Irena Bartoszewska, Krzysztof
Antoni Kuczyński
Materiały do recepcji Josepha Rotha
w Polsce (1919-1999)
Acta Universitatis Lodziensis. Folia Germanica 3, 129-136
2002
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA G E R M A N IC A 3, 2002
Irena Bartoszewska, K rzy s zto f A . Kuczyński
MATERIAŁY DO RECEPCJI JOSEPHA ROTHA
W POLSCE (1919-1999)
Joseph R o th (21X 1894 - 27 V 1939) pochodzący z galicyjskich Brodów , jest w chwili obecnej jednym z bardziej znanych pisarzy au striack ich w naszym kraju. Świadczą o tym coraz liczniejsze o nim rozpraw y naukow e powstające n a polskich uczelniach, ja k również przekłady jego dzieł, dokonane nierzadko przez znanych i cenionych tłumaczy. T rafnie zauw ażył przed laty łan K oprow ski, a u to r polskiej m onografii o Josephie R othcie, iż „m y, Polacy, m am y szczególne pow ody, by interesow ać się Józefem R othem i jego twórczością. Był to bowiem pisarz, któ ry chętnie przyznaw ał się do swoich związków z polskością, a w utw orach jego, rozgryw ających się niejednokrotnie na terenach polskich dawnej G aliqi, występują także Polacy” 1. Polska recepcja a u to ra M arsza R a d e tzk y ’ego rozpoczęła się w okresie międzywojennym, wówczas to ukazały się pierwsze przekłady jego powieści w tłum aczeniu m . in. Józefa W ittlina, Izy d o ra B erm ana, W andy K rag en czy A leksandra W ata.
T akże felietony i reportaże Josepha R o th a pisane z podróży do Polski w 1937 r., kiedy to poznał i zaprzyjaźnił się z polskim i pisarzam i, nie pozostały bez wpływu n a jego popularność w naszym kraju.
U tw ory Jo se p h a R o th a , rozgryw ające się często w scenerii m ałych galicyjskich m iasteczek, czy przynoszące m otyw u p ad k u m onarchii austro- -węgierskiej, są chętnie czytane w Polsce. Sym patia polskiego czytelnika d la naddunajskiej m etro p o lii, d la wiekow ego cesarza F ra n ciszk a Jó z efa I, nakładają się n a urokliw y styl jego niepow tarzalnej prozy. D o d atk o w ą atrakcją d la naszego odbiorcy jest przyjaźń Jo sep h a R o th a z Józefem
1 J. K op ro w sk i, Z południa i północy. Odwiedziny u pisarzy, K ato w ice 1963, s. 20-21.
1 3 0 Ire n a B artoszew ska, K rz y sz to f A . K uczyński
W ittlinem , nie tylko tłum aczem jego utw orów , ale i autorem kilku pięknych w spom nień, spisanych ju ż w okresie pow ojennym 2.
W iększość polskich prac o Josephie R othcie zajm uje się jego polskimi m o ty w am i o raz literackim i pow inow actw am i z polskim i pisarzam i, jak w spom nianym Józefem W ittlinem , Bruno Schulzem czy A ndrzejem Kuś- niewiczem. D o badaczy i krytyków interesujących się w dużym stopniu o sobą i tw órczością R o th a zaliczyć należy w pierwszym rzędzie Stefana H. K aszyńskiego, K rzysztofa Lipińskiego, Ja n a K oprow skiego, M arię K łańską, Józefa W ittlina oraz Izydora Berm ana.
N ależy podkreślić, że nierzadko prace polskich germ anistów ukazują się z a granicą, głównie w A ustrii, ale także i w Republice Federalnej Niemiec, włączając się tym samym do długiego już łańcucha m iędzynarodow ych b a d a ń n ad Josephem Rothem .
P a trząc n a dzisiejszy, spory ju ż d o ro b e k polskiej n a u k i o raz listę p rzekładów zaznaczyć w arto, że pow ojenna, u m iark o w an a popularność austriackiego pisarza rozpoczęła się w naszym kraju - pam iętając o pewnej ilości rozpraw ek i szkiców oraz kilku przetłumaczonych powieściach w okresie dw udziestolecia 1918-1939 - w zasadzie dopiero w latach siedemdziesiątych, gdyż np. jeszcze w roku 1963 pisał cytow any ju ż Ja n K oprow ski, iż „młode pokolenie czytelników nic nie wie ani o tej powieści [M arsz R a d e tzk y ’ego - I. В., K . A . K .] ani o jej au to rze” 3.
