D ANU TA CZAPSKA, LUCYNA OSTROWSKA, JA N K ARCZEW SK I
Z A W A R T O Ś Ć W Y B R A N Y C H B I O P IE R W IA S T K Ó W W C A Ł O D Z I E N N E J R A C J I P O K A R M O W E J S T U D E N T Ó W A K A D E M II M E D Y C Z N E J
W B IA Ł Y M S T O K U
C O N TEN T O F CH O SEN BIO ELEM ENTS IN A D A ILY FO O D RA TIO N O F STU D ENTS O F BIAŁYSTOK M ED IC A L ACA D EM Y
Zakład Higieny i Epidemiologii, A kadem ia Medyczna, 15-222 Białystok, ul. Mickiewicza 2c Kierownik: dr hab. n. med. J. Karczewski
W pracy dokonano oceny spożycia wapnia i żelaza w całodziennej racji p o karmowej studentów Akademii Medycznej w Białymstoku (AMB) w oparciu o 24-godzinny wywiad żywieniowy. Oceniono spożycie produktów będących głównym źródłem tych biopierwiastków (mleko, mięso i ich przetwory).
W STĘP
W a p ń i że la zo n a le ż ą d o postaw ow ych sk ład n ik ó w m in e raln y c h , n ie zb ę d n y ch do p raw id ło w e g o fu n k c jo n o w a n ia o rg an iz m u . N isk a ich p o d a ż w c a ło d z ie n n e j d ie c ie p r o w ad zić m o ż e m .in. d o s p a d k u o d p o rn o śc i, złego sa m o p o c z u c ia , n ie d o k rw isto ści, n o w o tw o ró w o ra z c h o ró b , k tó re m o g ą ujaw nić się w w ieku p o d eszły m (m iażdżyca, o s te o p o ro z a ) [10, 17]. N a n ie d o b o ry sk ła d n ik ó w odżywczych (w tym m in e ra ln y c h ) szczeg ó ln ie n a r a ż o n e są o rg an iz m y m ło d e i ro zw ijające się (d zieci i m ło d z ie ż). Z b a d a ń w ielu a u to ró w w ynika, że w ca ło d z ie n n e j d ie cie m łodzieży a k a d e m ic k ie j, p o c h o d z ą c e j z różn y ch re g io n ó w k raju , cz ę sto w ystęp u ją n ie d o b o ry w a p n ia i że la z a [5, 6, 8, 15]. T e g o ro d z a ju b a d a ń n ie p ro w a d z o n o doty ch czas w śró d s tu d e n tó w u cz eln i b ia ło sto c k ich . D la te g o za cel p rac y p rz y ję to o c e n ę zaw arto ści w a p n ia i ż e la z a w ca ło d z ie n n e j racji p o k a rm o w e j s tu d e n tó w A k a d e m ii M edycznej w B iały m sto k u (A M B ). O c e n a ta zo sta ła o d n ie s io n a d o spożycia g ru p p ro d u k tó w b ęd ący ch głów nym ź ró d łe m tych b io p ie r w iastków : m le k a , m ię sa i ich przetw o ró w .
M A TERIA Ł I M ETO DY
Badania ankietowe przeprowadzono w okresie jesienno-zimowym na przełomie 1997/1998 roku. Objęły one 492 studentów AM w Białymstoku (325 kobiet i 167 mężczyzn) w wieku 19-25 lat. Większość młodzieży akademickiej (ok. 90%), pochodziła z miast dawnego woj. białostoc kiego. Dzienną rację pokarmową studentów oceniano m etodą wywiadu 24 godzinnego, z dnia porzedzającego badanie. Przy ustalaniu wielkości spożytych porcji korzystano z „Albumu porcji produktów i potraw ” [13]. Zawartość wapnia i żelaza w diecie studentek i studentów oszacowa no w oparciu o „Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych” [7]. Uzyskane wyniki porównano z normam i bezpiecznymi dla osób o umiarkowanej aktywności fizycznej [18]. D oko
nano również analizy spożycia m leka i jego produktów (przeliczonych na mleko płynne) [12] oraz mięsa i jego przetworów. Przy obliczeniach statystycznych posłużono się testem t-Studenta, a za wartości istotne statystycznie przyjęto te, gdzie p<0,05.
