• Nie Znaleziono Wyników

Męka Chrystusa w rękopiśmiennej poezji karmelitańskiej

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Męka Chrystusa w rękopiśmiennej poezji karmelitańskiej"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

Katarzyna Kaczor

Męka Chrystusa w rękopiśmiennej

poezji karmelitańskiej

Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica 5, 27-40

(2)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FO L IA L IT T E R A R IA P O L O N IC A 5, 2002

Katarzyna Kaczor MĘKA CHRYSTUSA

W R ĘK O PIŚM IEN NEJ PO E Z JI KARM ELITAŃSKIEJ

Początki pieśni pasyjnej n a gruncie polskim sięgają praw dopodobnie drugiej połowy X III w .1 Źródłem twórczej inwencji zarówno w sztuce2, ja k i w literatu­ rze3, staje się ew angeliczny d ram at m ęki C hrystusa. T em atykę cierpienia i męczeństwa oraz kult ukrzyżowanego Chrystusa przedstaw iają średniowieczne d ram aty liturgiczne, m isteria pasyjne, rozm yślania, żywoty świętych i legendy.

Inspiracją dla tego typu tw órczości staje się doloryzm , a w raz z nim typ przedstaw ieniow y - pieta4, k tóry połączył w jeden sym bol całą pasję, będącą kw intesencją w szystkich cierpień U krzyżow anego. C hrystus w drodze n a G olgotę M atce ukazuje swe cierpienia, chcąc, by w spółcierpiała w Jego męce. E pizod ten „jest jednym z wielu przytaczanych w literaturze pasyjnej dow odów w spółm ęki M arii” 5.

1 J. W ę c o w s k i , Wstęp [do:] Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek X V I, t. 2, red. J. N ow ak-D łużew ski, W arszaw a 1977, s. 5-10.

2 T. D o b r z e n i e c k i , Wybrane zagadnienia ikonografii pasyjnej w sztuce polskiej, [w:] M ęka Chrystusa wczoraj i dziś, red. H. D . W ojtyska CP, J. J. K opeć CP, Lublin 1981, s. 131-151.

2 Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek X V I, l. 1-2, zebrał i oprać. M . K orolko, W arszaw a 1977; E. L a n d , Z dziejów literatury pasyjnej w Polsce, „Pam iętnik L iteracki” 1932, z. 3-4, s. 504-510; T. O b i e d z i ń s k a , Topografia wizerunków kultowych Ukrzyżowanego w średniowiecznej i renesansowej kulturze Polski. Próba rozpoznania wybranych zagadnień, [w:] N urt religijny w literaturze polskiego średniowiecza i renesansu, red. S. N ieznanow ski, J. Pelc, Lublin 1994, s. 83-141; J. S m o s a r s k i , M ęka Pańska w polskiej literaturze średniowiecznej, [w:] M ęka Chrystusa..., s. 95-101. Zob. też: E. Ż w i r k o w s k a , Polskie misterium pasyjne. M isleryjny proces Jezusa i neomoralitetowy sąd nad Peccatorem, „Pam iętnik L iteracki” 1993, z. 2, s. 29-56.

4 E. P a n o f s k y , Imago Pietatis. P rzyczynek do historii typów przedstawieniowych M ą ż Boleści i M aria Pośredniczka, [w:] i d e m , Studia z historii sztuki, wybr., oprać, i posłowie J. B iałostocki, W arszaw a 1971, s. 95-121.

! Zob. T. D o b r z e n i e c k i , Chrystus Frasobliwy w literaturze średniowiecznej, „Biuletyn H istorii Sztuki” 1968, n r 3, s. 296.

(3)

28 K atarzyna Kaczor

N aśladow anie M ęki C hrystusa daje się zauw ażyć w postaw ie śred n io ­ wiecznych m istyczek franciszkańskich6, a także duchow nych tych czasów. W w ypracow anym typie duchow ości pasyjnej akcentow anych głów nie kult krzyża, um iłow anie C h ry stu sa m iłosiernego, cześć d la Jego ra n , krw i i cierpień7. Szczególnym sposobem zbliżenia się do cierpień Jezusa było rozw ażanie Jego m ęki (m editatio), zm ierzające do w ew nętrznego poruszenia człow ieka (compassio), m ające skłonić go do n aślad o w an ia (imitatio).

T a k żywy w średniow ieczu tem at M ęki Pańskiej stał się w yrazistym rysem duchow ości i pobożności potrydenckiej8. U obecnił się on w różnej postaci: obrzędow ej, kultowej, poetyckiej i ascetycznej9. R ozw inął się wówczas ku lt relikwii M ęki Pańskiej i krucyfiksów , pow stały tłum aczenia i przeróbki bonaw enturiańskich godzinek m ęki, różańce pasyjne i k o ro n k i do pięciu ran Jezu sa10. D uchow ość pasyjna u k ształto w an a została nie tylko poprzez udział w nabożeństw ach pasyjnych, w pielgrzym ce do świętego grobu w Jerozolim ie czy też do K alw arii, w fundacjach kościoła, kaplicy, obrazu U krzyżow anego, ale rów nież poprzez dzieła literackie podejm ujące tę tem aty k ę11. N ależałoby tu wymienić m esjady przedstaw iające życie i m ęczeńską śm ierć C hrystusa, m isteria pasyjne, poem aty o cierpiącym Jezusie, historyje o um ierającym Zbaw icielu, utw ory stacyjne itd .12

T eksty o tem atyce m ęki Pańskiej pow stają rów nież w kręgu krakow skich k a rm elitan ek z X V II i X V III w .13 P rzedm iotem tego a rty k u łu będzie u k azan ie p ro b lem aty k i pasyjnej w rękopiśm iennych te k s ta c h zakonnic, przechow yw anych w B ibliotece Jagiellońskiej, o p a trz o n y c h sy g n atu ram i

6 N ależałoby tu wymienić przede wszystkim: M ałgorzatę z K o rto n y , K larę z M ontefalco i Anielę z Foligno. Zob. J. J. K o p e ć CP, N urt pasyjny w średniowiecznej religijności polskiej, [w:] M ęka Chrystusa..., s. 47; i d e m , M ęka Pańska w religijnej kulturze polskiego średniowiecza. Studium nad pasyjnym i m otyw am i i tekstam i liturgicznymi, „Textus et S tu d ia” , W arszaw a 1975, s. 92-101.