Z pew nością większym pow odzeniem w Polsce cieszą się np. Franz K afk a, R o b e rt M usil czy H erm ann Broch, zaś wśród m łodszych autorów w ym ienić m o żn a In g eborg B achm ann, T h o m a sa B e rn h a rd a czy Paula C elana4. N a tych tw órcach skupia się główne zainteresow anie współczesnego polskiego czytelnika. T ak więc m im o nieco lepszej „ a u ry ” dla Josepha
2 H . O rłow ski, Joseph R oth und J ó z e f W ittlin oder das ungleiche Dioskurenpaar, [w:]
K om paratistik. Theoretische Überlegungen u n d südosteuropäische W echselseitigkeit. Festschrift f ü r Zoran Konstantinovic, hrsg. v o n F . R in n e r u n d K . Zerinschek, H eidelberg 1981, s. 443-448.
3 J. K o p ro w sk i, op. cit., s. 17.
4 O d nośnie d o recepcji literatu ry austriackiej w Polsce p o r. m . in.: E. R o sner, D rei Phasen
literarischer Beziehungen zwischen Polen und Österreich. Ein B eitrag zur P roblem atik der R ezeption nach 1945, „S tu d ia G erm an ica Posnaniensia” 1977, t. 6; H . O rłow ski, Z u r Rezeption österreichischer L itera tu r in Polen (19 71 -1 9 7 7 ), „ L ite ratu r und K ritik ” 1978, n r 129; M.
S zyrocki, D ie Rezeption der österreichischen L itera tu r in der Volksrepublik Polen, „A cta U n iv e rsita tis L od zien sis” 1980, ser. 1, z. 54; M . K ry szlo fiak , Kulturgeschichtliche Nähe.
Österreichische Literatur in Polen, [w:] D ie Rezeption der polnischen L iteratur im deutschsprachigen R a u m und die der deutschsprachigen in Polen 1945-1985, hrsg. v o n H . K n eip u n d H . Orłowski,
D a rm s ta d t 1988; H . O rłow ski, A ufnahm e der österreichischen Literatur in Polen, „ P o d iu m ” 1991, n r 79; K . A . K uczyński, Österreichische Literatur in Polen. Entwicklungslinien nach 1945, [w:] Polnische Tage am Institut fü r Übersetzer - und Dolmetscherausbildung der Universität
W ien, hrsg. von D . M üller-O U , Ł ódź 1997. P or. tak że w ykaz zestaw iony p rzez E. R osnera: Austriacka literatura piękna w ję z y k u polskim (Bibliografia za lata 1946-1981), „A c ta Universitatis
M ateriały d o recepcji Jo sepha R o th a w Polsce (1919-1999) 131 R o th a w latach siedem dziesiątych - osiem dziesiątych w Polsce, należy zgodzić się po części z niezbyt optym istycznym poglądem S tefan a I-I. K aszyńskiego, znawcy tw órczości Josepha R o th a, ja k i całej XX-wiecznej literatury austriackiej, który pisze m. in.:
W ro k u 1994 obch o d zo n o n a świecie setn ą rocznicę uro dzin tego wybitnego galicyjs kiego p isa rz a, w Polsce c h y b a o n im z a p o m n ia n o , ch o ć p rzecież n a le ż a ł on kiedyś d o najpoczytniejszych a u to ró w niem ieckojęzycznych. Tłum aczono go ju ż przed w ojną, głównie za sp ra w ą W ittlin a i A le k san d ra W a ta , ale i p o w ojnie dzięki sta ra n io m „C z y teln ik a ” i innych wielkich w ydaw nictw , dziś o R o lh cie ja k b y ucichło. W n a tło k u ak tu aln y ch w yd a rzeń stał się p isarzem niem odnym , a m oże i z uwagi n a swój an ly nacjonalistyczny p ro g ra m trochę n iew ygodnym 5.