W YNIKI I ICH O M Ó W IEN IE
W d zien n y c h ra c ja c h p o k arm o w y c h s tu d e n tó w A M B o c e n ia n o z a w a rto ść w ap n ia . Ś re d n ią za w a rto ść te g o b io p ie rw ia stk a o ra z p ro c e n t rea liza cji n o rm y dla C a w o c e n ia nych d ie ta c h p rz e d sta w io n o w ta b e li I. W ięk sze n ie d o b o ry w a p n ia w ystąpiły w d ie cie k o b ie t niż m ężczyzn. P łeć była czynnikiem ró żn icu jący m w sp o só b isto tn y staty sty czn ie. T a b e l a I . Zawartość wapnia w dziennej racji pokarmowej studentów AMB
Calcium content in a daily food ration of students of Białystok Medical Academy
* Różnica istotna statystycznie p < 0,001
N ie d o b ó r w a p n ia m o ż e b u d z ić n ie p o k ó j, zw łaszcza, że dotyczy ludzi m łodych. N iew łaściw a je g o p o d a ż m o ż e m ie ć p o w aż n e k o n se k w e n cje z d ro w o tn e [10]. Je d n y m ze sk u tk ó w n iskiego spożycia w a p n ia , m o ż e być u ja w n ia ją c a się w w ieku późn iejszy m o ste o p o ro z a . S zan są n a u n ik n ię c ie tej ch o ro b y je s t z b u d o w a n ie ja k najw iększej, tzw. szczytow ej m asy k o stn e j, p rz e d upływ em 2 4 -2 5 ro k u życia. W y so k ie sp o ży cie m le k a w d ziec iń stw ie i m ło d o ści, m o ż e m ieć wpływ n a w ysycenie kości w w iek u po d eszły m i w isto tn y sp o só b p rzyczyniać się d o zm n ie jsz e n ia o ste o p o ro z y [12, 19].
S pożycie w a p n ia w P o lsce , za w a rte g o w dziennych ra c ja c h p o k arm o w y c h w y branych g ru p lu d n o śc i żyw ionych w ro d zin ie n a p rz e strz e n i la t 1 9 75-1987 o ra z zb iorczych z e sta w ie ń racji p o k arm o w y c h , b ą d ź posiłków w p lacó w k ac h żyw ienia z b io ro w e g o , było n ie p o k o ją c o m a łe [14]. P o d o b n ie ilość d o sta rc z a n e g o w a p n ia w o d tw o rz o n y c h ra c ja c h p o k arm o w y c h w ybranych g ru p lu d n o śc i była n iższa o d n o rm y [16]. W ra m a c h b a d a ń m ię d zy n a ro d o w y c h , p ro w a d zo n y c h ró w n ież w P o lsce, w stę p n ie stw ie rd z o n o , że z a w a r to ść te g o b io p ie rw ia stk a w d ie c ie p o n a d 50 % d ziew cząt i k o b ie t była n iższa niż 700 m g n a d zień (cz ęsto sta n o w iła 2 0 0 -4 0 0 m g/dz) [12].
P o d a ż w a p n ia w ca ło d z ie n n e j racji p o k a rm o w e j s tu d e n te k z W ro c ław ia [5], Ł o d zi [15] o ra z k o b ie t w iejskich z o k o lic Piły [1] była n iższa niż o b se rw o w a n a u s tu d e n te k z A M B . N iski sta n odży w ien ia tym p ie rw ia stk ie m , w ystąpił ta k ż e u s tu d e n te k z P o z n a n ia [8], o ra z G d a ń s k a [6], a le były to w arto śc i w yższe niż u s tu d e n te k z A M B . W a rto p o d k re ślić , że ra c ja p o k a rm o w a d ziew cząt i s tu d e n te k am ery k a ń sk ic h , d o s ta rc z a ła w iększych ilości w a p n ia niż d ie ta s tu d e n te k , p o ch o d z ąc y ch z różn y ch o śro d k ó w a k a d e m ick ich w P o lsce (cyt. w g 16).
