Małgorzata Durydiwka Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej
Uniwersytet Warszawski 00-927 Warszawa ul. Krakowskie Przedmieście 30 e-mail: mdurydiwka@wgsr.uw.edu.pl
Andrzej Kowalczyk Katedra Geografii Miast i Tuiyzmu
Uniwersytet Łódzki ul. Kopcińskiego 31
90-142 Łódź akow alczyk@ uw .edu.pl
REGION TURYSTYCZNY THE TOURIST REGION AND
A PROCESY GLOBALIZACJI GLOBALISATION PROCESSES
Larys treści: Pojęcie regionu turystycznego od dawna jest je d nym z kluczowych term inów używanych w geografii, w tym również w geografii społeczno-ekonom icznej. Wśród różnych rodzajów regionów wyróżnia się m.in. regiony turystyczne. Do głównych cech regionu turystycznego należą: jego spójność przestrzenna (zwartość) oraz odm ienność względem otaczają cego go obszaru. Cechy te przestają być jednak wyróżnikiem regionów turystycznych w dobie globalizacji. W obec globali zacji turystyki pojęcie regionu zaczyna mieć inny sens niż dawniej, gdyż obecne regiony turystyczne są w dużej mierze otwarte (m.in. z powodu działalności na ich obszarze ponad narodowych korporacji w rodzaju TUI AG), w ykazują znacz ny stopień unifikacji oferowanego produktu turystycznego °raz nie są w wystarczającej mierze zwarte przestrzennie. Oznacza to, że pojęcie regionu turystycznego zaczyna być mniej ostre niż dawniej, bądź też stopniowo traci sens. Sjowa kluczowe: region, region turystyczny, globalizacja tury styki, korporacje ponadnarodow e
1. POJĘCIE REGIONU
1.1. REGION
O u tlin e : T h e 't o u r i s t r e g io n ’ h a s lo n g b e e n a k e y te rm in g e o g ra p h y a n d s p e c ific a lly in so c io -e c o n o m ic g e o g ra p h y . A m o n g th e m a n y d iffe re n t ty p e s o f re g io n th e r e is th e t o u r is t re g io n c h a r a c t e r i s e d b y s p a tia l c o n tin u ity a n d d iffe re n c e fro m s u r r o u n d i n g a r e a s . T h e s e c h a r a c t e r is tic s h o w e v e r in th e a g e o f g lo b a lis a tio n a r e n o lo n g e r t o u r is t re g io n m a r k e r s . In t h e fa c e o f t o u r is t g lo b a lis a tio n . th e c o n c e p t o f a re g io n g a in s n e w m e a n in g b e c a u s e p r e s e n t- d a y t o u r is t r e g io n s a r e la rg e ly o p e n (d u e to i n te r n a tio n a l c o r p o r a tio n s lik e TUI AG w h ic h o p e ra te in th e m ), s h o w c o n s id e r a b le u n if ic a tio n o f th e t o u r is t p r o d u c t th e y o ffer, a n d a r e n o t s u ffic ie n tly c o n tin u o u s . T h is m e a n s t h a t e it h e r t h e c o n c e p t o f a t o u r is t re g io n is b e c o m in g l e s s c le a r - c u t, o r t h a t in f a c t it is slow ly lo s in g its m e a n in g .
Key w o r d s : re g io n , t o u r i s t re g io n , to u r is m g lo b a lis a tio n , m u ltin a tio n a l c o r p o ra tio n s .
1. THE CONCEPT OF THE REGION
1.1. REGION Problem istoty regionu jest jednym z kluczowych
Problemów nauk geograficznych. Według Słowni
ka języka polskiego ( S z y m c z a k 1985, t. 3, s. 35), region jest to „wydzielony, stosunkowo jednorod ny obszar odróżniający się od terenów przyległych określonymi cechami naturalnymi lub nabytymi”. Jednakże analiza współczesnej literatury
geogra-The essen ce of a region is one of the key geographical issu es. According to The
Dictionary o f the Polish Language (Słownik ję z y k a polskiego) (SZYMCZAK 1985, vol. III,
35), a region is “a n identified, relatively hom ogeneous area, differing from ad ja cen t areas in n a tu ra l or acquired
ficznej pozwala stwierdzić, iż pomimo wielu lat dyskusji toczącej się na ten temat, region nadal nie jest pojęciem jednoznacznym. Jest to wynikiem - jak sugeruje Jl-DRZEJCZYK (1993, s. 57) - istnie
nia „wielu rozmaitych koncepcji regionu ekono micznego, które w sposób całkowicie odmienny ujmują substrat regionu ekonomicznego, a w rezul tacie w swoich badaniach dochodzą do zasadniczo odmiennych wyników” . RYKIEL (2001, s. 8) pod kreśla zaś, że różnice poglądów w tym zakresie „wiążą się z zasadniczymi różnicami metodolo gicznymi, filozoficznymi, światopoglądowymi, a nawet ideologicznymi” .
W literaturze geograficznej - jak podaje Dz i e w o ń s k i (1967) - termin „region” jest używany
w trzech podstawowych znaczeniach: - region jako narzędzie badania, - region jako przedmiot poznania, - region jako narzędzie działania.
Desygnatami regionu jako narzędzia badania są reg io n y sta ty sty czn e, tj. te części o b sz aru , d la k tó rych g ro m ad z o n e s ą dan e sta ty sty cz n e. N ależy j e d n ak p am iętać, że b a d a n ia s ą p ro w ad z o n e w celach poznaw czych. Z atem w y o d rę b n ie n ie frag m en tó w o b sza ru , na k tó ry ch w y s tę p u ją zja w isk a lub o b ie k ty w y k azu jące o k re ślo n e w ła śc iw o śc i, je s t niczym innym , ja k w ydzieleniem regionów będących przed m iotem poznania. Z kolei regiony polityczno-adm i- n istra c y jn e czy p la n isty c z n e , w y ró żn io n e w celu o rg a n iz o w an ia w ich ram ach d z ia łaln o śc i sp o łe c z no-gospodarczej i zarządzania, s ą przykładem regio nów ja k o n a rzęd z ia d z ia ła n ia (Do m a ń s k i 1990).
Między tymi trzema pojęciami regionu istnieją ścisłe zależności. Podział przestrzeni dla celów ba dawczych zawsze znajdzie w końcu odbicie w re zultacie badań ( Dz i e w o ń s k i 1967), gdyż „regiony
statystyczne, tj. regiony - narzędzia badania, służą do identyfikowania substancji społeczno-gospo darczej w jej charakterystycznych podziałach prze strzennych, a więc regionów jako przedmiotów po znania. Wyniki badania podziałów substancjalnych są brane pod uwagę w podziałach organizacyjnych stosowanych w planowaniu i prowadzeniu działal ności społeczno-gospodarczej” ( Do m a ń s k i 1990,
s. 61). Zatem współzależności między wymienio nymi wyżej trzema zakresami pojęciowymi regio nu mają charakter zwrotny ( Dz i e w o ń s k i 1967).
W dyskusji nad istotą regionu na plan pierwszy wysuwa się kwestia odmienności strukturalnej. Ze względu na tę odmienność, wyróżnia się dwa za sadnicze rodzaje regionów: powierzchniowe - określane też mianem jednolitych lub formal nych - oraz funkcjonalne, nazywane również
wę-c h a r a wę-c t e r is t iwę-c s " . H o w e v e r , wę-c o n te m p o r a r y g e o g r a p h i c a l l i t e r a t u r e s h o w s t h a t d e s p i t e l o n g - s t a n d i n g d i s c u s s i o n , a r e g io n s t ill r e m a i n s a n u n c le a r c o n c e p t . A c c o r d in g to Ję d r z e jc z y k (1993, 57) t h i s r e s u l t s fr o m t h e fa c t t h a t “th e r e a r e m u lt ip le c o n c e p t s o f e c o n o m ic r e g io n w h ic h a p p r o a c h t h e s u b s t r a t u m o f t h e e c o n o m ic r e g io n q u it e d iffe r e n tly , a n d c o n s e q u e n t l y le a d to to t a lly d iffe r e n t c o n c l u s i o n s ”. Rykiel (2001, p . 8) e m p h a s i z e s t h a t d if f e r e n c e s o f o p in io n “(...) a r e r e la t e d to b a s ic m e th o d o lo g ic a l, p h i l o s o p h i c a l a n d e v e n id e o lo g ic a l d if f e r e n c e s ”.