BIBLIOGRAFIA PRZEDM IOTOW A POLSKICH PRAC O JO SEPH IE ROTHCIE
(wybór)
1. I. B artoszew ska, H otel Savoy, „O dgłosy” 1987, nr 7 s. 10.
2. I. Bartoszew ska, J ó z e f R oth i Polacy, [w:] Polonia i przyjaciele Polski
w Austrii, red. W. K ucharski, L ublin-W iedeń 1995, s. 185-192.
3. I. Bartoszewska, Z u r poetischen Funktion des Fremden in den Erzählungen
Joseph R o th , [w:] Frem de und F rem des in der L itera tu r, hg. von
J. Jabłkow ska, E. Leibfried, Giessen 1996, s. 159-167.
4. I. Bartoszew ska, Joseph R oth „Briefe aus Polen". Ein Beitrag zu der
publizistischen Tätigkeit, F ilologia G erm ańska I, W SP P io trk ó w Tryb.
1998, s. 9-19.
5. I. B erm an, P roza Józefa Rotha, „M iesięcznik Żydow ski” 1933, n r 6. 6. I. B erm an, Spotkania z Józefem Rothem , „N ow y D ziennik” 23 I 1937. 7. I. B erm an, Joseph R oth i Ernst Toller, „Sygnały” 1939, n r 72, s. 2. 8. E. D zikow ska, Ein ‘Schw abe’ aus Brody. Z um journalistischen W erk
Joseph Roths, [w:] D . Rosenstein, A. K reutz (Hg.) Begegnungen. Facetten eines Jahrhunderts, Siegen 1997, s. 22-28.
9. J. G olec, Assimilation oder Isolation? Joseph R o th s „Die Büste des
Kaisers" und Bruno S ch u lz’ „Der Frühling", [w:] Literatur im Kultur grenzraum, hg. von J. M iziński, T. Nam owicz, L ublin 1992, s. 41-56.
10. J. G olec, Istota Austrii >v powieściach „M arsz R a d e lzk y ’ego" i „Krypta
K apucynów " Józefa R otha, „ F o lia Societatis Scientarium L ublinensis”
1989, vol. 31, H um . 1-2, s. 15-21.
5 S. H . K aszyński, Joseph R oth - rewindykator utraconych m arzeń, [w:] J. R o th , Popiersie
1 3 2 Ire n a B artoszew ska, K rzy szto f A . K uczyński
11. R. Golesz, Das galizische Städtchen als mythischer Raum . Untersuchungen
am W erk von Joseph R oth, Z N W SP Rzeszów, H ist, lit., z. 3, 1997,
s. 129-148.
12. M . G rzywacz, Große Traditionen europäischer Kultur-geschichte und ihre
Wiederspiegelung in ausgewählten Texten von Joseph R oth. Ein Versuch der D efinition M itteleuropas, „ R u n a ” 1996, n r 25, s. 465-470.
13. T. N . H udes, Legitym isia Joseph Roth, „W iadom ości L iterackie” 1936, nr 11, s. 3.
14. E. Igel, „Literatura i polityka". Rozm owa „Chwili" z Josephem Rothem, „C hw ila” , 1 I 1937.
15. S. H . K aszyński, Die M ythisierung der W irklichkeit im Erzählwerk von
Joseph R oth, „L ite ratu r und K ritik ” 1990, H . 243/244, s. 137-143.
16. S. H. K aszyński, D ie Götterdämmerung in Galizien. Z u r geschichts-
m ythologisierenden Rolle der Rom ane von Joseph R oth, J ó z e f W ittlin und Julian Stryjkow ski, [w:] Galizien, eine literarische H eim at, hrsg. von
S. H . K aszyński, P oznań 1987, s. 55-64.
17. S. H . K aszyński, Joseph R oth — rewindykator utraconych m arzeń, [w:] J. R o th , Popiersie cesarza. T ryp ty k galicyjsko-austriacki, P oznań 1996, s. 9-20.
18. S. H . K aszyński, Der K a m p f um M itteleuropa. Joseph R oth als Reporter
im polnisch-bolschewistischen Krieg, [w:] idem, Österreich und Mitteleuropa. Kritische Seitenblicke a u f die neuere österreichische Literatur, Poznań
1995, s. 63-75.
