonomii, przede wszystkim w a sp ek cie ba dania kosztów s p o łe c z n y c h "31.
I n t e r e s u j ą c y , aczkolw iek również k o ntrow ersyjn y J e s t , dokona ny przez A. Burg er, p odział usług gospodarczych. W ic h "amach autorka wymienia u s łu g i produkcyjne i konsumpcyjne. Do tych. dru g ich z a l i c z a u s łu g i m a t e ria ln e i u s łu g i z zakresu k u l t u r y 32. To o s t a t n i e , j e j zdaniem, są pomocne w tworzeniu
1
powiększaniu " k a p i t a ł u duchowego" czy "bogactwa duchowego" jednostek i sp ołe cze ń stwa oraz konieczne w rozwoju nowoczesnogo gospodarstwa narodowe go. N a jb a r d z ie j dyskusyjny j e s t p od z iał usłu g z d zied z in y k u l t u r y . Autorka rozumie przez tę k a t e g o r ię n astęp u jąc e rod zaje usłu g :- związane z nauczaniem,
- pop u laryzujące naukę (o d c z y t y , zwiedzanie muzeów, d z i a ł a l ności b i b l i o t e k ) ,
- widowiskowe ( t e a t r y , k o n c e rty , k i n a , a le te? lu n a p a r k i, czy np. mecze sportow e),
- związane z uprawianiem sportu,
- d o s t a rc z a ją c e in fo r m a c ji (w formie druku lub za p o ś r e d n i ctwem r a d i a i t e l e w i z j i ) .
Tak s ze ro k ie u j ę c i e zakresu k u l t u r y m ieści w sobie n ie t y l k o o ś w ia tę , a le i s p o r t, t u r y s t y k ę czy czynny wypoczynek.
W ielu autorów
33
już od dawna dostrzega ś c i s ł e zw iązki k u l t u ry z ośw iatą i wskazuje na tru d ności w ic h jednoznacznym r o z g r a n ic z e n iu (np. d z i a ł a l n o ś ć ś w i e t l i c o w a , o d cz yty, s z k o ły a r t y s t y c z n e ). Mamy t u t a j do c z y n ie n ia z bezpośrednim oddziaływaniem, czy wręcz zazębianiem s i ę obu d z ied z in .W przypadku sportu i t u r y s t y k i , związek z k u l t u r ą można j e d y n ie o k r e ś l i ć jako p ośred n i. Polega onfc na tym, że wzrost k u l t u ry społeczeństwa wpływa na sposób spędzania wolnego czasu (np. uprawianie sportu czy t u r y s t y k i zamiast p i c i a a l k o h o l u ) . Trudno jednak n ie przyznać r a c j i A. Burger, że n i e k t ó r e imprezy s p o r towe ( t e n i s , gimnastyka a r t y s ty c z n a i t p . ) są widowiskami i n ie odbiegają poziomem od s p e k t a k l i estradowych.
31
W i e r z b i c k i , R a c h u n e k ..., s. 45. 328
u r g e r , E c o n o m ic . . . , s. 62.33
P i с k, Managing the A r t s ? . . .Ustosunkowanie s i ę do tego zagadnienia n ie j e s t przedmiotem n i n i e j s z y c h rozważań, należy jedndk zwrócić uwagę, że w l i t e r a t u rze zachodniej coraz c z ę ś c i e j odzywają s i ę głosy za rozszerzeniem zakresu k u l t u r y 3*
1
tworzeniem tz.w. kompleksów k u l t u r y (np. kino ♦ t e a t r + r e s t r a u r a c j a * basen pływacki + sauna i t p . ) .Wracając do rozwiązań poświeconych k l a s y f i k a c j i usłu g należy wskazać, że zarówno poglądy Cz. Niewadziego, ja k i A. Burger- zmierzają do zawężenia p o ję c ia usług do tych, k tó re o k r e ś l a j ą oni mianem gospodarczych.
