Wybrane aspekty ekologicznego podejścia do psychologii twórczości

Jan Rostowski

Wybrane aspekty ekologicznego

podejścia do psychologii twórczości

Wybrane aspekty ekologicznego podejścia 3 A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S F O LIA PSY C H O L O G IC A 1, 1997

PRACE POGLĄDOWE

WYBRANE ASPEKTY EKOLOGICZNEGO PODEJŚCIA DO PSYCHOLOGII TWÓRCZOŚCI

Problem atyka twórczości jako przedm iot bad ań i zainteresowań psycho­ logii, ja k również innych dyscyplin, przechodzi dość wyraźną ewolucję. W m iarę pogłębiania się b ad ań prow adzonych n ad twórczością, ja k i p o ­ szerzania się zakresu zainteresowań tą problem atyką, a także oczekiwań - wiązanych z praktycznym i zastosowaniam i wiedzy n a tem at twórczości - dokonuje się stopniowo wychodzenie, być może, ze zbyt optymistycznego przekonania, że nastąpi szybkie rozpoznanie tajemnicy twórczości i umożliwi ono również szybkie i skuteczne rozwiązywanie nabrzm iałych problem ów współczesności. Niestety, tak się nie stało, chociaż z drugiej strony trzeba przyznać, że rozwój badań n ad twórczością był i jest jednym z najważniejszych czynników podtrzym ujących i dynamizujących przebieg drugiej fazy rewolucji naukowo-technicznej. I n a pewno istnieją wszelkie podstaw y ku temu, by sądzić, iż losy dalszego rozw oju ludzkości są w sposób istotny uzależnione od postępów bad ań w dziedzinie twórczości (Tannenbaum 1986).

Z przeglądu przem ian ostatniego dziesięciolecia, w zakresie ro zp a­ trywanej problem atyki wynika, że coraz powszechniejszy staje się pogląd, że twórczość jest potrzebą każdego z nas. W spółcześnie bowiem dokonuje się stopniowo odchodzenie od przekonania o „elitarnym ” i wyjątkowym charakterze twórczości. M ówiąc o twórczości, wyzwalamy się stopniowo ze stereotypu myślenia, że chodzi tu tylko o jakieś niezwykle znaczące inno­ wacje w sztuce, nauce, literaturze, ogólnej kulturze itp. C oraz powszechniej­ sze staje się przekonanie, że twórcze myślenie czy też pewna oryginalność, innowacja może występować niemal w każdej formie ludzkiego działania. Jednostką twórczą może być każdy, w pewnym zakresie swego zwyczajnego codziennego życia osobistego czy zawodowej działalności. Zgodnie bowiem

z powiedzeniem P. Torrance’a, wybitnego badacza problematyki twórczości: „Ludzie m ogą być twórczy n a nieskończoną ilość sposobów ” (cyt. za: Davis, Rim m 1989).

Bardzo ważnym i trafnym pod tym względem jest rozróżnienie w pro­ wadzone przez A. M aslowa, a mianowicie n a twórczość typu samoaktualizacji i n a twórczość typu specjalnego talentu (Davis, Rim m 1989). W tym podejściu chodzi raczej o twórczość właśnie typu samoaktualizacji. Twórczość bowiem jak o sam oaktualizacja jest potrzebą - tendencją norm alną, zdrową, a więc nieneurotyczną, każdej normalnej jednostki do traktow ania wszystkich aspektów życia w sposób twórczy. N asuw a się zatem pytanie: co rozumiemy przez sposób twórczy? Chodzi tu przede wszystkim o optym alne wyko­ rzystywanie wszystkich własnych posiadanych możliwości, zdolności w sposób ja k najbardziej optym alny w realizacji zadań życiowych. Stanowisko to wyraźnie zakłada, że m ożna być twórczym, oryginalnym, m ożna żyć i działać tw órczo, tzn. n a m iarę optym alnego zużytkow ania swoich możliwości, naw et bez posiad an ia wyjątkow ych, specjalnych uzdolnień i nie tylko w takich „elitarnych” dziedzinach, jak: nauka, sztuka, a więc m uzyka, m alarstw o itp. Jesteśmy twórczy wtedy, gdy realizujemy to co możemy i gdy stajemy się tym, kim możemy i powinniśm y się stać; a więc na m iarę swoich własnych możliwości, ale jednak w pełni wykorzystywanych (Richards i in. 1988; How e 1992; Csikszentmihalyi 1990; H arrington 1990). W tym ujęciu twórczość zobowiązuje do poszanow ania i wykorzystania każdej możliwości - zdolności, nie m ożna sobie pozwolić n a połowiczność w ich wykorzystywaniu, a tym bardziej nie m ożna ich m arnow ać, gdyż wtedy jednostka przestaje być twórcza.