19. S. H . K aszyński, „Das Wesen Österreichs ist nicht Zentrum , sondern
Peripherie". Z u Joseph R oths Rom an „Radetzkym arsch", [w:] idem, Österreich und M itteleuropa. Kritische Seitenblicke a u f die neuere öster reichische Literatur, Poznań 1995, s. 127-137.
20. S. H . K aszyński, R oths Rapporte aus dem polnisch-bolschewistischen
Krieg im K ontex seiner Journalistik, [w:] Joseph R oth. D er Sieg über die Zeit. Londoner Sym posium , hrsg. von A. Stillm ark, S tu ttg art 1996.
21. S. H . K aszyński, Joseph R oth - rewindykator utraconych m arzeń, [w:] idem, Sum m a vitae Austriacae. S zkice o literaturze austriackiej, Poznań 1999, s. 169-174.
22. M . K łańska, Österreich und Polen im Leben und Schaffen Joseph Roths, [w:] Studia Austro-Polonica, t. 5. K rak ó w 1996, s. 539-565.
23. M . K łań sk a, Die galizische H eim at im W erk Joseph R oths, [w:] Joseph
Roth. Interpretation - Kritik - Rezeption, hrsg. von M . Kessler, F. Hackert,
T übingen 1990, s. 143-156.
24. J. K oprow ski, J ó z e f R oth - człowiek i pisarz, [w:] idem, Z południa
i północy. Odwiedziny u pisarzy, K atow ice 1963, s. 17-25.
25. J. K oprow ski, „M arsz R adetzky'ego", „M iesięcznik L iteracki” 1980, nr 5, s. 67-72.
26. J. K oprow ski, J ó z e f Roth, W arszaw a 1980, ss. 119; [rec.] C. Leżeński, „K u rier P olski” 1980, n r 189, s. 5; W. N aw rocki, „N ow e K sią żk i” 1980, n r 23, s. 36-38; J. Piasecki, „ L ite ra tu ra ” 1980, nr 43, s. 12; B. Sowińska, „Życie W arszaw y” 1980, n r 218, s. 7; T . Błażejewski, „O dgłosy” 1980, n r 41, s. 11.
27. J. K oprow ski, J ó z e f Roth. Polska i Polacy, „K ierunki” 1989, n r 33, s. 13. 28. K . Lipiński, M ondäne Sehnsucht und verkleinerte Größe. Z u m B ild der galizischen Provinz bei Joseph R oth und Andrzej Kuśniewicz, [w:] idem, Interpretation - Rezeption - Translation. A ufsätze zur österreichischen Literatur im 20. Jahrhundert, Częstochow a 1995, s. 37-52.
29. K . Lipiński, Seine Apostolische M ajestät. Z u m B ild des Kaisers bei Joseph Roth, [w:] idem, Interpretation - Rezeption - Translation. A ufsätze zur österreichischen Literatur im 20. Jahrhundert, C zęstochow a 1995,
s. 71-88.
30. K . Lipiński, Joseph R o th s ,.H otel S a vo y" - M enschen a u f W ander
schaft, [w:] idem, Interpretation - Rezeption - Translation. A ufsätze zur österreichischen L itera tu r im 20. Jahrhundert, C z ęsto ch o w a 1995,
s. 89-101.
31. K . Lipiński, Joseph R oth als „polnischer" Autor. Seine Übersetzungen
und seine Rezeption in Polen, [w:] idem, Interpretation - Rezeption - Translation. A ufsätze zur österreichischen Literatur im 20. Jahrhundert,
Częstochow a 1995, s. 151-168.
32. K . Lipiński, Vornational — übernational - postnational. Joseph R oth als
K ritiker des modernen Nationalismus, [w:] idem, Nationale Identität. A spekte, Probleme und Kontroversen in der deutschsprachigen Literatur,
hrsg. von J. Jabłkow ska u. M . P ólrola, Ł ódź 1998, s. 350-358. 33. S. L indenbaum , W poszukiwaniu uznania. Bruno Schulz a Joseph R oth,
„T w órczość” 1979, nr 3, s. 137-139.
34. E. N aganow ski, Brakowało tylko marsza R a d e tzk y ’ego, „Przegląd Poli tyczny” 1997, n r 35, s. 77-84.
35. E. M . M azur, D ie sogenannten polnischen M otive bei Joseph R oth, [w:]
Österreichisch-polnische literarische Nachbarschaft, red. Orłowski, Poznań
1979, s. 109-112.