According to Dzie w o ń sk i (1967) the
term ‘region’ is u sed in th ree basic ways: - as a research tool,
- as a stu d y object, - as an operational tool.
Regions a s re se a rc h tools are
statistical regions i.e. those p arts of a given are a for w hich statistical d ata are collected. It sh o u ld be rem em bered however th a t th e aim of research is to
find knowledge, therefore identifying
p arts of a n are a w ith phenom ena d is playing p a rtic u la r characteristics is n othing less th a n identifying regions which th en becom e stu d y objects. In tu rn , political-adm inistrative or u rb an
planning regions, identified for the
purpose of organizing socio-economic activity, are exam ples of regions as operational tools.
These th ree m eanings are m utually related. The division of space for research p u rp o ses will always be eventually reflected in the research resu lts (Dz ie
w o ń sk i 1967) b e c a u se “(...) statistical
regions, i.e. regions w hich are research tools, serve th e p u rp o se of identifying the so c io -e c o n o m ic s u b s ta n c e divided spatially, i.e. regions a s stu d y objects. The re su lts of s u c h a stu d y are taken into acco u n t in plan n in g an d ru n n in g socio-econom ic activity” (Do m ań sk i 1990,
p. 61). T h u s th e relation betw een the three m eanings is two-way; a region corresponding to any one of the defini tions influences the others, while a t the sam e tim e being affected by them
złowymi (PLATT 1935, WHITTLESEY 1954, W R Ó BEL 1965, 1967, JAFARI 2001). Regiony obu rodza jów są jednorodne, z tym że powierzchniowe są jednorodne w granicach wyznaczonych przez kry
teria przyjęte przy ich wydzielaniu, a jednolitość ta nic jest całkowita. Zawsze bowiem występuje zróżnicowanie cech, dopuszczone w ramach przy jętych kryteriów, a różnice nieistotne są pomijane
( Do m a ń s k i 1990). Jednorodność regionów po
wierzchniowych jest więc czysto formalna (Ry- KIEL 2001). Regiony funkcjonalne są zaś jednorod ne pod względem swej wewnętrznej struktury ( Do m a ń s k i 1990, Ry k i e l 2001), której zasadni
czymi elementami są ognisko (węzeł) i powiązany z nim przyległy obszar.
Regiony formalne są wyznaczane głównie na podstawie określonych właściwości przyrodni czych, jak na przykład: warunków klimatycznych, szaty roślinnej czy świata zwierzęcego ( Ja f a r i
2001). Kryteriami wyróżniania regionów powie rzchniowych mogą być również takie właściwości państw, jak: poziom uprzemysłowienia, stopień ur banizacji, intensywność rolnictwa itd. (DOMAŃSKI 1990). Natomiast „koncepcja regionu węzłowego opiera się na założeniu powiązania funkcjonalnego obszarów” (RYKIEL 2001). Regiony funkcjonalne są więc wyznaczane w celach organizacyjnych lub f^4|la sprawniejszego określenia przestrzennych po- • wiązań w zakresie działalności społeczno-gospo- arczej ( Ja f a r i 2001). Granice regionów funkcjo-
alnych przebiegają zatem tam, gdzie zanikają f~Voądź ulegają osłabieniu powiązania z jednym ogni
skiem na rzecz innego (RYKIEL 2001).
1.2. CECHY REGIONU
Analizując region w aspekcie jego wymiarowości, wyróżnia się regiony jedno- i wielocechowe, okre ślane też mianem prostych i złożonych.
Zgodnie z zaproponowaną przez WHITTLESEYA (1954) teorią regionu, regiony nie istnieją obiek tywnie, ale są intelektualnymi konstrukcjami bada cza, bytami stworzonymi drogą wyboru pewnych cech istotnych dla badanego zjawiska lub proble mu przestrzennego, przy pominięciu cech, które uznano za nieistotne (James, Jones 1954, cyt. za Ry k i e l 2001). Co ciekawe, również A. Hettner -
uchodzący za prekursora klasycznej koncepcji re gionu naturalnego - twierdził, że „określone przez naturę regiony nie istnieją” (Hettner 1927, cyt. za Ry k i e l 2001, s. 13). Są one wynikiem wyboru
The prim ary qu estio n in the discussion on the essen ce of a region is th e question of s tru c tu ra l difference. There are two basic types of regions: formal or hom o
geneous regions, an d functional or
nodal regions (Platt 1935, Wh ittlesey
1954, Wr ó b e l 1965, 1967, Jafari 2001).
Regions of b o th types are hom ogeneous,
b u t formal ones are hom ogeneous
w ithin the lim its se t by the criteria applied w hich m ean s hom ogeneity is
n o t com p lete. T here are alw ays
differences betw een features, allowed w ithin the applied criteria, and in significant differences are disregarded
(Do m ań sk i 1990). The hom ogeneity of
formal regions is th en purely formal
(Rykiel 2001). F unctional regions are
hom ogeneous as regards th eir inner s tru c tu re (Do m ań sk i 1990, Rykiel 2001)
w hose basic elem ents are the node and its su rro u n d in g area.
Formal regions are established mainly on the b a sis of p artic u la r n atu ral ch aracteristics e.g. clim atic conditions, flora or fa u n a (Jafari 2001), b u t the
criteria m ay also be industrialization, urbanization, in ten sity of agriculture, etc. (Do m ań sk i 1990). On the other h an d
“(...) the concept of a nodal region is based on functional relations am ong a re a s” (Rykiel 2001). Functional regions
are th e n estab lish ed for organizational p u rp o ses or to define spatial relations in socio-econom ic activity (Jafari 2001).
The borders of functional regions are found w here links w ith one node d is a p p ear or w eaken to th e benefit of an o th e r (Rykiel 2001).
1.2. CHARACTERISTICS OF REGIONS As regards the size of a region, there are one- or m ulti-featu re regions (also know n as sim ple or complex). According to W hittlesey’s theory (1954), regions do n ot exist objectively b u t are the intellectual co n stru ctio n s of a researcher, entities created by selecting certain c h a ra c te ris tic s sig n ific a n t for the phenom enon or sp atial problem studied, and disregarding featu res considered
przez badacza cech, na podstawie których następu je wydzielanie regionów, a wybór ten zależy od su biektywnego sądu wartościującego badacza (Hettner 1927, cyt. za Ry k i e l 2001). Jednak zda
niem Dz i e w o ń s k i e g o (1957), jeżeli zjawiska za
chodzące w rzeczywistości zostaną prawidłowo uchwycone, to region umowny stanie się odzwier ciedleniem regionu istniejącego w rzeczywistości.
WlIlTTLESEY (1954) w y r ó ż n i ł s i e d e m z a s a d n i c z y c h c e c h r e g i o n u :
1) region jest pojęciem intelektualnym, narzę dziem analitycznym;
2) każdy wycinek powierzchni Ziemi jest regio nem, o ile jest jednorodny w zakresie ściśle okre ślonych kryteriów;
3) kryteria te muszą być istotne dla badanego problemu;
4) r e g io n j e s t p r z e s t r z e n n i e z w a r t y (c ią g ły ) ;
5) regiony są trójwymiarowe, w praktyce za zwyczaj przedstawia się je jednak jako dwuwymia rowe;
6) obecny charakter regionu jest w pewnym stopniu wynikiem jego przeszłości;
7) region ma ustalone miejsce w hierarchii re gionów tej samej kategorii.
Chociaż wszystkie cechy regionu wyróżnione przez D. W hittleseya są jednakowo ważne, należy zwrócić przede wszystkim uwagę na fakt, iż we dług niego region ma charakter subiektywny, a nie obiektywny, jak uważało wielu innych autorów zajmujących się tą problematyką.
„Analiza regionu w aspekcie hierarchicznym - jak podaje RYKIEL (2001, s. 63-64) - oznacza od
powiedź na pytanie, do jakiego szczebla hierar chicznej organizacji terytorialnej odnosi się ten termin. Odpowiedź na to pytanie może być dwoja ka: albo pod pojęciem regionu rozumie się jednost kę dowolnego szczebla hierarchicznego (a wów czas przyjmuje się niczym nie ograniczoną kon cepcję regionów różnych rzędów), albo pod poję ciem tym rozumie się szczebel pośredni między krajowym a lokalnym”.