3
e3
t to pogląd kontrow ersyjny z t e o r e t y c z nego punktu w idzenia. P r a k ty c z n ie zaś d z i e l i pole badań na dwie c z ę ś c i : pierwszą - d z i a ł a ń zasp ok ajających potrzeby publiczne (ogólnospołeczne) i drugą - usług zaspokajających potrzeby in d y w i dualne.W zasadzie z takim podziałem można 3 i ę zgodzić - z jednym, za s a d n ic z y » zastrzeżeniem: dlaczego p ie rw s z e j g rupie d z i a ł a l n o ś c i od mawia s i ę miana usłu g.
Na l i ś c i e autorów dokonujących k l a s y f i k a c ) i usług są tac y, k tórzy jaszcze b a r d z ie j o g ra n ic z a ją ich zak res. Należy tiu n ich m. in . E. l i p i ń s k i 35. Poddaje on w wątpliw ość usługowy c h a r a k te r d z i a ł a l n o ś c i , k tó rą nazywa obsługą nabywców (h a n d e l, t r a n s p o r t , r e monty i t p . ) uznając, iż j e s t to kontynuacja pierwotnego procesu p r o d u k c ji. A d m in is tra c ja również n ie należy - jego zdaniem - do s fe r y usług. Podobny punkt widzenia prez en tuje M. P o h o r i l l e 3^.
U słu g i k u l t u r a l n e mieszczą s i ę w t e j zawężonej k l a s y f i k a c j i w grupie t r z e c i e j i za liczo n e są do świadczeń za spok ajających po trzeby wyższego rzędu, dotyczących rozwoju osobowości l u d z k i e j .
Przedstawione k l a s y f i k a c j e mają wspólną cechę - o g ra n ic z a ją zakres usług. Przy czym Cz. Niewadzi i A. Burger poddają w wąt p liw o ść usługowy c h ara k te r świadczeń ogólnospołecznych, natomiast
Por. m. i n . : В. S u c h o d o l s k i , Wychowanie i s t r a t e g ia ż y c i a , W S iP , Warszawa 1983; T. P r z e c i s z e w s k i , Problemy ekonomiki i o r g a n i z a c j i k u l t u r y , COMUK, Warszawa 1974.
!5
E. I l o i ń5
к i , Wstęp do rozważań nad problematyką u- sług w ekonomii p o l i t y c z n e j s o c ja liz m u , [w :] U s łu g i i ic h r o la społeczno-ekonomiczna, red. A. G i n s b e r t , Warszawa 1965, s. 27 oraz tegoż a u to ra : Karol Marks i zagadnienia współczesno ś c i , Warszawa 1969, s. 265 i n.3o M. P o h o r i 1 l e, Model konsumpcji w u s t r o ju s o c j a l i stycznym, Warszawa 1971, s. 256.
E. L i p i ń s k i i M. P o h o r i l l e mają z a s trz e ż e n ia do usługowego cha r a k te ru d z i a ł a ń nazywanych obsługą odbiorcy ( t r a n s p o r t , remonty i t p . ) . N ie z a le ż n ie od tych ograniczeń, w każdym przypadku k u l t u r a z a lic z a n a j e s t do usług n ie m a t e r ia ln y c h , z a s p o k a ja ją c y c h duchowe (wyższe) potrzeby lu d z k ie .
Są jednak a u to rz y , którzy t r a k t u j ą u s łu g i szeroko, rozumiejąc j e jako w s z e lk ie rodzaje d z i a ł a l n o ś c i n ie s łu ż ą c e bezpośrednio p roduk cji towarów.