7 Ibidem, s. 38-60. Zob. też: W. W y d r a , M iejsce Władysława z Gielniowa w kształtowaniu się średniowiecznej poezji religijnej, [w:] Literatura i kultura późnego średniowiecza w Polsce, red. T. M ichałow ska, W arszaw a 1993, s. 69-82.

8 Zob. J. S m o s a r s k i , Z m isteryjnych tradycji, „Przegląd Pow szechny” 1982, n r 5, s. 196-209.

’ R. M o n t u s i e w i c z , Preftguracja M ę k i i adoracja D zieciątka w utworach kolędowych Kaspra Twardowskiego. Próba interpretacji ikonograficznej, „R oczniki H um anistyczne” 1984, t. 32, z. 1, s. 124.

10 M ęka Chrystusa..., s. 61-79.

u J. S t r ę c i w i l k CP, M ęka Pańska w polskiej literaturze barokowej, [w:] M ęka Chrystusa..., s. 102-119.

12 D . K ü n s l l e r - L a n g n e r , Człowiek i cierpienie w poezji X V I I wieku, [w:] Literatura polskiego baroku. W kręgu idei, red. A. Now icka-Jeżowa, M. Hanusiew icz i A. K arpiński, Lublin 1995, s. 266-269.

13 Zob. K . G ó r s k i , Uwagi o rozmyślaniach staropolskich, [w:] Przełom wieków X V I i X V I I w literaturze i kulturze polskiej, red. B. O tw inow ska, J. Pelc, W rocław 1984, s. 223-228.

(4)

M ęka Chrystusa w rękopiśmiennej poezji karmelitańskiej 29 3640 o raz 3642. R ękopis pierwszy jest kodeksem z przełom u X V II i X V III w. (1722 r.), fo rm atu 16°, zapisanym przez różne osoby. Liczy 5 k a rt oraz 505 stron. D rugi rękopis to kodeks pochodzący z 1741 r., takiego sam ego fo rm atu , rów nież pisany „różnym i rękam i” , zaw ierający 397 stro n . O bydw a zbiory m ają ró ż n o ro d n ą zaw artość. O prócz Pieśni o N arodzeniu Pańskim ,

Pieśni o M ęce Pańskiej, tekstów pośw ięconych M aryi Pannie, są tu także

utw ory skierow ane m. in. do św. Teresy z A vila oraz do św. Jan a od K rzyża. A nonim ow e karm elitanki sięgają do tradycji średniow iecznej, jakkolw iek uw idaczniają w pieśniach przenikanie m istyki św. Teresy z A vila i św. Ja n a od K rzyża, dla których wiedza krzyża i um iłow anie go stały się wyrazem ich m iłości do U krzyżow anego:

[...] bo ja k dro g ą krzyża szedł C hrystus, tak i tym , którzy G o naśladują, tąż d ro g ą iść potrzeba, jeśli nie chcą zbłądzić14 (św. Teresa z Avila, Ż ycie 11, 5, s. 188).

Czy też:

N iechaj ci w ystarcza C hrystus U krzyżowany, z N im cierp i odpoczyw aj, a przez to wyzujesz się z wszelkich ciężarów zewnętrznych i wewnętrznych (św. Jan od K rzyża, Zasady miłości 91, s. 109).

K arm elitanki przybyły do K ra k o w a z Belgii w 1612 r .15 Były (i wciąż są) zakonem kontem placyjnym o rozw iniętym życiu m istycznym '6. W zorem dla nich stała się duchow ość terezjańska17 oraz pism a św. T eresy z A vila, przełożone n a język polski w I poł. X V II w .18

Poprzez śluby zakonne karm elitanki pragnęły Bogu o d d ać swe życie. Jego rów nież chciały naśladow ać - zw łaszcza w cierpieniu. D latego też praktykow ały one, w skrajny wręcz sposób, ubóstw o, poddaw ały się surowem u um artw ianiu. D obrow olnie zadaw ały sobie ból, k tóry zbliżał je do cierpień U krzyżow anego. Ich pragnienia poniżenia, p o kuty, ogołocenie się ze wszys­ tkiego, cierpienia i śmierci na wzór M ęki C hrystusa oddają żywoty zakonnic19.

14 W szystkie cytaty wg edycji: Św. T e r e s a o d J e z u s a . D o k t o r K o ś c i o ł a , Dzieła, z hiszpańskiego przel. ks. bp H. P. K ossowski, wyd. 3, t. 1-3, K rak ó w 1987.

15 Zob.: E. J a n i c k a - O l c z a k o w a , Z a ko n y żeńskie w Polsce, [w:] Kościół w Polsce. W ieki X V -X V II I, t. 2, ICraków 1970, s. 755.

16 Zob.: K. G ó r s k i , Zarys dziejów duchowości w Polsce, K rak ó w 1986, s. 135. 17 K . G ó r s k i , Studia i materiały. Z dziejów duchowości, W arszaw a 1980, A T K , s. 35. 18 Recepcję dziel św. Teresy z Avila w Polsce om ów iła S. C i e s i e l s k a - B o r k o w s k a , M istycyzm hiszpański na gruncie polskim, K raków 1939, PA U , Rozprawy Wydziału Filologicznego, t. 66, n r 1, s. 132-160: Św. Teresa od Jezusa (1515-1582).