Na podobne cechy regionu zwrócił uwagę rów nież WRÓBEL (1965), twierdząc, że region jest to obszar ciągły, jednorodny w zakresie określonych kryteriów, mających istotne znaczenie dla badane go problemu, odnoszących się do współwystępo- wania pewnego zespołu cech (wymóg sensowno ści), między kształtowaniem się których zachodzą związki przyczynowe (wymóg znamienności kryte riów) (cyt. za Ry k i e l 2001). W ydzielenie regionu
ma więc na celu utworzenie obszaru odróżniające go się od innych. Szczegółowe cechy regionu są
u n im p o rta n t (Jam es & J o n e s 1954, quoted in Rykiel 2001). W hat is in te re st
ing is th a t H ettner, who w as considered the p recu rso r of th e classic concept of a n a tu ra l region, claimed th a t “(...) regions delim ited by n a tu re do not exist” (H ettner 1927, quoted in Rykiel
2001, 13). They are the re su lt of a choice of featu res m ade by a research er on
the b asis of w hich a region is
established, an d th is choice depends
on the subjective opinion of the
research er (H ettner 1927, quoted in
Rykiel 2001). However, according to
Dz ie w o ń sk i (1957), if p h enom ena o ccurr
ing in reality are cap tu red correctly,
th en a subjective region will be
a reflection of a real one.
Wh it t l e se y (1954) identified seven
basic featu res of a region:
1) a region is a n intellectual concept, a n analytical tool;
2) eveiy p a rt of the E a rth ’s surface is a region, provided it is hom ogeneous as regards a p a rtic u la r set of criteria;
3) the criteria m u st be relevant to the problem studied;
4) a region is spatially continuous; 5) regions are three-dim ensional, b u t in practice they are presented as two- dim ensional;
6) the p re se n t c h a ra c te r of a region to some ex tent re su lts from its past;
7) a region h a s a n established position in a h ierarchy in th e sam e category.
A lthough all th e above features are
equally im portant, we should pay
p artic u la r atte n tio n to the fact th at, according to W hittlesey, a region is a subjective concept, not a n objective one as m any o th e r a u th o rs believed.
“The an alysis of a region h ierarch ically” - in Ryk iel’s view (2001, p. 6 3 -
64) - “provides th e answ er to the question of w hich level in the territorial hierarchy th e concept refers to. There are two possible answ ers: either the region is u n d ersto o d as a u n it a t any level of th e hierarch y (then we accept the unlim ited concept of regions a t different levels), or a s a u n it a t the level betw een n atio n al an d local”.
Sim ilar featu res were discussed by
o k reślo n e je g o g ra n ic a m i i w ew n ętrzn y m i w łaśc i w ościam i o raz sto p n iem z ró ż n ic o w a n ia pom iędzy tym i w łaśc iw o śc iam i w e w n ą trz reg io n u i p o za je g o g ranicam i (Ja f a r i 2001).
N a p o d sta w ie an a liz y lite ra tu ry p rze d m io tu m o żna w y ró żn ić d w ie p o d sta w o w e k o n cep c je re g io nu: region sp o łe c z n o -e k o n o m icz n y i reg io n fizy cz ny (naturalny, fizycznogeograficzny). Pozostałe kon c ep cje reg io n ó w s ta n o w ią je d y n ie d e za g re g ac ję tych d w ó ch p o d staw o w y ch p o ję ć (RYKIEL 2001).
1.3 . R E G IO N EK O N O M IC ZN Y
WRÓBEL (1965) w y ró żn ił d w a z n a cz en ia term in u „region e k o n o m ic z n y ” : 1) ja k o o b iek ty w n ie istn ie ją c ą je d n o s tk ę o b szaru w y ró ż n io n ą na p o d staw ie rzeczy w isty ch z jaw isk , n ie z a le ż n ą od p o d ziałó w in sty tu cjo n aln y ch , lub 2) ja k o te ry to ria ln ą je d n o s t kę p la n o w a n ia i z a rz ą d z a n ia g o s p o d a rk ą w y z n a c z a n ą przez p aństw o. Z kolei DZIEWOŃSKI (1967), n aw iązu jąc do k o n c ep cji p rzestrz en i, d e fin iu je re gion ek o n o m iczn y ja k o c h a ra k te ry s ty c z n ą część ogólnej p rzestrzen i sp o łe c z n o -e k o n o m icz n e j. Zda niem cytow anego autora: „D efinicja ta im plikuje, że:
1) region ek o n o m ic z n y je s t c z ę ś c ią w iększego zbioru, jak im je st przestrzeń społeczno-ekonom iczna;
2) region e k o n o m iczn y je s t sam p rzestrz en ią, tj. zbiorem , w k tó ry m re la c je p o m ię d zy je g o e le m e n tam i s ą określo n e;
3) re lac je c h a ra k te ry z u ją c e region ek o n o m iczn y nie c e c h u ją p o z o sta ły c h e le m e n tó w p rzestrzeni sp o łec zn o -ek o n o m iczn e j, w z a k resie tych relacji region ek o n o m ic zn y je s t zb io re m do m k n ięty m ;
4) każdy region e k o n o m ic z n y p o siad a o d ręb n e cechy ch a ra k te ry sty cz n e - o d rę b n e d o m k n ięcie” (Dz ie w o ń s k i 1967, s. 38).
P o jęcie reg io n u je s t w ięc śc iśle zw iązan e z po jęciem dom knięcia. W edług DZIEWOŃSKIEGO (1967, s - 39) „d o m k n ię cie m oże m ieć p o d w ó jn y ch a ra k ter: albo będ zie o n o w y n ik iem n iezależn o ści, sa m o w y starczaln o ści w sto su n k u do p o zo stały ch obszarów p rzestrzen i sp o łe c z n o -g o sp o d a rcz e j, albo będ zie ono w y n ik ać ze w sp ó łz a le ż n o śc i, tj. o k re ślonych fu n k cji sp e łn ia n y c h w sto su n k u do p o zo stałych o b sz a ró w ” .
W ed łu g Ry k l a (2 0 0 1 ), w k o n tek ście praktyki badaw czej term in re g io n - a w ła śc iw ie reg io n sp o łec zn o -ek o n o m iczn y - m oże b yć rozu m ian y na sześć sp o so b ó w , a m ia n o w ic ie ja k o :
1) d o w o ln a cz ę ść k raju w o k ó ł o śro d k a re g io n al nego;
is a co n tin u o u s area, hom ogeneous as re g a rd s th o se crite ria w hich are im p o rtan t for th e issu e studied, and refer to th e co-occurrence of certain m utually d ep en d en t featu res (quoted in Ry k i e l 2001). The pu rp o se of identify ing a region is to create an area different from others. The p a rtic u la r features of a region are determ ined by its borders and in trinsic ch aracteristics, as well as by the ex ten t of the differences betw een th e se c h a ra c te ristic s and outside featu res ( Ja f a r i 2001).
There are two basic types of region based on the literature: socio-economic
and physical (natural, geographical).
The rem aining concepts are only varia tions on th ese two b asic concepts ( Ry k i e l 2001).
1.3. THE ECONOMIC REGION
Wr ó b e l (1965) suggested two m eanings
of the term ‘econom ic region’: 1) as an objectively existing u n it identified on
the b asis of real phenom ena ir
respective of in stitu tio n al divisions, or 2) as a territorial plan n in g an d economic u n it estab lish ed by th e state. Dz ie w o ń
ski (1967), in reference to the concept
of space, defines a n economic region as a distinctive p a rt of general socio economic space. In his opinion, “this definition im plies th e following:
1) a n econom ic region is a p art of a larger set i.e. of socio-econom ic space;
2) a n econom ic region is a space itself i.e. a set in w hich m u tu a l relations am ong its elem ents are clearly defined;
3) the relations typical of an economic region do n o t characterize o th er elem ents of socio-econom ic space, as regards th ese relations a n econom ic region is a closed set;
4) each econom ic region h a s distinctive ch aracteristics - a sep arate closed set"
(Dz ie w o ń sk i 1967, 38).
The concept of a region is th en closely related to th e concept of a closed set. According to Dz ie w o ń sk i (1967, 39) “(...)
a closed s e t m ay be of double nature: eith er it will be th e re su lt of
in-2) część kraju, która charakteryzuje się istot nym domknięciem, przy czym interakcje, w któ rych domknięcie jest rozpatrywane, mogą być do wolne;
3) część kraju charakteryzująca się istotnym do mknięciem, tworząca system średniego szczebla, a więc nie lokalny;
4) dzienny system miejski ośrodka regionalne go - taki, że zbiór dziennych systemów miejskich nic wyczerpuje całości terytorium kraju;
5) region miejski ośrodka regionalnego - taki, że zbiór regionów miejskich wyczerpuje całość te rytorium kraju;
6) jednostka polityczna średniego szczebla, za równo administracyjna, samorządowa, jak i auto nomiczna.