Należy do n ich B. Kłapkow sk i5 1, k t ó r y p rzed staw ia ciekawą p ro pozycję podziału usłu g , a szcz eg ó lnie ueług k u l t u r a l n y c h . Za k r y
terium podziału przyjmuje przedmiot s k ła d a ją c eg o s i ę na usługę- św iadczenia. Na ic h podstawie d z i e l i u s łu g i na m a te ria ln e i n i e m a te ri a l n e . Wśród m a te ria ln y c h wyróżnia rzeczowe i e k s p lo a t a c y jn e . Pierw sze uprzedm iotawiają s i ę w p o s ta c i trw ałego śladu w rzeczy już f i z y c z n i e i s t n i e j ą c e j . Drugie um o żliw iają korzystającem u z u- s ł u g i zaspok ajanie potrzeby za pomocą rzeczy n a l e ż ą c e j do u s ł u godawcy.
U słu g i n ie m a t e r ia ln e o k re ś la autor jako d z i a ł a n i a , k tórych e- fe k t użytkowy ma c h a r a k t e r duchowy lub fiz y c z n y bądź posiada zna czen ie ogólnospołeczne. Wyróżnia t r z y rodzaje tych u słu g : k u l t u r a l n e , o s o b iste i o c h ara k te rz e publicznym.
U sługi o s o b is te o d d z ia łu ją na fiz y c z n y aspekt ż y c ia c z ło w ie k a , a ic h c h a r a k t e ry s ty c z n ą cechą j e s t z a u fa n ie odbiorcy do św iadczą cego usługę.
U sług i o c h ara k te rz e publicznym p o leg a ją na stw orzeniu o g ó l nych warunków w spółżycia lu d zi w sp o łe c ze ń stw ie .
Wśród usług k u l t u r a l n y c h zauważa B. Kłapkowski dwa ic h r o dzaje :
- u s łu g i o c h a ra k te rz e twórczym (p ra c e naukowe, p r o t o t y p y , u- twory l i t e r a c k i e , kompozycje muzyczne, obrazy, rzeźby i t p . ) ,
- nieuprzedmiotowione - ic h efektem j e s t p r z e ż y c ie duchowe od b i o r c y , któremu n a u c z y c i e l , aktor lub muzyk przekazuje swą wiedzę, m yśli aloo dostarcza a rtystyczn e g o p r z e ż y c ia .
Autor szeroko pojmuje u s łu g i k u l t u r a l n e , w łą c z a ją c do nich ośw ia tę i naukę, co j e s t n i e w ą t p l i w i e sprawą d y sk u s y jn ą . Na pod
37 8. К ł a p k o w s k i , U s łu g i d la lu d n o ś c i, "Problemy eko nomiczne" 1969, nr 3, s. 28-31.
k r e ś l e n i e zasłu g uje jednak f a k t , że w swojej k l a s y f i k a c j i wyróżnia on twórczość k u l t u r a l n ą oraz u s łu g i k u l t u r a l n e sensu s t r i c t o , k t ó re nazywa niouprzedmictowionymi, Zastanowienia wymaga k w e s tia , czy tak u ję t e u słu g i o ch arakterze twórczym można nazwać usługami. Wy daje s i ę , o czym wspomniano w c z e ś n ie j, że je d y n ie ta d z i a ł a l n o ś ć twdrcza, która przekazywana j e 3 t odbiorcy poprzez s p e c j a l n i e po wołane do tego i n s t y t u c j e może być określona mianem usłu g . Pozo-' s t a ł e » to dobra k u l t u r y , które s t a j ą s i ę towarami w przypadku ich sprzedaży.
Mimo tych zastrzeżeń trzeba przyznać, że wprowadzenie tak iego podziału jes^t nowością w pod ejściu do k l a s y f i k a c j i usług k u l t u raln y c h .
Odmienne s p o jrz e n ie na to zagadnienie p rez en tu je K. Szymań- ska-Piotrowska . Autorka posługuje s i ę k ry te rio m związku u słu g i z odbiorcą i z tego punktu widzenia d z i e l i j e na adresowane i nie- adresowane. Do pierwszych z a l i c z a t e , które można p rz y p is a ć kon k r e t n e j osobie ( l e c z e n i e , k s z t a ł c e n i e , u czestnictw o w k u l t u r z e ) . Drur-ie to t a k i e , któ re świadczone są grupie lub społeczeństwu j a ko c a ł o ś c i (obrona narodowa, a d m i n i s t r a c j a ) .