Ujęcie twórczości jak o sam oaktualizacji zakłada w ystępow anie dw u elementów przy w ykonyw aniu jakiejkolwiek czynności lub rozwiązywaniu problem u. Po pierwsze, rozwiązywanie problem u winno być w jakim ś stopniu zadowalające i związane z odnoszeniem pewnego sukcesu i czerpaniem z tego pewnej satysfakcji. Po drugie, rozwiązywanie problem u winno być względnie nowe oryginalne jednakże tylko dla osoby rozwiązującej problem . Chodzi tu o oryginalność w ujęciu subiektywnym. M oże się bowiem okazać, że to samo działanie czy rozwiązywanie problem u może być twórcze dla jednej osoby, któ ra nie dysponow ała uprzednim i doświadczeniami w tym zakresie; a nie być twórczym dla innej osoby, k tó ra uprzednio m iała styczność z tym problem em i dysponuje ju ż pewnym doświadczeniem, np. to, co może być twórczym działaniem dla studenta, nie będzie m iało takiego charakteru dla profesora itp. (M ayer 1989; R ichards i in. 1988).

Należy zwrócić uwagę na inne podejście zobowiązujące także wszystkich członków danej społeczności do przejaw iania postaw twórczych - a jest nim podejście ekologiczne do twórczości, które rozwija się n a przestrzeni ostatniego dziesięciolecia. Podejście ekologiczne, podobnie ja k poprzednie, wychodzi

W ybrane aspekty ekologicznego podejścia 5

z założenia, że twórczość odnosi się niemal do każdej zorganizowanej działalności ludzkiej. N ależy podkreślić, iż z ekologicznej perspektyw y twórczość potencjalnie odnosi się do każdej dziedziny ludzkiego działania, nie ogranicza się bynajmniej tylko, ja k to zwykło się czynić w tradycyjnym podejściu, do: nauki, sztuki, techniki, biznesu czy spraw publicznych.

Bardzo istotnym elementem tego podejścia jest wprowadzenie pewnego kontinuum twórczości i w związku z tym uwypuklenie wyraźnego roz­ graniczenia między tzw. twórczością pryw atną - n a jednym końcu owego kontinuum - a twórczością społeczną - n a drugim końcu (H arrington 1990). Twórczość pryw atna zasadniczo występuje wtedy, gdy działania twórcze m ają znaczenie czy w artość i wywierają wpływ przede wszystkim n a samych twórców - twórczość ta jest realizacją przede wszystkim ich własnych potrzeb, np. w malarstwie, przynajmniej na pewnym etapie. Z kolei twórczość społeczna rozpatruje określone działania twórcze jednostki z perspektywy społecznej, tzn. czy i n a ile są one wartościowe, nowe czy wręcz now atorskie, znaczące dla innych ludzi, niezależnie od wartości, ja k ą m ogą one przedstaw iać dla samego twórcy (H arrington 1990).