19 Zob. Ż y w o ty pierwszych karmelitanek polskich, wyd. K . G órski, „A rchiw a, Biblioteki i M uzea K ościelne” 1963, s. 361-395; Autobiografia m istyczna M . Teresy od Jezusa karm. bosej (A nny M arii M archockiej) 1603-1652, wyd. K . G órski, Poznań 1939; Autobiograficzne zapiski M . Barbary od Najśw. Sakram entu, Karm elitanki Bosej (zm . 1670), wstęp i wyd.

(5)

зо Katarzyna Kaczor

Sposobem zbliżenia się do C h ry stu sa była d la nich m ed y tacja, której p rzedm iot stanow iła przede wszystkim M ęk a P ań sk a20.

Podm iot liryczny pieśni poetek-zakormic to człowiek odczuwający w sposób p rosty, nieskom plikow any, patrzący na św iat okiem istoty głęboko wierzącej. A d resatem z kolei je st C h ry stu s, a przed m io tem w ypow iedzi - św iat transcendentalny, krystalizujący porozum ienie między podm iotem m ów iącym a odbiorcą. K arm elitańskie pieśni pasyjne uk aształto w an e są więc w duchu dialogu, k tó ry rozgryw a się w planie w ertykalnym .

A u to rk i odsłaniają osobiste relacje z Bogiem („O słodki Jezu [...] przybij m nie proszę, doświadcz m ię Jezu, bądź wiecznie ze m ną, m ój Ojcze dobrotliwy, wezmij m ą pam ięć, daj mi czynić wolę T w oję” ). Bóg tra k to w a n y je st ja k rów norzędny p a rtn e r dialogu. Bezpośredni, a wręcz osobitý ich zw rot do N iego świadczy o wzajem nej zażyłości. W idać to n a przykładzie wielu pieśni, zw łaszcza m ających inw okacyjny charakter:

A ch kiedyż mię o m ój Panie K iedy pocieszysz kochanie

(Pieśni o krzyżu. Kompozycji tejże W. M . wielkiej A m a to rki krzyża Pana Jezusa. Pieśń 1, rkps 3642, s. 184)

czy:

Panie cierpieć i w zgardzoną Być d la ciebie poniżoną.

(Pieśni o krzyżu..., Pieśń trzecia, rkps 3642, s. 185)

A u to rk i używ ają form trybu rozkazującego: przybij m nie, dośw iadcz mię, przydzeż, przydz, wysłuchaj, zmiłujże się, ulżyj. Je d n a k ob o k nich pojaw iają się słow a „proszę” , „racz” , które łagodzą kategoryczność im ­ peraty w u i przek ształcają w ypow iedź w p o k o rn ą p ro śb ę („P rzybij m ie proszę ju ż d o K rzyża T w ego” , „W sław n ade m n ą litość T w oję, / Proszę p o k o rn ie m ój Jezu ” ). K arm elitan k i m ają poczucie w ew nętrznego pokrew ień­ stw a z Bogiem. Stopień ich zażyłości z N im został p odkreślony poprzez użycie zaim ków i zabarw ionych sensualizm em epitetów określających Boga, w prow adzających w in ty m n ą atm osferę (m ój Jezu, Jezu m ój k o ch an y , o słodki Jezu, skarbie mego serca, m e kochanie, nadzieja m oja).

K . G órski, „N asza Przeszłość” 1961, nr 14, s. 249-264; Krótkie zebranie żyw ota świątobliwego W. M a tk i A nny a Jezu pierwszej z Polek karm elitanki bosej reformaciey św. M a tk i naszej Teresy przez W.O. Stefana od S. Teresy niegdy prowincjała napisane, K BW es., rk p s 49, s. 34-107. Żyw ot ten wydał Κ.. G órski, s. A. M . B o r k o w s k a OSB, Historiografia zakonna a wzorce świętości w X V I I »v., „Textus et Studia” , W arszaw a 1984, s. 41-118; K . G ó r s k i , Zarys dziejów..., s. 130-156.

20 Cz. G i l O C D , Ż ycie codzienne karm elitanek bosych w Polsce w X V I I - X I X wieku, K rak ó w 1997, s. 100-101, 128-134.

(6)

M ęka Chrystusa w rękopiśmiennej poezji karmelitańskiej 31 P oetka-zakonnica ukazuje swą m ałość i grzeszność w obliczu Bożej wielkości:

Serceć me niegodne [...]

Niech się nie b łąka nigdzie od Ciebie {Pieśni o krzyżu..., Pieśń trzecia, rkps 3642, s. 78)

W innym fragmencie:

M iałem Jezusa z serca kochanego D la mnie n a krzyżu zam ordow anego

[-]

Lecz widzę, żem przez m e grzechy zgubił K tóregom kochać wiecznie był poślubił.

{Pieśń grzesznika pokutującego do Ukrzyżowanego Pana Jezusa, rkps 3642, s. 89) Życie ziem skie jest dla niej wygnaniem:

O życie ludzkie, tu n a tym wygnaniu Pełne mizerij w płaczu, w narzekaniu K iedyż mię puścisz, kiedy Boga mego Już widzieć będę.

{Pieśni o krzyżu..., Pieśń czwarta, rkps 3642, s. 187) W innym m iejscu podkreśli:

A ch nic mię nie kontentuje Co się pod niebem znajduje W szystko dręczy, wszystko przykro Bo tu serce nie przywykło

{Pieśni o krzyżu..., Pieśń trzecia, rkps 3642, s. 186)

W pod o b n y sposób n a tem at życia ziem skiego ja k o w ygnania w yraziła się św. T eresa z Avila:

O jakże długie je st ziemskie wygnanie!

[.„i

O, zerwij, Panie, te ciężkie kajdany,

[...i

O życie!

[.„i

Puść mnie więc! nie więż wśród ziemskiej ciemności,

и

O, jakże czekam mej śmierci zjawienia, Bo tylko ona otw orzy mi drogę, Wybawi duszę z ciasnego więzienia.