2 . REGION TURYSTYCZNY
W teorii regionu ekonomicznego mieści się poję cie regionu turystycznego. M i l e s k a (1 9 6 3 ) defi niuje region turystyczny jako obszar o wysokich walorach turystycznych, na którym koncentruje się ruch turystyczny. Również B a r i DOLIŃSKI (1974) traktują region turystyczny jako obszar charaktery zujący się walorami turystycznymi i odpowiednimi do nich walorami recepcyjnymi, do którego kieruje się ruch turystyczny. Z kolei według WARSZYŃ- s k i e j i J a c k o w s k i e g o (1 9 7 8 , s. 31), region tury styczny jest rozumiany jako „obszar pełniący funk cję turystyczną na zasadzie pewnej jednorodności cech środowiska geograficznego oraz wewnętrz nych powiązań usługowych”. Obejmuje on „na ogół obszary o wysokich walorach turystycznych i dobrze rozwiniętej infrastrukturze turystycznej i dostępności komunikacyjnej” (WARSZYŃSKA, J a c k o w s k i 1978, s. 31). Podobne elementy akcen tuje w swej definicji LISZEWSKI (2 0 0 2 , s. 9 1 -9 2 ) twierdząc, iż „region turystyczny to taki obszar, który charakteryzuje się atrakcyjnymi walorami tu rystycznymi, głównie naturalnymi oraz odpowied nim zagospodarowaniem, na którym koncentruje się ruch turystyczny. Ważną cechą określającą każ dy region, w tym również turystyczny, jest jego wewnętrzna spójność i powiązanie, których inten sywność wyznacza granice regionu”.
W z ak resie tu ry sty k i, re g io n y m o g ą b yć w y zn a c zan e d la u sp ra w n ie n ia d z ia ła ń m ark etin g o w y ch , o rg a n iz a c y jn y ch i p la n isty c z n y c h , b ą d ź w celu p o d a n ia in fo rm acji p rz estrze n n ej o ro zw o ju in fra stru ktury tu ry sty czn ej (JAFARI 20 0 1 , s. 404). S ą w ięc traktow ane zarów no ja k o narzędzie b a d a n ia i
przed-dependence from o th er areas in socio economic space or, on the contrary, it will re su lt from th e functions performed for the rem aining a re a s.”
According to RYKIEL (2001), the term ‘socio-econom ic region’ can be u n d e r stood in six ways:
1) any p a rt of the country around the regional centre;
2) a p a rt of the country which is a closed set, w ith free interaction;
3) a p a rt of the co u n tiy which is a closed set, an d which creates a m edium level system i.e. n o t local;
4) a daily u rb a n cycle system of a regional centre; a se t of su ch system s does n ot cover the whole territory of a country;
5) the u rb a n sp h ere of influence of a regional centre; a set of su ch regions
covers the whole territory of the
country;
6) a m edium -level political (admini strative, self-governing, autonom ic) unit.
2. THE TOURIST REGION
The theory of a n economic region
includes the concept of a to u rist region.
Milesk a (1963) defines a to u rist region
as an are a w ith considerable to u rist a sse ts w here to u rism is concentrated. Also Ba r & Doliński (1974) tre a t a to u rist
region as a n are a ch aracterised by to u rist a sse ts an d th o se respective reception a sse ts tow ards w hich tourism is directed. According to Wa r sz y ń s k a & Jackow ski
(1978, 31), a to u rist region is “(...) an
area perform ing a to u rist function
based on a certain hom ogeneity of geo graphical featu res an d internal service links.” It u su ally covers “(...) areas with considerable to u rist a sse ts and a well- developed to u rist in frastru ctu re easily accessible by tra n s p o rt” (Wa r szy ń sk a & Jac k o w sk i 1978, 31). Sim ilar elem ents
are em phasized by Liszew sk i (2002,
91-92) who claim s th a t “(...) a tourist region is an a re a ch aracterised by attractive to u rist a sse ts, mainly n atu ral,
as well a s a n appropriate infra
miot poznania, jak również narzędzie działania. Dla potrzeb badań ekonomicznych, region tury styczny może być utożsamiany z regionem węzło wym i definiowany jako zaplecze (hinterland) lub strefa oddziaływania (catchment area) dla poten cjalnych użytkowników zarówno miejscowości tu rystycznej, jak i centrum handlowo-rozrywkowego oraz obiektów i urządzeń sportowych. „Regiony węzłowe - jak podaje LISZEWSKI (2002, s. 93) - związane są z wykształceniem się w przestrzeni tu rystycznej wyraźnego rdzenia osadniczego, który będąc centrum rozrządowym ruchu turystycznego, organizuje wokół otaczającą przestrzeń, podpo rządkowując ją sobie funkcjonalnie”. Wykształce nie się turystycznego regionu węzłowego może się zatem wiązać zarówno z rozwojem turystyki maso wej - długo-, średnio- i krótkookresowej, jak też tzw. turystyki alternatywnej, utożsamianej z nie wielkim natężeniem ruchu turystycznego.
Specyficzną formą regionu węzłowego jest tu rystyczny region metropolitarny, który „powstaje w otoczeniu dużych skupisk miejskich (miast, aglomeracji, konurbacji) jako naturalny, najbliższy obszar wypoczynkowy, zwłaszcza wypoczynku weekendowego mieszkańców miasta. Popyt na wy poczynek podmiejski jest bezpośrednią przyczyną powstania i rozwoju turystycznego regionu metro politalnego, a jego wielkość zależy w dużym stop niu od skali popytu mieszkańców miasta” (L I SZEWSKI 2002, s. 92). Forma przestrzenna tury stycznych regionów metropolitalnych jest uzależ niona głównie od dostępności komunikacyjnej oraz dostępności prawnej terenu, co sprawia, że walory przyrodnicze nie zawsze odgrywają domi nującą rolę ( Li s z e w s k i 2002).
Ze względu na informacje dotyczące infrastruk tury turystycznej czy wpływu środowiska na roz wój turystyki na danym obszarze geograficznym, region turystyczny - jak podają autorzy pracy pod redakcją JAFARIEGO (2001, s. 404) - może być traktowany także jako struktura przestrzenna, a za tem utożsamiany z regionem powierzchniowym. Li s z e w s k i (2002) wiąże regiony powierzchniowe
z rozwojem turystyki masowej, nazywając je - od najczęściej przyjmowanych kształtów - regionami Pasmowymi. Rozwijają się one zwykle wzdłuż wy brzeży morskich, czego przykładem są m.in. wy brzeża śródziemnomorskie Francji, Hiszpanii, Włoch, Chorwacji i Grecji, jak również niektóre odcinki wybrzeża Oceanu Atlantyckiego w Sta nach Zjednoczonych (stany Floryda, Georgia i Ka rolina Południowa, stan Rhode Island), obszar na wybrzeżu stanów Queensland i Nowa Południowa
An im p o rtan t feature found in every region, including a to u rist region, is its integrity an d co n tin u ity which serve to delim it it.”
In to u rism regions can be established in order to facilitate m arketing, organiza tion and planning, or to provide spatial inform ation a b o u t th e developm ent of to u rist in fra stru c tu re (Jafari 2001,
p. 404). They are treated th en as an operating tool a s well as a research tool and a stu d y object. Economically, a to u rist region can be identified with a nodal region, an d defined as a h in te r land or c a tc h m e n t area for potential u s e rs of the to u rist destination, a sh o p p ing an d e n te rta in m e n t centre as well as providing sp o rts facilities. “Nodal regions” - according to Lisz e w sk i (2002,
93) - “are related to a distinctive settle m ent core in to u ris t space which as a centre of to u rist activity organizes the su rro u n d in g space a n d su b o rd in ates it functionally.” The em ergence of a tourist nodal region m ay th en lead to the developm ent of b o th m a ss tourism (long-, m edium - an d short-term ) and alternative tourism , identified w ith low intensity to u rist activity.