Otóż, współczesna psychologia twórczości zaczyna coraz większą wagę przywiązywać do „w artości” w działaniu twórczym. Przy czym w artość twórcza jest tu rozum iana jak o złożona funkcja właściwości samych p ro ­ duktów oraz zdolności, a raczej umiejętności i tendencji określonego spo­ łecznego środow iska niejako do wydobycia, uchwycenia i wykorzystania tych w artości, któ re potencjalnie tkw ią w tychże p ro d u k tach . Inaczej mówiąc, w twórczym procesie dokonyw ania odkryć lub tworzenia czegoś nowego czy w prow adzania też innowacji - społeczny system uczestniczy i staje się częścią integralną tegoż procesu twórczego (H arrington 1990). D latego też społeczna twórczość w inna być rozpatryw ana zarów no jak o p ro d u k t ludzkiego ekosystemu, ja k i jak o p ro d u k t ludzkiej jednostki, a więc obydw u łącznie. Tę współzależność m ożna zilustrow ać n a przykładzie wykrycia kom putera. Nie byłoby odkrywców i innow atorów nowych gene­ racji kom puterów , gdyby nie występowały w społecznym systemie o d ­ powiednie potrzeby czy oczekiwania n a jakieś nowe rozw iązania w tym względzie. U ogólniając, m ożna powiedzieć, że dopiero w kontekście tego społecznego systemu oczekiwań i potrzeb wytwory czyjejś działalności same w sobie jakby neutralne nabierają wartości twórczego działania. Podejście to tłumaczy fakt twórczości uznanej niejednokrotnie po śmierci jej wyko­ nawców. M o żn a by powiedzieć, że społeczny system oczekiwań działa w przypadku twórczości, a raczej wytworów twórczych n a sposób „papierka lakm usowego” . W ujęciu zatem społecznym twórczość nie m oże być „spro­ w adzona” - ja k to dotychczas czyniono - do pojedynczego ak tu poznaw ­ czego czy też tylko do jakichś cech osobowości, nie m oże występować w jakim ś pojedynczym m om encie czasu, nie m oże się zdarzyć jedynie

w jakim ś specjalnym m iejscu i nie jest p ro du ktem jakiejś pojedynczej jednostki (H arrington 1990; Besemer, O ’Quin 1987).

Tego rodzaju stwierdzenie nie oznacza bynajm niej, że w spom niane czynniki nie m ają znaczenia. Nic podobnego, są one nadal ważne; są one trakto w ane ja k o konieczne, lecz nie w ystarczające. C hodzi tu jedynie 0 podkreślenie faktu, że czynniki te rozpatryw ane same w sobie nie są wystarczające, jeśli twórcze środowisko społeczne bądź nie będzie przygo­ towane i nie będzie przejawiać odpowiednich zapotrzebow ań, bądź wręcz będzie nieprzychylne do przyjm ow ania skutków działań określonej jed n o ­ stki, któ rą m ożna by określić jako twórczą. Jednostka w tego rodzaju środow isku będzie traktow ana jak o specjalnie niczym się nie wyróżniająca bądź może być naw et niekorzystnie oceniana jak o jednostka przejawiająca dziwne form y zachowania, gdy tymczasem ta sam a jednostka w innym środow isku czy też w innym okresie może być rozpatryw ana jako wyjąt­ kowa czy wręcz twórcza. N aw et na podstaw ie potocznej informacji w iado­ m o, że ta sama jednostka z tym samym wyposażeniem intelektualnym , osobowościowym i postaw ą zaangażow ania może różnie funkcjonować, różną przejawiać efektywność swego działania i różne mieć poczucie satys­ fakcji z własnych dokonań w różnych środowiskach, charakteryzujących się jed nak - ja k zwykło się mówić - różnym klim atem, atm osferą (Howe 1992;

Amabile 1983; Shaw, C liatt 1984; G edo 1990).