(7)

32 K atarzyna Kaczor

Życie n a ziemi zobrazow ane zostało za p o m o cą pejoratyw nych określeń (w ygnanie, ciem ność, ciasne więzienie). Praw dziw ym szczęściem jest m om ent śm ierci, który otw iera perspektyw ę nieskończoności. P o etk a pragnie więc w kroczyć n a drogę, k tó ra ułatw i jej relacje z Bogiem , jak k o lw iek kroczenie tą d ro g ą pełne jest zm agań i niepokojów :

Ej cóż za zw łoka serce me turbuje Co za nieznośny sm utek w nim sprawuje Życie niemiłe, przykrzy mi się srodze W idząc żem nie jest n a krzyżowej drodze. K tó ż nieprzyjaciel, k to tak nieżyczliwy K tó ż je st przeszkodą tej drogi szczęśliwy. K tó ż mi tam uje tę królew ską drogę (Pieśni o krzyżu..., Pieśń druga, rk p s 3642, s. 184)

Z pow yższego fragm entu w yłania się o b raz człow ieka-pielgrzym a, który pragnąc doznać Boga, wciąż dośw iadcza „nocy ciem nych” , wziętych niem alże z poetyki św. Ja n a od K rzyża.

D ro g a, k o jarzo n a z przestrzenią przeznaczoną do m ającego odbyć się w niej ruchu, d o m ag a się obecności kogoś, kto będzie po niej się poruszał. Isto ta ludzka, ja k pisze anonim ow a karm elitanka, wyczuwa jed n ak utrudnienie w tej peregrynacji („ K tó ż nieprzyjaciel, k to ta k nieżyczliw y/K tóż jest przeszkodą [...]” , „K tóż m i tam uje tę królew ską drogę” ). Przenośne określenia - d ro g a krzyżow a i królew ska - oraz pragnienie znalezienia się na niej k reu ją więc człow ieka n a w ędrow ca, k tó ry d ąży d o o d sz u k a n ia k resu w ędrów ki ju ż po tam tej stronie21.

Polskie karm elitanki p rag n ą dźw igać krzyż, on bow iem um ożliw i im zbliżenie się do Boga. C hcą rów nież po d jąć tru d pielgrzym ow ania i zm ie­ rzać k u najwyższej dla nich w artości, ja k ą jest Bóg22. Ich głód i p rag ­ nienie Boga są niezaspokojone, a serca będą niespokojne ta k długo, d o ­ póki nie znajdą p okoju w Bogu - by posłużyć się słow am i św. A ugus­ tyna. Św. Ja n od K rzyża pow ie z kolei, iż dusza; „[...] d o p ó k i nie posię- dzie całkow icie przedm iotu swej m iłości, tyle m a u trudzenia, ile doznaje b rak u ; a gdy G o w końcu posiędzie, zaspokoi się. [...] jest ja k puste naczynie, czekające napełnienia” (Pieśń duchowa 9, 6, s. 567). D latego a u to rk a oznajm i:

21 Zob. M . S k w a r a , Krajobraz z drogą. O m otywie p olskiej poezji i sztu k i funeralnej drugiej połow y X V I i początku X V I I wieku, [w:] Staropolskie teksty i konteksty. Studia, t. 2, red. J. M alicki, K atow ice 1994, s. 118.

22 J. A b r a m o w s k a , Peregrynacja, [w:] Przestrzeń i literatura, W roclaw 1978, s. 133. Z agadnienia „w ędrow ania” i „pielgrzym ow ania” przedstaw iła w studium A. N o w i c k a - • J e ż o w a , H om o viator-mundus-mors. Studia z dziejów eschatologii w literaturze staropolskiej, t. 1, W arszaw a 1988, s. 57, t. 2, s. 60-61.

(8)

M ęka Chrystusa w rękopiśmiennej poezji karm ełitańskiej 33 Pójdę G o szukać zarazę w tej dobie

A tak nalaszczy nie puszczę od siebie Gdzieś mi się podział Jezu m ój kochany? {Pieśń grzesznika..., rkps 3642, s. 89)

Nieco p odobnie wyraził się przecież św. Jan od K rzyża:

G dzie się ukryłeś,

U m iłowany, i mnieś wśród jęków zostawił? Uciekłeś ja k jeleń,

G dyś m nie wpierw zranił,

Biegłam za T o b ą z płaczem, a Tyś się oddalił [Pieśń duchowa 1, s. 78)

Poszukiw anie Boga staje się u karm elitanek analogiczne do m otyw u zaczerpniętego z Pieśni nad pieśniam i23; tym sposobem o b razo w an ia p o ­ sługiwali się rów nież poeci polskiego b a ro k u 24. P o d m io t liryczny pieśni pragnie w całości, przynależeć do Boga, chce zatracić się w C hrystusie, a w istocie n apraw dę w N im się odnaleźć. Z w raca się do B oga z p rośbą o wyniszczenie egoizm u, udoskonalanie osobow ości, sk o ro jest dziełem rąk Stwórcy:

Wyniszcz o Jezu, wyniszcz duszę m oję

Już czyń z n ią co chcesz, wszak stw orzenie Twoje Wyniszcz zbyteczną m iłość m ą k u sobie Zam ień j ą w m iłość ognistą ku Tobie

(Pieśni a krzyżu ..., Pieśń druga, rk p s 3642, s. 184-185)

Polskie karm elitanki, p odobnie ja k św. T eresa z A vila25, podkreślają, iż Bóg obecny je st we w nętrzu człow ieka, w duszy i w sercu. M istyczka hiszpańska zaznaczyła, że Bóg znajduje się w siódm ym m ieszkaniu tw ierdzy, k tó re m ieści się w sam ym śro d k u „g m ach u ” . Środkiem tym je st w nętrze duszy, „w któ ry m zachodzą najbardziej tajem ne rzeczy pom iędzy Bogiem a d u szą” 26.