A p artic u la r form of nodal region is the m etropolitan to u rist region which “(...) occurs a ro u n d large u rb a n co n cen tra tions (cities, agglom erations, co n u rb a tions) as the clo sest possible n a tu ra l recreational are a u sed especially during w eekends by city in h a b ita n ts. The dem and for recreation in the countryside is th e direct reaso n for the developm ent of the m etropolitan to u rist region”
(Lisz e w sk i 2002, 92). The spatial form of
a m etropolitan to u ris t region depends m ainly on an ab sen ce of legal restric tions and tra n sp o rt accessibility which m eans th a t n a tu ra l a s se ts do n ot always play th e determ ining role (Liszew sk i
2002).
According to the a u th o rs of works edited by Ja fa ri (2001, 404) a to u rist region can also be tre ated as a spatial stru c tu re an d identified w ith a formal region. Lisz e w sk i (2002) links formal
regions w ith th e developm ent of m ass tourism , calling th em linear regions.
Tabela I. Cechy regionu turystycznego Elem enty regionu M. 1. Mileska (1 9 6 3 ) R. Bar, A. Doliński (1 974 ) J. W arszyńska, A. Jackowski (1978) S. Liszewski (2 002 ) O bszar + + + •f Granice - - - + W alory turystyczne + + + + Zagospodarow a nie turystyczne - + + + Ruch turystyczny + + - + Powiązania w ewnętrzne - - + + Jedność środowiska - - + -Dostępność - - + -Źródł o: Opracowanie wtasne.
W alia w Australii, czy też niektóre odcinki wy brzeża Morza Północnego w Holandii i Belgii.
Analiza wybranych definicji regionu turystycz nego (tab. I) pozwala stwierdzić, że głównymi jego wyróżnikami są:
- zajmowanie konkretnego obszaru i występo wania walorów turystycznych (MlLESKA 1963,
Ba r, Do l i ń s k i 1974, Wa r s z y ń s k a, Ja c k o w s k i
1978, Li s z e w s k i 2002);
- występowanie zagospodarowania turystyczne go ( Ba r, Do l i ń s k i 1974, Wa r s z y ń s k a, Ja c k o w s k i 1978, LISZEWSKI 2002) oraz ruchu turystycz nego ( Mi l e s k a 1963, Ba r, Do l i ń s k i 1974, Li s z e w s k i 2 0 0 2 ) ;
- istnienie powiązań wewnętrznych ( W A R SZYŃSKA, Ja c k o w s k i 1978, Li s z e w s k i 2002);
jak również - znacznie rzadziej wymieniane: - występowanie ściśle określonych granic ( Li s z e w s k i 2002), jedność środowiska ( Wa r s z y ń s k a, Ja c k o w s k i 1978) i dostępność komunika
cyjna ( Wa r s z y ń s k a, Ja c k o w s k i 1978).
W tym miejscu należy zauważyć, że we wspo mnianym wcześniej opracowaniu pod redakcją Ja- FARIEGO (2001) region turystyczny nie jest defi niowany i można jedynie domyślać się, iż jego de finicja jest zbieżna z ogólną wykładnią regionu. Nie oznacza to jednak, iż pojęcie to nie występuje w zagranicznej literaturze przedmiotu. Co prawda używanie zwrotu „region turystyczny” jest po wszechne, jednak tylko u nielicznych autorów można spotkać jego definicję (G unn 1994), która zresztą nie odbiega od ogólnie przyjętej definicji regionu.
Table I. Tourist region characteristics
Region elem ents M. 1. Mileska (1 963 ) R. Bar, A. Doliński (1 974 ) J. W arszyńska, A. Jackowski (1978) S. Liszewski (2002) Area + + + + Borders - - - + Tourist assets + + + + Tourist infrastructure - + + + Tourist activity + + - + Inner links - - + + Environmental hom ogeneity - - + -Accessibility - - + -S o u r c e : Author’s compilation
They u su ally develop along sea coasts like the M editerranean coasts of France, Spain, Italy, C roatia an d Greece, as well a s som e p a rts of the Atlantic coast in the United S ta te s (Florida, Georgia, S outh C arolina an d Rhode Island), the coastal area of Q ueensland and New S outh W ales in A ustralia, and some p arts of the North Sea coast of the N etherlands an d Belgium.
An analysis of th e different definitions of a to u rist region (Table I) points to the following region m arkers:
- occupation of a p a rtic u la r area and occurrence of to u rist a sse ts ( Mi l e s k a
1 9 6 3 , Ba r & Do l i ń s k i 1 9 7 4 , Wa r s z y ń s k a
& Ja c k o w s k i 1 9 7 8 , Li s z e w s k i 2 0 0 2 );
- a t o u r i s t in f r a s t r u c t u r e (Bar & Do liński 1 9 7 4 , Wa r sz y ń s k a & Jackow ski
1 9 7 8 , Lisz e w sk i 2 0 0 2 ) a n d t o u r is t a c tiv ity (Mil esk a 1 9 6 3 , Ba r & Doliński 1 9 7 4 , Lisze w sk i 2 0 0 2 ) ;
- in tern al links (Wa r sz y ń sk a & Ja c
kow ski 1 9 7 8 , Lisz e w sk i 2 0 0 2 );
- t h e e x i s t e n c e o f c le a r ly e s t a b l i s h e d b o r d e r s (Lis z e w s k i 2 0 0 2 ) , h o m o g e n e it y o f e n v ir o n m e n t (Wa r sz y ń s k a & Ja cko w ski
1 9 7 8 ) a n d a c c e s s i b i l i t y b y tr a n s p o r t (Wa r sz y ń sk a & Ja c k o w sk i 1 9 7 8 ).
It should be noted here th a t in the publication edited by Ja f a r i (2 0 0 1 ) a to u rist region is not defined and we can only g u ess th a t its definition is sim ilar to th e general idea of the region. This does n ot m ean, however, th a t the
3 . ZJAWISKO GLOBALIZACJI W TURYSTYCE
3 .1 . GŁÓWNE PRZEJAWY ZJAWISKA GLOBALIZACJI WE WSPÓŁCZESNEJ
TURYSTYCE
C h o c iaż p o jęcie g lo b aliza cji je s t je d n y m z częściej używ anych term in ó w w o d n ie sie n iu do o p isa n ia zjaw isk z a c h o d zący ch w sp ó łc z e śn ie n a św iecie, je s t o n o rzad k o d e fin io w a n e i c z ęsto je s t ro zu m ia
ne w sp o só b in tu icy jn y .
Z terminem tym są ściśle związane inne okre ślenia:
- globalizm, który jest definiowany jako „kie runek ekonomiczny postulujący rozpatrywanie spraw gospodarczych jednego kraju na tle gospodarki in nych krajów”,
- globalność, czyli „ogólne, całościowe, kom pleksowe, postrzeganie rzeczywistości”,
- globalny, a więc „taki, który jest całościowy, ogólny, całkowity, pojmowany jako niepodzielny, zsumowany”,
- g lo b aln ie - „w sp o só b g lo b aln y , czyli c a ło ściow y, o g ó ln y ” (ZAGÓŁKOWA 1997, t. 12, s. 316).
Poprzez analogię do podanych wyżej terminów, globalizację w turystyce można rozumieć z jednej strony jako zjawisko polegające na niemal nieogra niczonym przemieszczaniu się turystów w skali ca łego świata, a z drugiej strony jako obejmującą prawie cały świat działalność firm zajmujących się usługami turystycznymi niezależnie od ograniczeń wynikających z istnienia granic politycznych, róż nych walut, odmiennych systemów prawnych, po datkowych itd. W edług autorów definicji hasła «globalisation" zamieszczonego w pracy zbioro wej zatytułowanej Encyclopaedia o f Tourism ( Ja- Fa r i 2001, s. 254), turystyka od dawna wykazywa
ła cechy „globalne”, czego dowodem mogą być średniowieczne pielgrzymki, podróże po Europie nazywane grand tours (XVIII w.), czy wyprawy organizowane przez biuro T. Cooka (XIX w.)