36. H . Orłowski, Z u r Rezeption österreichischer Literatur in Polen (1971-1977), „L ite ratu r und K ritik ” 1978, n r 129, s. 513-519.
37. H . Orłowski, Joseph R oth und J ó z e f W ittlin oder das ungleiche Dios-
kurenpaar, [w:] K om paratistik Theoretische Überlegungen und südost europäische W echselseitigkeit. Festschrift fü r Z oran Konstantinovic, hrsg.
von F . R inner und K . Zerinschek, H eidelberg 1981, s. 443^448. 38. K . S auerland, „Das ostjüdische A n tlitz ” in den Augen von Gustav
Landauer, A rnold Zweig, A lfred Döblin und Joseph R oth, „C onvivium ”
1 3 4 Ire n a B artoszew ska, K rzy szto f A . K uczyński
39. J. W ittlin, Erinnerungen an Joseph Roth, [w:] Joseph R oth. Leben und
Werk. Ein Gedächtnisbuch, hrsg. von H erm ann Linden, K ö ln -H ag en 1949.
40. J. W ittlin, N a marginesie książek Josepha R otha, „W iadom ości Literackie” 1931, n r 23, s. 2.
41. J. W ittlin, Erinnerungen an Joseph R oth, [w:] Joseph R oth und die
Tradition. A ufsatz - und Materialiensammlung, hrsg. und eing. von
D . Bronsen, D a rm sta d t 1975, s. 17-26.
42. J. W ittlin, Wspomnienie o Józefie Rothcie, „N ow iny Literackie” (Londyn), 1949, n r 36, s. 1.
43. A. W ołow ska, Joseph R oth, „Sygnały” 1939, n r 73 s. 7.
44. A . Z echenter, Vom Pazifism us zum M onarchismus. Die Joseph R oth
- Rezeption in Polen der Zwischenkriegszeit, „M nem osyne” 1991, n r 10,
s. 6-33.
45. Benzion Zangen, (W ywiad z Józefem R othem ), „ K o n tra ta k ” (Lwów) 1937, n r 13, s. 2.
46. Z. Ż abicki, Obrachunki z piękną epoką, [w:] idem, Tradycje - sty l
- obyczaj. S zkice krytyczne, W arszaw a 1963, s. 367-375.
W YKAZ TŁUM ACZEŃ DZIEŁ JO SEPH A ROTHA NA JĘZYK POLSKI
1. Hiob. Powieść o człowieku prostym (H iob. Roman eines einfachen Mannes), tłum . J. W ittlin, Rój, W arszaw a 1931, ss. 241.
- Hiob. Powieść o człowieku prostym , tłum . J. W ittlin, PIW , W arszaw a 1978, ss. 169.
- Hiob. Powieść o człowieku prostym , tłum . J. W ittlin, W ydaw nictw o Literackie, K rak ó w 1996, ss. 172.
2. Ucieczka bez kresu (D ie Flucht ohne Ende), tłum . Jó zef W ittlin, Rój, W arszaw a 1931, ss. 194.
3. Zipper i jego ojciec (Zipper und sein Vater), tłum . J. W ittlin, Rój, W arszaw a 1931, ss. 190.
- Zipper i jego ojciec, tłum . J. W ittlin, wstęp: J. K oprow ski, Czytelnik, W arszaw a 1979, ss. 158.
4. H o tel Savoy (H o tel Savoy), tłum . I. Berm an, Sigma, L w ó w 1933, ss. 200. - H o tel Savoy, tłum . I. B erm an, PIW , W arszaw a 1959, ss. 161. 5. Rodzina Bernheimów (R echts und Links), tłum . I. Berm an, G lobus,
Lwów 1933, ss. 266.
6. M arsz R adetzky'ego (Radetzkym arsch), tłum . W. K ragen, Rój, W arszaw a 1934, t. 1, ss. 260, t. 2, ss. 212.
M aleriały d o recepcji Jo sepha R o th a w Polsce (1919-1999) 135
- M arsz R a d e tz k y ’ego, tłum . W . K ragen, Biblioteka T yg o d n ik a Ilu st row anego, W arszaw a 1934, t. 1, ss. 260, t. 2, ss. 211.