B ohater liryczny utw orów pasyjnych zap rasza więc Boga d o swego serca. D aje tem u w yraz w pieśni, w której k a ż d ą strofę rozpoczyna tym zaproszeniem :

23Pieśń nad pieśniami 5, 6; 6, 1, [w:] Pism o Św ięte Starego i Nowego Testam entu,w przekł. z języków oryginalnych, oprać, zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, wyd. 2, Poznań 1971, s. 754-755.

24 Cz. H e r n a s , Barok, wyd. 5 zm. i rozszerzone, W arszaw a 1998, s. 53, 55, 360-362. Zob. też: K . K a c z o r , M aciej Kazimierz Sarbiewski a św. Jan od Krzyża,„Przegląd Powszechny” 2000, n r 7 -8 , s. 68-79.

25 Ś w i ę t a T e r e s a o d J e z u s a , Twierdza wewnętrzna, t. 2, s. 219-446. 3/1Ibidem, s. 225.

(9)

34 K atarzyna Kaczor Przydzeż przydź, boć mi z T o b ą żyć

Bom Cię sobie ulubiła Żebym z T o b ą wiecznie była

daj się uprosić m ój Jezu, daj się uprosić.

[...]

W yrysuj twe święte rany

N a sercu m oim m ój Jezu najświętszy

(Piosneczka zapraszająca Pana Jezusa do serca, rkps 3642, s. 180-181)

W innym m iejscu jeszcze dobitniej określi p o e tk a m iejsce Jego zam iesz­ kania:

0 Jezu mój U kochany toć to tw arde łoże Więc zdejmę cię z tego K rzyża

W sercu mym położę Niechże będzie za łóżeczko

Serce moje tobie

(Insza pieśń nabożna, rk p s 3642, s. 196)

Cierpienie i dźw iganie krzyża zbliżały człow ieka do Boga. Sw. T eresa z A vila pisze o zadow oleniu w ynikającym z dźw igania krzyża:

K rzyżu, ty jesteś oparciem żywota, Ty mi otw ierasz szczęścia ja sn e w rota (św. Teresa z Avila, D o krzyża, s. 254)

Swoją n aukę o życiu zakonnym przedstaw iła w u tw orze Z krzyżem p rzez

życie, w k tó ry m po d k reśliła, iż krzyż niesiony z m iłości, d la m iłości

i w k ieru n k u m iłości przynosi w ieczną radość:

Pochwyćm y K rzyż z m iłością 1 z Jezusem wytrwale Idźm y Jego śladam i K u wiekuistej chwale

(św. Teresa z Avila, Z krzyżem przez życie, s. 257)

D eklarację uczestnictw a w cierpieniu poetk a-zak o n n ica składa w słowach:

K rzyż twój kocham krzyż obieram W nim niech żyję i um ieram K rzyż me życie K rzyż kochanie W K rzyżu ukontentow anie

(Pieśni o krzyżu..., Pieśń trzecia, rk p s 3642, s. 186)

K rzyż jest przede wszystkim sym bolem śmierci, ale w w yniku swej am biwalencji znaczeniowej sym bolizuje także zbawienie i życie27. D la polskich

27 H asło: k rzy ż, [w:] M . L u r к e r , Słow nik obrazów i sym boli biblijnych, tłum . bp K . R om aniuk, Poznań 1989, s. 101-103.

(10)

M ęka Chrystusa w rękopiśmiennej poezji karm elitańskiej 35 karm elitanek krzyż jest klejnotem , a przede w szystkim d ro g ą od śm ierci do prawdziw ego bytu. Św. Teresa z A vila podkreśliła, iż jest on siłą, zbawieniem, oparciem ziem skiego żyw ota, ostoją w czasie burz:

K rzyżu, ty jesteś oparciem żywota, Ty mi otw ierasz szczęścia jasne w rota (św. T eresa z Avila, Do krzyża, s. 254)

W innym m iejscu w yraziła się podobnie:

W krzyżu je st życia m oc święta, W krzyżu ostoja w czasie burz, W krzyżu jest d ro g a w ytknięta D o wiecznych w iodąca nas zórz (św. T eresa z Avila, Droga krzyża, s. 255)

Pragnienie krzyża jest dla karm elitanki bezgraniczne. Chce się nim delektow ać, dając w yraz tem u, iż sacrum pragnie chłonąć także drogą sensualistyczną28:

Cierpieć, ach cierpieć, Jezu m ój d la ciebie N ic więcy nie chcę, nic mi nie smakuje Samym się krzyżem serce delektuje Z a nic je st u m nie wszystko w małej cenie C o nie jest krzyżem, co nie je st cierpienie K rzyż twój m ój Jezu, krzyż mię kontentuje K rzyż j a najdrożej nad w szystko szacuję {Pieśni o krzyżu..., Pieśń druga, rk p s 3642, s. 185)

G dzie indziej z kolei:

Najsłodsze R an y mile całuję Serceć m e niegodne Jezu daruje

{Pieśni o krzyżu..., Pieśń trzecia, rkps 3642, s. 78)

Pragnienie cierpienia jest ta k silne, iż odczucie jego b rak u d oprow adza poetkę w sw oistym parad o k sie d o sm utku, a wręcz i do bólu:

Jeśli nie dasz K rzyża Panie D usza z ciałem się rozstanie Być w tym życiu bez cierpienia Czy p o d o b n a d o zniesienia

{Pieśni o krzyżu..., Pieśń trzecia, rk p s 3642, s. 185)

28 M . H a n u s i e w i c z , Święte i zmysłowe łv poezji religijnej polskiego baroku, Lublin 1998, s. 291-348; zob. też e a d e m , ,.Świadectwo zm ysłów " w poezji religijnej X V II wieku, [w:] Literatura polskiego baroku..., s. 335-357.

(11)

36 Katarzyna Kaczor

W w izerunku ukrzyżow anego C hrystusa zaw arta została tajem nica, ale także k o n k retn y przekaz - bólu, w spółczucia o raz drogi d o szczęścia29.