Ponieważ problem globalizacji usług turystycz nych został w literaturze polskiej szeroko omówio ny przez Al e j z i a k a (2000), poniżej przedstawione
zostaną jedynie główne jego cechy. Można przy jąć, że najważniejszymi atrybutami zjawiska zwa
nego globalizacją w turystyce są:
- silne powiązania turystyki z innymi działami gospodarki światowej oraz poszczególnych państw ' regionów;
- duża dynamika dochodów i zysków z tytułu świadczenia usług turystycznych, wzrost
zaintere-te r m d o e s n o t a p p e a r in fo r e ig n lit e r a t u r e . A lt h o u g h t h e te r m ‘t o u r is t r e g io n ’ i s v e r y c o m m o n , o n ly a fe w a u t h o r s p r o v id e a d e f in it io n (Gu n n 1 9 9 4 ) c o m p ly in g w it h t h e g e n e r a lly a c c e p t e d d e f in it io n o f a r e g io n . 3 . GLOBALISATION IN TOURISM 3.1. MANIFESTATIONS OF GLOBALISATION IN CONTEMPORARY TOURISM
A lthough th e concept of globalisation is one of the m ost popularly u sed term s referring to m odern phenom ena, it is rarely defined an d often understood in an intuitive way. Several o ther term s are closely related to th is concept:
- globalism , w hich is defined as “an economic tre n d w here the economic affairs of one co u n try are analysed ag ain st the econom ies of o th e rs”;
- globality, i.e. “a general, com prehensive perception of reality”;
- global/globally, i.e. “in a general fashion” (Za g ô l k o w a 1997, vol. 12, 316).
By analogy, globalisation in tourism can be u n d ersto o d on one h an d as a phenom enon of virtually unlim ited to u rist m ovem ent all over the world, and on th e o th er as the worldwide activity of to u rist com panies, irrespective of political, currency, legal, tax and o th e r lim ita tio n s a n d differences. According to th e a u th o rs of the ‘globalisation’ entry in The Encyclopaedia
o f Tourism” (Ja f a r i 2001, 254), tourism
h a s been displaying ‘global’ features for a long tim e (mediaeval pilgrimages, th e grand to u rs a ro u n d Europe in the 18th c., trips organized by Thom as Cook in the 19th c.).
The problem of to u rist service
globalisation w as widely discussed by
Ale jzia k (2000), therefore only the m ain
features of the process are m entioned below:
- strong links betw een tourism and o th er sectors of world economy, as well as th e econom ies of individual countries an d regions;
sowania potencjalnych turystów odległymi regio nami, które dotychczas rzadko były przez nich od wiedzane;
- zróżnicowanie geograficzne klientów korzy stających z usług danej firmy zajmującej się usłu gami turystycznymi;
- zdominowanie rynku usług turystycznych przez firmy działające w skali międzynarodowej i z racji swojej struktury, pochodzenia kapitału itd., mające wszystkie cechy firm ponadnarodo wych;
- unifikacja oferowanego produktu turystyczne go;
- posługiwanie się zbliżonymi bądź wręcz taki mi samymi formami promocji niezależnie do rynku;
-sto so w an ie najnowszych technologii i technik (np. informatycznych, marketingowych);
- zatrudnianie w usługach turystycznych kadry zarządzającej pochodzącej z różnych krajów,
- złożona struktura organizacyjna firm świad czących usługi turystyczne (przechodzenie od tzw. organizacji pionowej do tzw. organizacji pozio mej).
Zdaniem autora hasła „globalizacja” we wspo mnianej wyżej Encyclopedia o f Tourism, właśnie rola wielkich korporacji działających na świato wym rynku turystycznym jest pierwszoplanowym wyróżnikiem zjawiska globalizacji w turystyce. Dopiero na dalszych miejscach wymienione są ta kie cechy globalizacji jak oddziaływanie turystyki na inne działy gospodarki, polityka turystyczna po szczególnych rządów itp. (JAFARI 2001, s. 255— 256). Firmami, które mogą być uznane za dobre przykłady zjawiska globalizacji w turystyce, są np. Carlson Companies, Inc., Cendant Corp., Accor SA, TUI AG, Neckermann Reisen, Six Continents Hotels & Resorts czy Marriot International, Inc.
Na przykład francuski Accor SA zajmuje się nie tylko świadczeniem usług typowo hotelarskich (noclegowych), ale również innych, nie zawsze zwią zanych z tui-ystyką. Przede wszystkim Accor SA ma pierwsze miejsce na świecie w usługach związanych z tzw. service vouchers (talonach honorowanych w restauracjach, sklepach itd.). Wprowadzając na ry nek kilkanaście różnego typu talonów, Accor SA umożliwia swoim klientom opłacanie nimi m.in. usług medycznych, tankowania paliwa na stacjach benzynowych, opłacania opieki nad dziećmi, korzy stania z pralni itp. Ważną dziedziną jest również ob sługa turystów w ramach biur podróży. Dzięki posia daniu od 1997 r. 50% udziałów w Carlson Wagonlit Travel (pozostałe 50% ma nadal Carlson Companies, Inc.), Accor SA stał się jednym z czołowych na
świe-- significant incom es an d profits from to u rist services, a growing in tere st in d ista n t and rarely visited destinations am ong tourists;
- geographical differentiation am ong the cu sto m ers of a given com pany providing the to u rist service;
- dom ination of th e to u rist m arket by intern atio n al com panies which operate worldwide th ro u g h th eir stru ctu re, capital, etc.;
- unification of the to u rist product; - the u se of sim ilar or identical forms of prom otion, irrespective of the m arket;
th e la te s t technologies and tech n iq u es (e.g. in inform ation tech n o logy/com puter science, marketing);
- employing m anagers from different co untries in to u rist services;
- complex organizational stru c tu re of to u rist com panies (from vertical to horizontal).
According to the a u th o rs of the entry on ‘globalisation’ m entioned above, the huge corporations operating on the world to u rist m ark et are the m ain
m arker of globalisation in tourism .
They are followed by the influence of tourism on o th er secto rs of economy and the tourist policy of individual govern m ents, etc. ( Ja f a r i 2001, pp. 255-256). C om panies w hich provide good exam ples of globalisation in tourism are e.g.
Carlson Companies Inc, Cendant Corp. Accor SA, TUI AG, Neckerm an Reisen, Six Continents Hotels & Resorts and Marriott International Inc.
The French Accor SA provides both hotel an d n o n -to u rist services. The com pany is a world leader in service v o u ch ers accep ted in re sta u ra n ts, shops, etc. an d by u sin g several types of vouchers, cu sto m ers of Accor SA can pay for m edical services, fuel a t petrol statio n s, childcare, lau n d erettes etc. An im p o rtan t section is the provision of services to to u rists via travel offices. Due to th e fact th a t Accor SA h as owned 50% of Carlson Wagonlit Travel's sh ares since 1997 (the rem aining 50% still belong to Carlson Companies Inc), it is
cie biur turystycznych. Natomiast w związku z 50-procentowym udziałem w Europcar, koncern stał się największym w Europie przedsiębiorstwem zaj mującym się wypożyczaniem samochodów (65 000 samochodów w 2000 biur rent-a-car). Accor SA zaj muje również ważną pozycję w przygotowaniu posił ków zarówno dla dużycli odbiorców (catering), jak i na rynku detalicznych usług gastronomicznych (m.in. sieć restauracji przy szosach CourtePaille i sieć eleganckich restauracji Lenotre), a także po siada wagony sypialne i restauracyjne.
Z kolei Carlson Companies, Inc. nie tylko po siada kilkaset hoteli skupionych w systemie Carl son Hospitality W orldwide, ale jest również wła ścicielem sieci zakładów gastronomicznych Friday’s Hospitality Worldwide, Inc., biur podróży skupio nych w Carlson Leisure Group (większość z nich wchodzi w skład wspomnianej Carlson Wagonlit Travel), firmy konsultingowo-marketingowej Carlson Marketing Group oraz koncernu Gold Points Group (zajmującego się przede wszystkim rozprowadza niem bonów towarowych).
agencies. Owning 50% of Europcar shares, it h a s becom e th e biggest E uropean car rental b u sin e s s (65,000 cars in 2000 ren t-a -c a r outlets). Accor SA is also a caterer for both large an d sm all clients (e.g. the roadside CourtePaille re sta u ra n t netw ork an d the netw ork of elegant
Lenotre re sta u ra n ts). It also owns railway
sleeping an d re s ta u ra n t cars.
On the o th er h a n d Carlson Companies
Inc n o t only p o sse sse s several h u ndred
hotels in the Carlson Hospitality World
wide system , b u t they also own a cate r
ing netw ork called Friday’s Hospitality
Worldwide Inc, travel offices belonging
to the Carlson Leisure Group (most of them are a p a rt of Carlson Wagonlit Travel m entioned before), th e Carlson Marketing
Group, a s well a s the Gold Points Group
(dealing m ainly w ith the distribution of d isco u n t vouchers).