G dy chodzi o działalność naukow ą, m ożna się posłużyć często analizo­ wanym przykładem Średniowiecza. O tóż nie m ożna a priori wykluczyć, że w Średniowieczu nie było znakom itych umysłów w zakresie nau k przyrod­ niczych czy sztuki itp., o czym zdają się świadczyć fakty. M ożna z dużym praw dopodobieństw em założyć, że gdy chodzi o indywidualne wyposażenie psychiczne, występowały n a pewno tego rodzaju uzdolnione jednostki, lecz tym czynnikiem, który był wtedy odpowiedzialny za to, że nie rozwinęły one swoich uzdolnień - było właśnie ówczesne środowisko społeczne. Nie było wtedy odpowiednio twórczych środowisk, tj. twórczych choćby tego rodzaju, jakim i niebawem stały się uniwersytety. W tym kontekście pojaw ia się now a funkcja uniwersytetów czy innych instytucji o podobnym profilu, że oprócz swej podstawowej funkcji stwarzania możliwości rozwoju uzdolnień jednostki, stały się one także instancją oceniającą, w artościującą produkty - wytwory niezwykłej ludzkiej działalności w znacznie poszerzonym repertuarze kryteriów, który odbiegał od konkretnej, wąsko pojętej rzeczywistości. Jak tw ierdzą badacze tego zagadnienia, dzięki tem u uniw ersytety stały się instancjami prom ującym i twórczość, gdyż tylko one były w stanie dostrzegać 1 doceniać w różnych produktach ludzkiej działalności, szczególnie w dziedzinie nauki i sztuki - znam iona niezwykłości, oryginalności i użyteczności, a więc twórczości. Był to bodaj jeden z ważniejszych czynników w arunkujących bujny rozkw it twórczości w okresie Renesansu.

W ybrane aspekty ekologicznego podejścia 7

Współcześnie, obok uniwersytetów czy różnych typów szkół wyższych istnieje cały szereg instytucji, które bądź m ają charakter prom ujący twórczość, bądź ją bardzo ograniczający czy wręcz ham ujący. Badacze o orientacji ekologicznej podkreślają, że oprócz konferencji czy różnego typu konkursów współcześnie utw orzono wiele różnorodnych form alnych, częściej nieform al­ nych, tzw. kręgów czy kół „artystycznych” , „niew idzialnych kolegów ” (recenzentów), promocyjnych czy innowacyjnych organizacji - fundacji. Jednym z nowszych przykładów jest tzw. indeks cytow ań - zresztą bardzo kryty­ kowany, nie m ówiąc ju ż o świecie krytyki ulegającym częstym zmieniającym się m odom . Wszystkie te i im podobne instytucje, organizacje stanow ią elementy składowe współczesnego ekologicznego środow iska twórczości. To właśnie one w znacznie większym stopniu decydują o tym, czy dana jednostka jest p o strzegana i oceniana ja k o tw órcza, czy też nie, niejednokrotnie niezależnie od faktycznego potencjału intelektualnego i osobowościowego, rozpatryw anego w ujęciu indywidualnym. Istnieje zatem duże ryzyko popeł­ nienia błędu ze strony społecznego środowiska twórczego w ocenie twórczości poszczególnych jednostek (Howe 1992; H arrington 1990; A lbert 1990; Ceci

1993).

N a ogół podejście psychospołeczne czy ekologiczne traktuje konkretne środowisko naukow e czy twórcze jak o ekosystem, przy czym ekosystem rozumie się jak o funkcjonalną jedność organizmów pozostających we wzajem­ nie interakcji oraz te wszystkie aspekty środowiska, które odnoszą się do jakiejś specyficznej dziedziny działalności (H arrington 1990). Jeśli zatem tą specyficzną dziedziną naszej działalności jest np. twórczość, wynika stąd iż na nas wszystkich ciąży obowiązek przejawiania postawy twórczej w dostępny nam sposób, gdyż tylko wtedy jest kształtow any przez nas wszystkich ekosystem. W ten więc sposób np. uniwersyteckie środowisko społeczne może stać się środowiskiem rzeczywiście sprzyjającym rozwojowi twórczości; jednym słowem prom ującym twórczość lub przeciwnie, może mieć charakter ham ujący czy wręcz blokujący twórczość.