Z pragnieniem krzyża łączy au to rk a-zak o n n ica chęć bycia w zgardzoną i poniżoną:

Panie cierpieć i w zgardzoną Być d la ciebie poniżoną Pragnę z serca pragnę tego T o jest centrum życia mego

(Pieśni o krzyżu..., Pieśń trzecia, rk p s 3642, s. 185)

A nonim ow a karm elitanka, p rag n ąc uczestniczyć w cierpieniu C hrystusa, kieruje swe prośby do M atk i Jego - M a tk i Boleściwej, M a tk i W szystkich Sm utnych30, k tó ra w spółodczuw ała Jego mękę:

Syna twego zranionego, D la m nie tak umęczonego, Podziel ze m n ą ból jego. D aj mi z to b ą płakać szczerze z ukrzyżow anym w tej mierze póki żyje um ierać

(Pieśń o męce Pańskiej, rk p s 3640, s. 63-65)

P o etk a w yraża gotow ość na to, by cierpiącego C h ry stu sa naśladow ać i w spółcierpieć razem z N im („O słodki Jezu, skarbie serca m ego / Przybij m ię proszę ju ż do K rzyża Twego / D aj m ó c w cierpieniu Ciebie / N a ­ śladow ać” - rk p s 3642, s. 80). Podkreśla wagę zjednoczenia z N im w bólu.

By znaleźć Boga, należy więc wyrzec się wszystkiego, tzn. dojść do unicestw ienia, do całkow itego „n ic” 3', zrezygnow ać z u p o d o b a ń i pożąd ań , a w ybrać to, co jest krzyżem.

Polskie karm elitanki, podobnie ja k m istycy hiszpańscy, p rag n ą śmierci, k tó ra zerwie „zasłonę ciem ności w iary” 32, pozw oli im zobaczyć Boga tw arzą w tw arz i zjednoczyć się z N im . Św. Ja n od K rzyża w ypow ie się n a tem at relacji pom iędzy w iarą a uszczęśliwiającym bezpośrednim w idzeniem Boga:

29 L. R. M o r a n , Chrystus w historii zbawienia, przel. Z. Ziółkow ski, W aszaw a 1982, s. 52-53, 243.

30 M . B i e r n a c k a , T. D z i u b e c k i , H. G r a c z y k , J. S. P a s i e r b , M aryja M a tka Chrystusa, W arszaw a 1987, s. 138; K . S. M o i s a n , B. S z a f r a n i e c , M aryja Orędowniczka Wiernych, W arszaw a 1987, s. 15.

31 Poetykę „nicości” przedstaw ił św. Jan od K rzyża n a duchow ym pisem nym schemacie i rysunku, zwanym „ G ó rą K arm el” , „ G ó rą doskonałości” ; zob. Św. J a n o d K r z y ż a . D o k t o r K o ś c i o ł a , Dzieła, s. 132-138.

32 K . W o j t y ł a , Zagadnienie wiary w dziełach św. Jana od K rzyża. Rozprawa doktorska na Fakultecie Teologicznym Papieskiego Uniwersytetu Angelicum w Rzym ie, wstęp ks. F. kard. M acharski, K rak ó w 1990, s. 60.

(12)

M ęka Chrystusa w rękopiśmiennej poezji karmelitańskiej 37

Trzym ać w swych rękach (czyli w czynnościach swojej woli) światło je st to zjednoczenie miłości, m im o że w m roku wiary. Zaraz po rozbiciu dzbanów doczesnego ży d a, któ re jedynie przeszkadzały światłu wiary, dusza ujrzy Boga tw arzą w tw arz, w chwale33.

Pragnienie śm ierci okazuje się sw oistym p aradoksem , bow iem to ona w prow adza dopiero w żywot praw dziw y. P olska k arm elitan k a przyjm ie więc jed n o zn aczn ą postawę:

Przykre życie o m ój Boże Śmiercią raczej zwać się m oże Aieć milsza bez w ątpienia Śmierć, niż życie bez d erpienia

(Pieśni o krzyżu..., Pieśń trzecia, rk p s 3642, s. 186)

Ów p aradoks - życie śmiercią a śmierć życiem - często stosow ali m etafizy­ czni poeci polskiego b aroku, uw ażając, iż „śm ierć jest nie tylko ró w n a życiu, ale jest jedynym sensem życia i przez to stoi nad nim wyżej” 34. T ęsknotę za śm iercią wyrazili m istycy hiszpańscy, d la których śmierć nie stanow iła końca życia, ale stała się jego początkiem . Człow iek um iera po to, aby dopiero w pełni żyć. O gołocony z m roków świata, m oże po śmierci w pełni zjednoczyć się Bogiem -Oblubieńcem . Sw. Teresa z A vila wypowie swe pragnienia wprost:

O, jakże czekam mej śm ierd zjawienia, Bo tylko o na otw orzy mi drogę, W ybawi duszę z ciasnego więzienia. Ja tym um ieram , że um rzeć nie mogę.

[...]

W zywam d ę , śm ierd! O, wyrwij mię z ciała! Tylko przez ciebie szczęśde zdobyć mogę...

(św. T eresa z Avila, Tęsknota za życiem wiecznym, s. 233-234)

W innym fragm encie, nazyw ając swój stan i uczucie, w rzewnej tonacji jeszcze wyraźniej przedstaw i swe prośby:

O Boże m ój, w tęsknocie D o Ciebie prośbę ślę, T ak sm utno mi n a świecie Już, Panie, um rzeć chcę!

[-]

O skróć już to wygnanie! Zakończ d erp ien ia me! Z tęsknoty mej za T obą Ja, Panie, um rzeć chcę!