3 .2 . TUI AG JAKO PRZYKŁAD ILUSTRUJĄCY ZJAWISKO GLOBALIZACJI W TURYSTYCE
Jak ju ż wspomniano, przykładem korporacji posia dającej wszystkie cechy firmy działającej w skali globalnej jest niemiecka TUI AG. Jej początki się gają 1962 r., gdy firmy Touropa i Scharnow-Rei- sen utworzyły kartel zajmujący się organizowa niem wyjazdów turystycznych koleją ( Sa p r u n o v a
1997, s. 84). W 1966 r. obaj partnerzy postanowili rozpocząć współpracę w zakresie organizowania turystycznych lotów czarterowych i założyli koncern, w którym mieli po 50% udziałów. Już w 1967 r. do nowo powstałego koncernu dołączyły dwie kolejne firmy zajmujące się organizowaniem wyjazdów turystycznych - Dr. Tigges Fahrten oraz HummelReisen. W 1969 r. koncern przekształcił się w holding i przyjął nazwę Touristik Union In ternational ( Sa p r u n o v a 1997, s. 86-87), a w roku
1970 przejął on firmę Airtours International i od tego roku stał się największym przedsiębiorstwem turystycznym w RFN. W krótce potem TUI zawarło Porozumienia z liniami lotniczymi Lufthansa i li niami kolejowymi Deutsche Bundesbahn o utwo rzeniu systemu elektronicznej rezerwacji Start. Jak z powyższego wynika, od niemal samego począt ku swojego istnienia TUI wykazywało skłonność do zawierania porozumień z firmami działającymi
3 .2 . TUI AG AS AN EXAMPLE
OF GLOBALISATION IN TOURISM
An exam ple of a corporation displaying all the featu res of globalisation is the G erm an TUI AG. Its origins go back to 1962 w hen the Touropa and Scharnow-
Reisen com panies created a cartel selling
to u rist tra in trip s ( Sa p r u n o v a 1997, 84). In 1966 b o th p a rtn e rs decided to cooperate in organizing to u rist ch arter flights holding 50% of the sh a re s each and in 1967 it w as joined by two firms organising to u rist trips: Dr Tigges Fahrten and HummelReisen. In 1969 the corpora tion w as transform ed into a holding com pany an d ren am ed Touristilc Union
International ( Sa p r u n o v a 1997, pp. 86-87) while in 1970 it took over Airtours
International so becom ing the largest
to u rist en terp rise in W est Germ any. Soon after, TUI m ade a n agreem ent with
L ufthansa an d D eutsche B undesbahn on
a com puter booking system called Start. All th is show s th a t from the very beginning TUI cooperated with other com panies offering a variety of to u rist services w h ich m e a n t a grad u al
w różnych sferach usług turystycznych, co ozna czało jego stopniowe przechodzenie od organizacji pionowej firmy do organizacji poziomej. Jednym z przejawów opisanego procesu było dążenie do stworzenia własnej sieci hotelowej, co stało się w 1970 r., kiedy to w ramach TUI zaczęła działać sieć „wiosek wakacyjnych” nazwana Robinson Club GmbH (pierwszy ośrodek należący do Robin son Club GmbH powstał w Kenii w 1974 r., a na stępne pojawiły się w regionie Morza Śródziemne go i w Alpach). Kolejnym ważnym momentem w historii TUI było przejęcie hiszpańskiej sieci hotelowej Riu Hotels, co nastąpiło w 1977 r. (www.tui.com).
W 1981 r. TUI postanowiło umocnić swoją obecność na rynku greckim, gdzie wspólnie z ro dziną Daskalantonakis założyło sieć Grecotel SA (TUI miało 50% udziałów). Wkrótce Grecotel SA stał się największą siecią hotelową w Grecji, przy czym do dzisiaj większość należących do niej ho teli znajduje się na Krecie. Kolejną siecią hotelo wą powstałą z inspiracji TUI była Dorfhotel, która zaczęła działać w południowej Austrii w 1983 r. i składała się z czterech „wiosek wakacyjnych” zbudowanych w stylu tradycyjnych wsi austriac kich (www.tui.com).
W tym czasie strategia marketingowa TUI przedstawiała się następująco:
- dążenie do utworzenia własnych sieci hotelo wych,
- wejście w powiązania partnerskie z tourope- ratorami działającymi w krajach i miejscowościach odwiedzanych przez turystów wysyłanych przez TUI,
- dążenie do rozszerzenia sieci punktów sprze daży oferty turystycznej poprzez zakładanie w róż nych krajach spółek z udziałem TUI.
W ramach przedstawionej strategii w 1993 r. TUI przejęło hiszpańską sieć hotelową Iberotel, która poza hotelami w Hiszpanii (Baleary), dyspo nowała obiektami w Turcji i Tunezji.
Szczególnie doniosłym momentem w historii TUI okazał się rok 1998, kiedy to zostało ono przejęte przez niemiecką grupę przemysłowo-handlową Preussag AG. Ponieważ jednocześnie przejęła ona (związane ju ż wcześniej z TUI) linie lotnicze i biu ra turystyczne Hapag-Lloyd, w wyniku tych zmian powstał koncern Hapag Touristik Union (HTU). W tym samym roku przejęto sieć hotelową Gru- potel (powstałą w Hiszpanii jeszcze w 1968 r.). Również w 1998 r. Preussag AG przejęło hiszpań ską sieć hotelową - Grupotel - jak również próbo wało przejąć kontrolę nad brytyjskim biurem
po-tran sitio n from vertical to horizontal organization. This process could be observed in a tte m p ts to create their own hotel chain in 1970 w hen a system of ‘holiday villages’, Robinson Club Grrd)H,
cam e into being (the first centre
w as opened in Kenya in 1974, and fu rth e r c e n tre s a p p e a re d in the M editerranean an d th e Alps). The next im portant m om ent w as th e takeover of the S p an ish Riu Hotels chain in 1977 (www.tui.com ).
In 1981 TUI decided to take on the Greek m ark et w here jointly with the D ask alan to n ak is family they created the
Grecotel SA ch ain (TUI holding 50% of
shares). Soon Grecotel SA becam e the largest hotel chain in Greece with the m ajority of hotels being built in Crete. A nother chain initiated by TUI was
Dorfhotel sta rte d in so u th e rn A ustria in
1983 consisting of four ‘holiday villages’ b uilt in th e traditional A ustrian style (www.tui.com ).
At th a t tim e th e m arketing strategy of
TUI w as as follows:
- creating th e ir own hotel chains,
- p a rtn e rsh ip s w ith tour-operators in the co u n tries an d d estin atio n s visited by to u rists se n t by TUI,
- enlarging th eir netw ork of to u rist offer selling p oints by settin g u p p a rtn e r ships in different countries.
As a p a rt of th is strategy in 1993 TUI took over a n o th e r S p an ish hotel chain,
Iberotel w hich owned hotels in Spain
(the Balearic Islands), Turkey and
Tunisia.
A historic m om ent cam e in 1998 when
TUI w as tak en over by the Germ an P reussag AG in d u stria l-c o m m e rc ia l group, w hich a t th e sam e time took over the airlines an d Hapag-Lloyd to u rist offices earlier asso ciated w ith TUI. As a re su lt the Hapag Tourist Union (HTU) cam e into being. Also in 1998 Preussag
AG took over the S p an ish Grupotel chain,
founded in 1968, an d attem pted to take control of the B ritish Thomas Cook to u rist agency (after two years it was sold b ecau se the tra n sa ctio n was against E uropean Union regulations).
dróży Thomas Cook (po niecałych dwóch latach zostało ono sprzedane, ponieważ transakcja naru szała przepisy ustanowione przez Unię Europej ską).
W 1999 r. podjęto decyzję, że dotychczasowe HTU od następnego roku będzie miało nazwę TUI Group i będzie nadal zajmować się szeroko rozu mianymi usługami turystycznymi. Jeszcze w tym samym roku przejęto działającą w Egipcie sieć ho telową Swiss Inn (powstałą w 1994 r).