U sług i adresowane zaspokajają w sposób bezpośredni konkretne potrzeby l u d z i , d latego k o rz y śc i z nich płynące są b a r d z ie j
zau-39
ważalne niż w przypadku usług nieadresowanych . U sług i k u l t u r a l ne z a l i c z y ć można do adresowanych.
K ryte riu m , k tó re w ostatnim c z a s ie n abiera coraz większego znaczenia, ro z p a tru je u s łu g i z punktu widzenia ź ró d ła z a s i l a n i a . Trudno j e s t doszukać s i ę autorstwa tego p o d z ia łu , bowiem p o s łu guje s i ę nim w ielu naukowców4®. Na jego podstawie u s łu g i d z i e l i s i ę na odpłatne i n ieo d p ła tn e . U sług i odpłatne o b c ią ż a ją dochody oso b iste lu d n o ś c i, natomiast nieo d p łatn e - fundusze społeczne.
J
0
K. S z y m a ń s k a-P i o t r o w s k a , Rola społecznego fujtduszu spożycia w zaspokojeniu potrzeb lu d n o ś c i, ZNUt 1977, se r. I I I , nr 22, s. 33 l n.39
K. P i o t r o w s k a-M a r с z a k, Finanse s f e r y niema t e r i a l n e j , PWE, Warszawa 1987, s. 17.
40
Por. m. i n . : W i e r z b i c k i , R a c h u n e k ..., s . 53; M. N i e d u s z y ń s k i , Ekonomiczne aspekty o d p ła tn o ś c i za u s ł u gi s o c j a l n o - k u l t u r a l n e , " S t u d ia Finansowe" 1972, nr 12.W l i t e r a t u r z e a m ery k a ń s k iej*1, według omawianego k r y te r iu m , d z i e l i s i ę u s łu g i na dotowane i skom ercjalizowane. Jako dotowane o k re ś la s i ę t e , k tórych główne źródło dochodów stanowią d o t a c j e , natomiast jako skomercjalizowane t e , k tó ry c h dochody pochddzą z ich sprzedaży.
Przedstawione k l a s y f i k a c j e wskazują, że p o j ę c i e usług nie j e s t jednoznaczne. Każdy z autorów d z i e l i J e w sobie w łaściw y sposób i p r z y p is u je im określone cechy. W każdym Jednak przypadku u s łu g i k u lt u r a ln e z a li c z a n e są do grupy usług n ie m a t e r ia ln y c h .
U sługi k u l t u r a l n e mogą być rozumiane szeroko, łą c z n i e z o ś w ia t ą , a nawet sportem i t u r y s t y k ą , tak jak to p r z y j ę l i n i e k t ó r z y prezentowani a u to rz y . Mogą też być rozumiane w sposób zawężony, Jako wytwory d z i a ł a l n o ś c i lu d z k i e j w ystępujące w p o s t a c i usłu g n i e m a te ria ln y c h , któ re zasp ok a ja ją potrzeby c z ło w ie k a .
K rystyn a K i e t l i ń s k a
CONCEPT AND SCOPE OF CULTURAL SERVICES
C ulture i s an ambiguous and c o n t r o v e r s i a l phenomenon. I t i s an o b je c t or I n t e r e s t d is p la y e d by many s c i e n t i f i c d i s c i p l i n e s , which p e r c c i v e i t from v a rio u s p o in ts of view. One of such approaches is an economic p e rc e p tio n of c u l t u r a l phenomena.
The aim of t h i s a r t i c l e is to p resent the scope of c u l t u r a l a c t i v i t y through determining i t s p la c e in the economy as a whole and among non-m aterial s e r v i c e s .