(św. T eresa z Avila, Tęsknota wygnania, s. 240, 242)

33 Ibidem, s. 59.

(13)

38 K atarzyna Kaczor

Św. Jan od K rzyża swe pragnienie śmierci, a tym sam ym ekstatyczne w yznanie m iłości do Boga, zobrazuje w po d o b n y m stylu i konw encji, choć w sposób bardziej poetycki i w ysublim ow any:

Ja ju ż nie żyję w sobie, B ez Boga żyć ntie mogę! Bez Niego i bez siebie Jakąż odnajdę drogę? M iast życia - tysiąc śmierci! - W głębie życia się wdzieram , Um ieram , bo nie umieram!

(św. Jan od K rzyża, Glosa - Ż y ję nie żyjąc w sobie, s. 90)

Śmierć, będąca końcem ciemnego więzienia i wszelkiego w ygnania, a począ­ tkiem now ego życia, sym bolizuje bram ę, przejście z jednego bytu w drugi, pew ne przebudzenie, pociechę, łaskę i zbaw ienie35. Jest o n a rów nież „w spół­ czynnikiem zm artwychwstania człowieka, nabiera cech w spółum ierania z C hrys­ tusem (przy chrzcie) i w spólnego z N im zm artw ychw stania do now ego życia w Kościele”36. Trzeba podkreślić, iż jest „punktem szczytowym łaski Chrystusa, i to U krzyżowanego, a więc w spóhim ieraniem z C hrystusem ” 37. D la mistyków stanow i przep o jo n ą m iłością drogę k u je d n o c z e n iu , k tó ra niweluje w alkę ze św iatem i ciałem , a w prow adza spoczynek i ukojenie. Przyw oływ ana śmierć daleka od wizji fizycznego rozkładu czy też od myśli o dram atycznym rozbiciu istoty ludzkiej, , jaw i się jak o pożądana łaska, upragnione zdjęcie «przeklętego ciężaru» [...] doczesności”38. Jest więc ona dopłynięciem do bezpiecznego portu, w którym sam a przestając być śm iercią, staje się napraw dę życiem39.

P olska karm elitan k a pragnie śmierci, bow iem dzięki niej zarysow ują się m ożliw ości zobaczenia Boga nie przez „w elon” , ale w pełni - „tw arzą w tw a rz ” :

O życie ludzkie, [...J

K iedyż mię puścisz, kiedyż Boga mego Już widzieć będę, o ja k o pięknego A ch tysiąc razy, pow tarzam wołając N ie chcę żyć dłuży, zawsze um ierając (Pieśni o krzyżu..., Pieśń czwarta, rkps 3642, s. 187)

35 H asło: śmierć, [w:] W. K o p a l i ń s k i , Słow nik symboli, W arszaw a 1991, s. 411-415. 36 Hasło: śmierć, [w:] O. H u g o l i n L a n g k a m m e r O F M , Słow nik biblijny, wyd. 4, K atow ice 1990, s. 149.

37 Z pomocą umierającym. Przyczynki do rozmowy na tem at umierania i śmierci, zebrał H. Nikelski, przeł. S. Szczyrbowski, W arszaw a 1989, s. 143.

38 A . N o w i c k a - J e ż o w a , Pieśni czasu śmierci. Studium z historii duchowości X V l - X V l I l wieku, Lublin 1992, s. 398. Zob. e a d e m , H om o viator...

39 M . S k w a r a , Pseudonimy śmierci i piramida. O polskiej poezji i sztuce funeralnej X V I wieku, [w:] Staropolskie teksty i konteksty. Studia, red. J. M alicki, K atow ice 1989, s. 31-32.

(14)

M ęka Chrystusa w rękopiśmiennej poezji karmelitańskiej 39 Owej pełni, do której pow ołany jest człowiek, dośw iadczyć m oże on dopiero poza życiem ziem skim. N a ziemi jest więc skazany n a pewne napięcie eschatologiczne, niedosyt Boga, k tó ry um ożliw ił m u ju ż spotkanie, ale nie pozwolił m u się zatrzymać. Poznanie przez zasłonę, będące poznaniem przez w iarę i ro zu m 40, jest poznaniem niepełnym , ale jednocześnie stanow i pierwszy etap do p oznania głębszego.

W utw orach polskich karm elitanek, w yrażających pragnienie pełnego p o zn an ia Boga, zauw ażyć m o żn a sw oistą analogię do koncepcji św. Ja n a od K rzyża. K arm elita potw ierdza realność p o zn an ia przez w iarę, niem niej jed n a k zaznacza, że jest to poznanie cząstkow e, ja k b y przez „w elon” . D latego też prosi Boga, by zerw ał welon, przyspieszając ostateczne z N im spotkanie:

Skończ już! - jeśli to zgodne z twym pragnieniem ! Zerwij zasłonę tym słodkim zderzeniem!

(św. Jan od K rzyża, Ż y w y płomień miłości, s. 719)

M istyk hiszpański odczuw a głód Boga. Pragnie więc nie jakiegoś tam przelotnego sp o tk an ia, ale „istotnego w idzenia” , bowiem tylko ono w pełni go nasyci.

W pieśniach pasyjnych polskich karm elitanek, dzięki przek ład o m pism św. Teresy z A vila i św. Ja n a od K rzy ża41 o raz w w yniku rozw oju ich ku ltu 42, da się zauważyć posiew m istycyzm u hiszpańskiego. W jak im je d n a k stopniu polskie au to rk i starały się naśladow ać hiszpańskie w zory i próbow ały im dorów nać?