- M arsz R a d e tzk y ’ego, tłum . W. K ragen, Czytelnik, W arszaw a 1958, ss. 428.
- M arsz R a d e tzk y ’ego, tłum. W. K ragen, Czytelnik, W arszaw a 1977, ss. 541.
- M arsz R a d e tzk y ’ego, tłum . W . K ragen, W ydaw nictw o Literackie, K rak ó w 1995, ss. 366.
- M arsz Radetzy'ego, tłum . W . K ragen, Czytelnik, W arszaw a 1998, ss. 451.
7. Tarabas (Tarabas), tłum . I. Berm an, G lobus, Lwów 1934, ss. 233. 8. Spowiedź mordercy (Beichte eines M örders erzählt in einer Nacht), tłum .
J. W ittlin, R ój, W arszaw a 1937, ss. 269.
9. Fałszywa waga (D as falsche Gewicht), tłum . A. W at, Rój, W arszaw a 1939, ss. 223.
- Fałszywa waga, Posłowie: J. K oprow ski, tłum . A . W at, PIW , W arszaw a 1961, ss. 159.
- Fałszywa waga, tłum . A. W at, Puls, L ondyn 1994, ss. 154. 10. Krypta Kapucynów (Die Kapuzinergruft), tłum . J. W ittlin, R ój, W arszaw a
1939, ss. 282.
- K rypta Kapucynów, tłum . J. W ittlin, PIW , W arszaw a 1960, ss. 218. 11. Historia nocy 1002 (Die Geschichte von der 1002. Nacht), tłum . I. Berm an,
R ój, W arszaw a 1939, ss. 351.
12. Zawiadowca Fallmerayer (S tationschef Fallmerayer), tłum . M . G ero, [w:] ... tu fe lix Austria ... Antologia noweli austriackiej X X wieku, w y b rał i w stępem o p a trz y ł S. L ichański, P IW , W arsz aw a 1973, s. 278-304.
13. Lewiatan (D er Leviathan), tłum . S. H . K aszyński, [w:] Dziwo morza.
N iem iecka i austriacka nowela m orska od rom antyzm u do drugiej wojny światowej, w ybór, wstęp, b io g rafia S. H . K aszyński, W ydaw nictw o
M orskie, G dańsk 1977, s. 246-274.
14. Legenda o św iętym pijaku i inne opowiadania (D ie Legende vom heiligen
T rinker..) [zawiera: Prymus, Legenda o świętym pijaku, Kwiecień. Historia pew nej miłości, Barbara, T riu m f piękności, Ślepe zwierciadło, Kariera, Lewiatan, Wspaniały dom naprzeciwko, Poziom ki, D zisiaj rano nadszedł list...], przełożył i w yboru dokonał: T. Zaw ierucha, wstęp: J. K oprow ski,
Czytelnik, W arszaw a, 1984, ss. 272.
15. Popiersie cesarza. Legenda o św iętym pijaku (Die Büste des Kaisers, Die
Legende vom heiligen Trinker), tłum. I. M aślarz, W ydawnictwo Literackie,
K rak ó w 1984, ss. 85.
16. Nosiwoda M endel ( Wasserträger M endel), tłum . A. M . Linke, M . G ero- -Rożniewicz, posłowie: J. K oprow ski, PIW , W arszaw a 1985, ss. 201
S
w
1 3 6 Ire n a Bartoszew ska, K rz y sz to f A . K uczyński
[zawiera: Poziom ki, Dzisiaj rano nadszedł list..., Perlefter, Nosiwoda
M endel].
17. Popiersie cesarza. T ryp ty k galicyjsko-austriacki (Die Büste des Kaisers...), p rzełożył i p rzed m o w ą o p a trz y ł S tefan H . K aszy ń sk i, Bene N ati, P o zn ań 1996, ss. 166, [zawiera: Popiersie cesarza, N aczelnik stacji
Fallmerayer, Lewiatan],
Uw aga: Powyższy zestaw polskich tłum aczeń utw orów Jo sep h a R o th a został opracow any n a podstaw ie bibliografii J. St. B urasa, B. Sturzbecher, . Lukasiew icz, R. M önniga, P. O brączki, E. Połczyńskiej / C. Zalubskiej,