Kształtowanie jednak środowiska czy ekosystemu sprzyjającego twórczości, a co ważniejsze, stanowiącego podstaw ow y p u n k t odniesienia przy d ok o­ nyw aniu oceny produktów twórczych danej jednostki w praktyce nie jest bynajmniej proste i dom aga się spełnienia całego szeregu warunków. A zatem w podejściu ekologicznym przy dokonyw aniu oceny twórczej aktywności jednostki trzeba brać pod uwagę wiele informacji, określających jej faktyczny ekosystem. Jednym z podstaw owych w arunków jest inform acja na tem at miejsca pracy i wyposażenia. Być może, inform acja ta m oże wydawać się kom uś trywialna, lecz ja k zgodnie podkreślają badacze twórczości w ujęciu ekologicznym - okoliczność ta jest tryw ialna dla tych, którzy pracują w w arunkach kom fortow ych, lecz wcale nie jest tryw ialna i przedstaw ia duże znaczenie dla tych, którzy pracują w w arunkach trudnych ze względu

na ograniczenia przestrzenne miejsca pracy i wyposażenia. Przy tych zało­ żeniach nie bez znaczenia są norm y czasu pracy; wielkość, a tym bardziej niezgodność pełnionych ról, wykonywanych obowiązków; istnienie oraz dostępność emocjonalnego i intelektualnego wsparcia; dostęp do literatury, wydawnictw oraz innych źródeł informacji itp. W ażne jest pon ad to istnienie czy też nie takich w arunków ekonomicznych, które umożliwiałyby swobodne urzeczywistnianie potrzeb twórczych i posiadanych umiejętności (Ceci 1993, Amabile 1990, H arrington 1990, Rostowski 1993).

Zdaniem badaczy twórczości o podejściu ekologicznym przy kształtowaniu środow iska twórczego, a zarazem przy ocenie twórczości jednostek w nim pracujących i tworzących należy brać pod uwagę ponad to, osobiste cechy - właściwości danej jednostki, które pozostają w związku z jej działalnością twórczą. Chodzi tu przede wszystkim o jej motywację, umiejętności, przebyte treningi, odbyte staże itp.; wrażliwość psychologiczną, a raczej podatność na zranienie w konfrontacji ze społecznymi wym aganiami czy występowaniu różnego typu trudności. Nie bez znaczenia jest zakres tolerancji n a różne w ym iary czy aspekty w arunków pracy, ja k np.: cisza, sam otność czy posiadanie odrębnego stanow iska pracy itp.; a także chęć i zdolność do m odyfikow ania swych w arunków pracy lub przenoszenia się do nowych w arunków - sytuacji bardziej sprzyjających pracy twórczej. W ażnym czyn­ nikiem jest um iejętność i skłonność do tworzenia i utrzym ywania stosunków interpersonalnych; odporność na krytykę i napotykane trudności itp. A zatem środowisko społeczne twórczości jest bądź wspierające czy zachęcające do podejm ow ania działań twórczych przez jednostki je tworzące, bądź ham ujące lub obniżające poziom lub wręcz uniem ożliwiające działalność tw órczą poszczególnych jednostek.

Zdaniem przedstawicieli społecznej psychologii twórczości to właśnie bardziej środowisko jest odpowiedzialne za to, że nie powstały jakieś wielkie dzieła sztuki, nie zostały napisane książki, nie dokonano pewnych odkryć, wynalazków itp., które mogły być zrealizowane, gdy tylko brać pod uwagę występow anie niezbędnych uzdolnień u jednostek twórczych. N ic więc dziwnego, iż niektórzy badacze proponują zastąpić pytanie: czym jest twórczość - pytaniem: gdzie jest twórczość, tzn. w jakich w arunkach społeczno- środowiskowych może być realizowana twórczość czy też w jakich może rozwijać się jednostka twórcza. W tym kontekście poniekąd bezzasadne i nieprawidłowe jest porównywanie i ocena twórczości jednostek wywodzących się z różnych, niekiedy diam etralnie różnych ekosystemów, czyli środowisk twórczych, a więc z jednej strony - środowisk bogatych, kom fortow ych, a z drugiej strony środowisk ubogich z przew agą ograniczeń n ad środkam i wspierającymi działalność twórczą jednostek. Nie dziwi zatem propozycja, by przy ocenie działalności twórczej danej jednostki wpierw oceniać środowisko społeczne, w którym tworzy, a dopiero n a tle tego środow iska dokonyw ać

W ybrane aspekty ekologicznego podejścia 9

oceny twórczości rezultatów pracy jednostki (Amabile 1984 i 1990; Brenneis 1990; How e 1992; W ertsch, K ann er 1992).