01.01.2000 r. rozpoczęło działalność TUI Group. W związku z przyjęciem nowej strategii, w której istotną rolę miało odgrywać świadczenie usług hotelowych, w ramach TUI Group powstał nowy system hotelowy o nazwie TUI Hotels & Resorts (z siedzibą w Hanowerze). Stał się on od razu 17 co do wielkości systemem hotelowym świata z 42 379 pokojami w 172 hotelach (DELA
CRUZ, Wo l c h u k 2000). Tym samym wyprzedził
Club Méditerranée SA (36 510 pokoi w 127 obiek tach), który do tego czasu spośród europejskich systemów hotelowych działających w segmencie turystyki wakacyjnej dysponował największą bazą noclegową. Głównymi sieciami, które weszły w skład TUI Hotels & Resorts były wspomniane już wcześniej Riu Hotels Group, z siedzibą w Playa de Palma de Mallorca, w 1998 r. (20 150 pokoi w 72 hotelach; 34 miejsce na świecie), Ro binson Club GmbH, z siedzibą w Hanowerze, w 1998 r. (5 8 3 1 pokoi w 25 hotelach; 144 miejsce na świecie), Grecotel SA, z siedzibą Rethymnon, w 1998 r. (5628 pokoi w 22 hotelach; 147 miejsce na świecie), jak również sieci Iberotel, Grupotel Swiss Inn i Dorfhotel.
In 1999 it w as decided th a t HTU would u se th e n am e of the TUI G roup to offer a wide range of to u rist services. In the sam e y ear th e S w iss Inn hotel chain (1994) operating in Egypt w as taken over.
The TUI G roup began its activity on 1st J a n u a ry 2000. B ecause of a new strategy w here hotel services played a significant role, a new hotel system called TUI Hotels & Resorts w as created,
b ased in Hanover. It immediately
becam e th e 17th larg est hotel system in the world, w ith 42,379 rooms in
172 hotels (DELA Cr u z & WOLCHUK
2000) ah ead of Club Méditerranée SA (36,510 room s in 127 hotels) which u n til th e n h ad been the largest as
regards holiday tourism . The m ain
ch ain s which becam e p a rt of the TUI
Hotels & Resorts were th e Riu Hotels Group (based in Playa de Palm a de
Mallorca) w hich jo ined in 1998 with 20,150 room s in 72 hotels (34th largest in the world), Robinson Club GmbH (based in Hanover) w hich joined in 1998 w ith 5,831 room s in 25 hotels (144th largest in th e world), Grecotel
SA (based in Rethym non), w hich joined
in 1998 w ith 5,628 room s in 22
hotels (147th largest in the world), as well as th e Iberotel Grupotel, S w iss Inn and Dorfhotel
*33
T ab ela II. Struktura hoteli i łóżek w hotelach T U I Hotels&Resorts w iosną 2 0 0 2 r. Tab le II. Hotels and beds in T U I Hotels&Resorts in spring 20 0 2S ie ć /C h a in Hotele / Hotels Ł ó ż k a / Beds
Riu Hotels Group 96 5 5 892
M aqic Life 24 2 2 390 Robinson Club G m bH 26 13 571 Grupotel 34 1 3 1 6 0 Renthotel/Flash Tour 20 9 27 0 G recotel SA 16 9 021 Paladien Hotels 24 7 32 8 Iberotel 13 6 72 4 Nordotel 10 3 917 Atlantica Hotels 6 3 072 Swiss Inn 8 2 1 8 2 Dorfhotel 4 1 66 4
G ran Resort Hotels 1 728
R azem 282 148 519
W 2000 r. TUI Group przejęło największą sieć biur podróży w Austrii (Gulet Touropa Touristik GmbH) i brytyjską Thomson Travel Group oraz rozpoczęło rozmowy o przejęciu francuskiej sieci biur podróży Nouvelles Frontières. Jednocześnie, dzięki przejęciu francuskiej sieci Paladien Hotels (powstałej jeszcze w 1987 r.), skandynawsko- brytyjskiej Nordotel oraz działającej w Turcji, Grecji i Tunezji sieci Magic Life (utworzonej w 1991 t\), TUI Hotels & Resorts utrzymało 17 po zycję na liście największych systemów hotelowych świata, zwiększając w ciągu roku liczbę pokoi do 49 801, a liczbę hoteli do 204. W tym samym cza sie Club M éditerranée SA spadło na 22 miejsce (z 20), zmniejszając liczbę pokoi do 36 350, a ho teli do 120.
W 2001 r. TUI Hotels & Resorts kontynuowało przejmowanie kolejnych sieci hotelowych, przej mując działającą na Cyprze Atlantica Leisure Gro up (powstałą w 1980 r. sieć Atlantica Hotels) oraz hiszpańską Renthotel/Flash Tour (utworzoną w 1987 r.). W tym samym roku z jego inspiracji w Benidorm (Hiszpania) powstał duży hotel Gran Resort Hotel, który ma się stać początkiem kolej nej sieci (powołanej w 2002 r.). W tym samym ro ku TUI Group przejęło włoskie biura podróży Al- pitour Group.
Rozwój dotychczas posiadanych sieci hotelo wych, jak i nowe przejęcia sprawiły, że w 2001 r. TUI Hotels & Resorts znalazło się już na 13 miejscu wśród największych systemów hotelo wych świata. Pod koniec roku dysponowało 70 293 pokojami (w 278 obiektach), co oznaczało zwiększenie stanu posiadania w ciągu zaledwie ro ku aż O 41,1% (WOLCHUK, SCOVIAK LERNER
2002).
W tym czasie w hotelu należącym do TUI Hotels & Resorts były przeciętnie 253 pokoje (w 1999 r. 246 pokoi, a w 2000 r. 244 pokoje), co sprawia, iż można je było zaliczyć do obiek tów średniej wielkości. W iększość obiektów pozo stających w dyspozycji TUI Group to hotele pię- cio-, cztero- i trzygwiazdkowe. Ponieważ nale żące do TUI Hotels & Resorts obiekty znajdowały się w kilkudziesięciu krajach (tab. III), system zaczął spełniać wymogi stawiane przed łańcu chami hotelowymi określanymi mianem syste mów działających w skali globalnej (KOWALCZYK
2001).
Dzięki dynamicznemu rozwijaniu usług tury stycznych w okresie 1995-2001 przychody Preus- sag AG wzrosły z 13 445 min euro do 26 528 min euro, a zyski ze 178 min min euro do 411 min
eu-In 2000 the TUI Group took over the largest netw ork of travel agencies in A ustria (Gulet Touropa Touristik GmbH) and the B ritish Thomson Travel Group, while startin g talk s on taking over the
French netw ork of travel agencies.
Nouvelles Frontières. At the sam e time,
due to the takeover of the French
Paladien Hotels (set u p in 1987), the
Scandinavian-B ritish Nordotel and the
Magic Life ch ain which had been
operating in Turkey, Greece and Tunisia
since 1991, TUI Hotels & Resorts
rem ained th e 17th largest hotel system
in th e world having increased its
n u m b er of room s to 49,801 and the n u m b er of hotels to 204 w ithin one year. At the sam e tim e Club Méditerranée SA dropped from 20th to 2 2 nd, and decreas ing its n u m b e r of room s to 36,350 and hotels to 120.
In 2001 TUI Hotels & Resorts
continued to take over fu rth er hotel chains: th e Atlantica Leisure Group (1980) operating in C yprus and the S panish
Renthotel Flash Tour (1987). In the sam e
y ear in Benidorm (Spain) it initiated the building of a large Gran Resort Hotel which w as to becom e the beginning of a new ch ain (set u p in 2002). Also in 2001 the TUI Group took over the Alpitour G roup - Italian travel agencies.
The developm ent of hotel chains already owned, as well as new takeovers, m ade TUI Hotels & Resorts the 13th largest hotel system in 2001. At the end of th e year it h ad 70,293 rooms in 278 hotels, w hich m e a n t a 41.1% increase over one year ( Wo l c h u k, Sc o v i a k & Le r n e r 2002).
At the tim e the average n u m b er of rooms in TUI Hotels & Resorts hotels was 253 (in 1999 it h ad been 246, and in 2000 - 244), w hich m ade them m edium - size hotels th e m ajority of w hich were 3-, 4- and 5-star. As th e hotels were built in m any co u n tries all over the world (Table 3), it sta rte d to comply with requirem ents concerning system s o perat ing on a global scale ( Ko w a l c z y k 2001).
Due to the dynam ic developm ent of to u rist services in th e period of 1995- 2001, Preussag AG 's income grew from