A lina N ow icka-Jeżow a podkreślała, iż „pop u larn y , ludow y niem al język uczuć w yrażał praw dziw ą ich, w yniesioną z dom u pobożność, czynił je d n a k nieosiągalnym am bitne zam ierzenie w ypow iedzenia uczuć seraficznej m atki T eresy”43. K arm elitańskie pieśni pasyjne, poprzez sw ą p ro sto tę, skrom ność, głęboki liryzm i pełną w iarygodność, zasługują n a m iano oryginalności. Liczne zw roty i w yrażenia, nazyw ające stany i uczucia tw orzą atm osferę uczuciowości i intym ności. T o n em ocjonalno-zm ysłow y o raz ekstatyczne

40 K . W o j t y ł a , Zagadnienie wiary..., s. 48.

41 S. C i e s i e l s k a - B o r k o w s k a , M istycyzm hiszpański..., s. 132-160, 164-175. 43 O . H. G i l O C D , Kult św. Teresy od Jezusa w polskich ośrodkach karmelitańskich tv. X V I I do X IX , [w:] O trzymałam ducha mądrości. Księga Pam iątkowa z okazji ogłoszenia św. Teresy od Jezusa D oktorem Kościoła Powszechnego, red. O. O. Filek O C D , K rak ó w 1972, s. 347-378.

43 A. N o w i c k a - J e ż o w a , Pieśni czasu śmierci..., s. 402; por. M . E u s t a c h i e w i c z , Twórczość D ominika Rudnickiego. 1676-1739, W rocław 1966, s. 114, 116-117 o raz A. C z y ż , Poezja rękopisów karmelitańskich. ( Z dziejów polskiej literatury mistycznej), „Przegląd Powszechny” 1984, n r 11, s. 216-227. Zamieszczone tam uwagi dotyczą czułostkowości charakterystycznej dla poezji zakonnic.

(15)

40 Katarzyna Kaczor

w yznania m iłości, skierow ane d o B oga, odzw ierciedlają klim aty m istyczne. N a to m ia st ow a „ tru d n o ść w ym ów ienia” , b ra k adekw atnych słów, naiw ność czy też czułostkow a egzaltacja m iały swe h istoryczno-kulturow e i literackie uzasadnienie44, co nie oznacza, że au to rk i nie dośw iadczyły przeżyć m i­ stycznych.

Pozostaje posłużyć się słow am i Ja n a A ndrzeja K łoczow skiego, który rozw iew a tę w ątpliwość:

Jestem głęboko przekonany, że istnieje tru d n a d o przekroczenia granica pomiędzy autentyczną głębią dośw iadczeń religijnych P olaków a zdecydowanie nieadekw atnym w stosunku d o tej głębi sposobem jej w yrażania: głębiej przeżywamy, niż p otrafim y to wyrazić45.

K atarzyna Kaczor

T H E T O R M E N T O F C H R IST IN P O L IS H C A R M EL ITA N P O E T R Y M A N U S C R IP T S

( S u m m a r y )

Before approaching the problem o f „The T o rm en t of C hrist in Polish C arm elitan Poetry M anuscripts” , it was necessary, specifically fo r the purpose o f this w ork, to consider the problem o f the beginning passion o f C hrist in Polish p oetry in the 13th century. T he sources creative invention, as in a rt and literature in the M iddle Ages is evangelical d ram atic torm ent o f Christ. This subject presents mediaeval liturgical dram as, passio n ’s m ysteries, m editations, saint biographies, legends, etc.

T he inspiration fo r literature is dolorysm and a picture o f pieta. In m ediaeval Polish lite ra tu re are very alive characteristics o f p assio n ’s m otifs: m e d ita tio n , com passion and im itation to rm en t o f Christ. Such a p o p u la r subject in the M iddle Ages, the to rm en t o f Christ was also present in a rich array o f literature in the 17th century.

This article deals how the problem o f the torm ent o f C hrist was visible in Polish carm elitan p oetry m anuscripts from 17th and 18th centuries. These carm elitan m anuscript texts, which I research in this w ork, are contained in the L ibrary o f Jagiellonia and they have signatures: 3640 and 3642.

The article also shows the influence of mysticism o f St. Teresa o f A vila and o f St. John o f the Cross in these m anuscripts, b u t shows as well the original conception o f C racow ’s a n onym ous p o ets fro m the 17th century. T his w ork p articu larly presents th e p erso n al experiences o f C racow ’s carm elitans (dialogue w ith G o d , the love to Him , a need o f suffering how C hrist and the need of death).

T his article shows n o t only carm elitan literary ingeniousness, b u t also a p erso n al m etaphysical and m ystical way to the soul o f God.

44 E a d e m , Feniks w popiołach. Uwagi o kulturze religijnej drugiej połow y X V I I wieku, [w:] Literatura i kultura polska p o „potopie", red. B. O tw inow ska, J. Pelc, B. Falęcka, W rocław 1992, s. 134.

45 J. A. K l o c z o w s k i , Paul Tillich - teolog ,,troski ostatecznej", [przedm ow a do:] P. T i l l i c h , D ynamika wiary, przel. A. Szostkiewicz, Poznań 1987, s. 7.

Cytaty

Powiązane dokumenty

This is a vision of Canadian culture that I find, though in a milder formulation, in Smaro Kamboureli’s introduction to her anthology of Canadian multicultural literature, Making

producent, nazwa handlowa, wraz z zalączeniem kart katalogowych.. produktu

Jeżeli się da naszym pszczołom matkę włoską, albo włoskim matkę naszych pszczół, to powstaje rasa mięszana, lecz tylko pszczoły żeńskie i robotnicze są

Zachęcam Was również do zapoznania się z poradami dr Lisy Damour, która ukazuje, w jaki sposób, każdy z nas, może zadbać o swoje dobre samopoczucie w tym trudnym czasie....

urzędu jaki piastuje, Stanie przed nim in te res a n t, o którym wie, że zalicza się do obozu przeciwnego jego przekonaniem,— zasię temu urzędnikowi do

Dalsze wszystkie centrosomy tworzą się przez podział tego niejako zre- gerowanego centrosomu jajka.. Na podstawie tych obserwacyj

Zborowo, Fiałkowo; Dopiewo: Bukowska, Dworcowa, Konarzewska, Laserowa, Leśna, Łąkowa, Niecala, Nowa, Polna, Południowa, Powstańców, Północna od Bukowskiej do Polnej, Przy

mont aż u szybko zmiennego