Należy jed n ak zastrzec się przed nieporozumieniem . W spółcześni b ad a­ cze o orientacji raczej ekologicznej-środow iskow ej i bardziej skoncent­ rowanej n a w ytw orze-produkcie twórczości niż orientacji intelektualnej i osobowościowej bynajmniej nie pom niejszają znaczenia właśnie wspo­ m nianych czynników intelektualnych i osobowościowych, lecz analizę eko­ logiczną trak tu ją jak o element o istotnym znaczeniu, a naw et w sposób priorytetow y, gdy chodzi o dokonyw anie oceny twórczości jednostek, a tym bardziej przy podejm ow aniu przedsięwzięć m ających n a celu prom ocję twórczości. Priorytet ten zdaje się mieć tym większe znaczenie, gdy chodzi 0 bardziej pełne zrozumienie twórczo aktywnej jednostki w kontekście w arunków jej pracy (Richards i in. 1988; G oldsm ith, M atherly 1988; D ixon

1992).

W ujęciu bardziej praktycznym należy podkreślić, iż w tym podejściu procesy twórcze są rozpatryw ane jak o uw arunkow ane w sposób istotny zarów no przez „zasoby osobiste” , ja k i „zasoby ekosystemowe” . Szczegó­ łową kwestią jest priorytet dw u względnie zrów noważonych sił (H arrington 1990). Chodzi tu przecież o funkcjonalny związek między twórczo aktyw ną jednostką i jej psychospołecznymi potrzebam i a środkam i czy zasobam i oferowanym i jej przez ew entualnie twórczy ekosystem , czyli społeczne środowisko twórczości. Jak prawie w każdym przypadku twórczości, tak 1 w podejściu psychospołeczno-ekologicznym do twórczości wym agany jest odpowiedni poziom wiedzy, w yobraźnia, określone umiejętności, odpowied­ nie w arunki środow iska fizycznego, czas, miejsce pracy, kanały kom unikacji, dostęp do audytorium czy właściwych odbiorców produktów twórczości, dostęp do informacji, treningów itp. (Amabile 1990; Ceci 1993; W ertczh, K anner 1992; D ixon 1992).

Należy podkreślić, iż nadal w każdej formie twórczości są doceniane jak o niezbędne uw arunkow ania pow odzenia w działalności twórczej takie cechy osobowości, jak: niezależność, samodyscyplina, wytrwałość, ciekawość, energia (a raczej niespożyta energia), intelektualna rzetelność; osobista m otywacja, a w tym wewnętrzna m otyw acja w zbudzana przez sam ą pracę twórczą; specjalne uzdolnienia intelektualne, nastawienie do podejm ow ania ryzyka; bogate doświadczenie, a szczególnie specjalistyczne doświadczenie w dziedzinie twórczości; odpowiednie umiejętności społeczne; tolerancja na wieloznaczność, ambiwalencję, zdolność zawieszania sądu-oceny, wytrwałość w obliczu niepow odzenia frustracji, zdolność do koncentrow ania wysiłku na długi okres, błyskotliwość, a z drugiej strony, względny brak zainteresowania na społeczne uznanie, stąd zdolność do zarzucenia czy poniechania nie­ produktyw nych strategii czy też odłożenia opornych problem ów lub za­ stosow ania odpowiednich, zmienionych heurystycznych strategii, nastawienie

bardziej n a wynajdywanie problem ów niż tylko n a ich rozwiązywanie, a więc nastawienie bardziej na odkrycie, innowację niż n a rozwiązywanie problemów, chociaż dotychczas zdolność rozwiązywania była częściej rozpatryw ana jak o wskaźnik twórczości (Csikszentmihalyi 1990, Rostowski 1983).

N a szczególne podkreślenie zasługuje rola wewnętrznej motywacji. W przy­ pad k u problem atyki twórczości chodzi zasadniczo o dwa typy wewnętrznej motywacji. Jeden typ motywacji to bardzo silna potrzeba, niemal przynaglająca konieczność osiągania coraz wyższej kompetencji. Jednostka wtedy jest przynaglana do nabywania kompetencji i czerpania dużej satysfakcji z poczucia i przekonania o własnej skuteczności. Zgodnie z teorią H artera (1978) niepow odzenia w osiąganiu m istrzostw a może prowadzić do obniżenia się wewnętrznej motywacji w dążeniu do kompetencji. G dy tymczasem sukces, który jest tym bardziej praw dopodobny, im wyższy jest poziom umiejętności - prow adzi do uzyskiw ania wewnętrznej gratyfikacji, poczucia własnej skuteczności o raz do w zro stu w ew nętrznej m otyw acji, skłaniającej do podejm ow ania dalszych starań do coraz wyższego poziom u nabyw ania m istrzostw a w określonej dziedzinie. Z godnie z powszechnie przyjętym stanowiskiem psychologii społecznej - sukces, będąc potwierdzeniem kom ­ petencji, prowadzi do uintensywnienia wewnętrznej motywacji (Amabile 1990, K anfer, A ckerm an 1989).

Prawidłowość ta jest szczególnie ważna w przypadku działalności twórczej. W prawdzie pewien typ osobowości oraz system wartości, a także poznawcza orientacja skierowana raczej na odkrywanie są konieczne dla jednostek aspirujących, by stać się twórczymi, to jed nak nie są one wystarczające. Zdaniem wielu badaczy jest potrzebna m otywacja wewnętrzna drugiego typu. Ten typ motywacji wewnętrznej sprow adza się do możliwości, zdolności, umiejętności czerpania nagród z wykonyw ania samej aktywności twórczej, aniżeli zewnętrznych podniet takich jak: władza, pieniądze czy sława. Jest to zatem zdolność do czerpania samowzmocnień czy też sam onagradzania z aktywności twórczej. Olbrzymie znaczenie tego typu motywacji polega nie tylko n a podtrzym yw aniu twórczego wysiłku, lecz także na uzyskiwaniu niezależności i stanowczości w postępow aniu. Jednostka nie jest wtedy uzależniona od nagród pochodzących z zewnątrz, lecz od nagród płynących z wykonywanej przez siebie działalności. Ten typ motywacji jest szczególnie ważny przy podejm owaniu działań długoterminowych (Csikszentmihalyi 1990, Sternberg 1990).

Podsum ow ując dokonany pokrótce i selektywnie przegląd ważniejszych założeń ekologicznego podejścia do fenom enu twórczości, trzeba podkreślić, iż podejście to nakład a n a każdego z nas nie tylko obowiązek rozwijania twórczej działalności n a m iarę własnych możliwości, ale także kształtow ania społecznego środow iska twórczego, a więc ekosystemu sprzyjającego i p ro ­ mującego rozwój twórczości.

W ybrane aspekty ekologicznego podejścia 11

BIBLIOGRAFIA

A l b e r t R. (1990), Identity, Experience, and Career Choice Among the Exceptionally Gifted and Eminent, [w:] Theories o f Creativity, ed. M . R unco, R. A lbert, Sage Publications, N ew burry P ark, 13-34

A m a b i l e T. (1983), Social Psychology o f Creativity: A Componential Conceptualization, „Journal of Personality and Social Psychology” , 45, 357-377

A m a b i l e T. (1990), Within You, Without You: The Social Psychology o f Creativity, and Beyond, [w:] Theories o f Creativity, ed. M . R unco, R. A lbert, Sage Publications, N ew burry P ark, 61-91

B e s e m e r S., O ’ Q u i n K . (1987), Analyzing Creative Products: Refinement and Test o f Judging Instrument, „The Journal o f Creative Behavior” , 20, 115-126

C e c i S. (1993), Contextual Trends in Intellectual Development, „D evelopm ental Review” , 13, 503-524

C s i k s z e n t m i h a l y i M . (1990), The Domain o f Creativity, [w:] Theories o f Creativity, ed. M . R unco, R. A lbert, Sage Publications, N ew burry Park, 190-212

D a v i s A., R i m m B. (1989), Education o f Gifted and Talented, Englew ood Cliffs, Prentice H all, New Y ork

D i x o n R. (1992), Contextual Approaches to Adult Intellectual Development, [w:] Intellectual Development, ed. R. Sternberg, C. Berg, Cam bridge U niversity Press, Cam bridge, 350-380 G e d o J. (1990), M ore on Creativity and Its Vicissitudes, [w:] Theories o f Creativity, ed.

M . R unco, R. A lbert, Sage Publications, N ew burry P ark, 35-45

G o l d s m i t h R., M a t h e r l y T. (1988), Creativity and Self-Esteem: A Multiple Operationa­ lization Validity Study, „The Journal o f Psychology” , 122, 47-56

H a r r i n g t o n D. (1990), The Ecology o f Human Creativity: A Psychological Perspective, [w:] Theories o f Creativity, ed. M . R unco, R. A lbert, Sage Publications, N ewburry Park, 143-169 H o w e M . (1992), The Origins o f Exceptional Abilities, Blackwell, O xford

К a n f e r R ., A c k e r m a n P. (1989), Motivation and Cognitive Abilities: An Integrative Aptitude - Treatment Interaction Approach to Skill Acquisition, „Journal o f A pplied Psychology” , 74, 657-690

R i c h a r d s R „ K i n n e y D. , B e n e t M „ M e r z e l A. (1988), Assessing Everyday Creativity: Characteristics o f the Lifetime Creativity Scales and Validation with Three Large Samples, „Journal o f Personality and Social Psychology” , 54, 476-485

R o s t o w s k i J. (1983), Uwarunkowania rozwoju uzdolnień twórczych jednostki, „Zdrow ie Psychiczne” , 4, 38-44

R o s t o w s k i J. (1993), Stosunki rówieśnicze uczniów twórczo uzdolnionych, „Zeszyty N aukow e Uniw ersytetu G dańskiego - Pedagogika” , 24, 151-163

S h a w J., C l i a t t M . (1987), A M odel fo r Training Teachers to Encourage Divergent Thinking in Young Children, „The Journal o f Creative Behavior” , 20, 107-114

S t e r n b e r g R. (1990), Wisdom and Its Relations to Intelligence and Creativity, [w:] Wisdom, Its Nature, Origins and Development, ed. R. Sternberg, University Press, Cambridge, 142-159 T a n n e n b a u m A. (1986), A Proposed Enrichment M atrix fo r Gifted Children, [w:] Issues in

Gifted Education, ed. L. Kanevsky, San D iego U niversity Press, San Diego, 17-43 W e r t s c h J., K a n n e r B. (1992), A Sociocultural Approach to Intellectual Development, [w:]

Intellectual Development, ed. R. Sternberg, C. Berg, Cambridge University Press, Cambridge, 328-349

Jan Rostowski

SE LEC TED A SPEC TS O F T H E E C O L O G IC A L A P P R O A C H T O T H E P S Y C H O L O G Y O F CREA TIVITY

The scope o f the article is a presentation o f the basical assum ptions o f the ecological approach to the psychology o f creativity. The peculiarity o f this approach was com pared with the previous conceptions o f creativity. In particular, the role o f an environm ent in a process o f revealing and perform ing creative abilities, as well as evaluating products o f creative activity was examined. The im portance o f a constructive (or destructive) interaction am ong a creative person and her/his environm ent was also stressed.