Z k o le i b a d a n ia za w arto śc i w a p n ia w d ie cie s tu d e n tó w z różn y ch uczelni w P o lsce w ykazały, że p o d a ż te g o m a k ro e le m e n tu je s t w yższa u ch łp o có w niż u dziew cząt. P rz e c ię tn e spożycie an a liz o w a n e g o p ie rw ia stk a p rz e z m ło d z ie ż płci m ęsk iej stu d iu ją c e j w Ł o d z i [15], W ro c ław iu [4] i P o z n a n iu [8] było n iższe niż u s tu d e n tó w A M B . N a to m ia st w yższą p o d a ż w a p n ia niż u s tu d e n tó w A M B , stw ie rd z o n o u s tu d e n tó w z G d a ń s k a
[
6
].W p rz e c ię tn e j racji p o k a rm o w e j w P o lsce ok. 7 3 % w a p n ia p o c h o d z i z m le k a i je g o p rz e tw o ró w , 16,3% z w arzyw i ow oców , p o n a d 6 % z p ro d u k tó w zbożow ych o ra z n a s io n ro ślin strączkow ych, ok. 3 ,4 % z cu k ru , słodyczy i ziem n iak ó w , a tylko 1,7% z m ię sa , ryb i ja j [14]. M le k o i je g o p rze tw o ry (jogurty, kefiry, zsia d łe m le k o , sery) n a le ż ą d o p ro d u k tó w o d u żej w a rto śc i odżyw czej, d o sta rc z a ją c e j m .in ła tw o p rz y sw aja ln e g o w a p n ia. W w ielu k ra ja c h ta g ru p a p ro d u k tó w d o sta rc z a ok. 8 0 % te g o sk ła d n ik a z p o ży w ien ia. W a r to p o d k re ślić , ż e p ro d u k ty m leczn e, z w yjątk iem se ró w tw ardych, z m n ie j szają z a w a rto ść n itro z o a m in w p rze w o d z ie p o k arm o w y m [19]. W la ta c h 1 989-1995 w P o lsce z a n o to w a n o s p a d e k k o n su m p c ji m le k a i je g o p rz e tw o ró w , co należy u z n a ć za zjaw isko w ysoce n ie p o k o ją c e i n ie k o rz y stn e [11]. R ó w n ie ż n isk a z a w a rto ść w a p n ia w c a ło d z ie n n e j racji p o k a rm o w e j m łodzieży ak a d e m ic k ie j A M B , sp o w o d o w a n a była n ie w y sta rc z a ją c ą p o d a ż ą m le k a i je g o p rze tw o ró w , co p rz e d sta w io n o n a ry cin ie 1. C o d z ie n n ie n ie p ije m le k a w ięcej s tu d e n te k (7 8 % ), niż s tu d e n tó w (6 3 ,5 % ), a tylko niew ielk i o d s e te k m ło d zieży ak a d e m ic k ie j A M B w ypija 750 m l i w ięcej m le k a d z ie n n ie . S pożycie p ro d u k tó w m lecznych (p rzeliczo n y ch n a m le k o p ły n n e ) było ró w n ież n ie z a d o w a la ją c e (ryc. 2). P ro d u k tó w tej grupy nie spożyw a duży o d s e te k b a d a n y c h m ężczyzn (3 6 % ) i k o b ie t (2 7 % ). Je d y n ie ok. 2 0 % stu d e n tó w A M B spożyw a p rz e tw o ry m le cz n e w ilościach rów nych 3 sz k lan k o m m le k a d zien n ie . Ś re d n ie łą cz n ie spożycie m le k a i p ro d u k tó w m lecznych u s tu d e n te k w ynosiło 183 g/dz., a u s tu d e n tó w 257 g/dz.
Ryc. 1. Spożycie mleka w dziennej racji pokarmowej studentów AMB
Ryc. 2. Spożycie produktów mlecznych (przeliczone na mleko płynne) przez studentów AMB Consumption of milk products (converted to liquid milk) by students of Białystok Medical Academy
D ru g im a n a liz o w an y m sk ła d n ik ie m w d ie c ie stu d e n tó w A M B było że la z o . Z d an y c h p rz e d sta w io n y c h w ta b e li II w ynika, że p o d a ż te g o b io p ie rw ia s tk a była n iższa w c a ło d z ie n n e j racji p o k a rm o w e j s tu d e n te k (śr. 10,1 m g/dz.), niż u stu d e n tó w (śr. 15,0 m g/dz.). R ó ż n ic a ta była is to tn a statystycznie. S pożycie te g o b io p ie rw ia stk a w d ie c ie m ężczyzn sta n o w iło 136,4% p o z io m u b e z p ie c z n e g o (u d ziew cząt - 7 2 ,1 % ) i 100% n o rm y za le c a n e j (u d ziew cząt tylko 5 6 ,1 % ). Z ró ż n ic o w a n ie p o d a ż y że la z a w c a ło d z ie n nej d ie c ie m ło d zieży A M B d la o b u płci, p o tw ie rd z a ją b a d a n ia innych a u to ró w [4 -6 , 8, 15]. P o d o b n ie , ja k u s tu d e n te k A M B , z n a c z n e n ie d o b o ry że la z a w d ie c ie s tw ie rd z a n o w śró d s tu d e n te k z W ro c ław ia (śre d n ie spożycie 10,3 m g/dz.) [5] i Ł o d z i (śr. 10-11 m g /d z .) [15], a n ie co m n ie jsz e u stu d e n te k z G d a ń s k a (śr. 12 m g/dz.) [6]. N ie k o rz y stn a n iższa z a w a rto ść że la z a w c a ło d z ie n n e j racji p o k a rm o w e j k o b ie t w y stą p iła ró w n ież w p o p u la c ji ludzi d o ro sły ch p o ch o d z ąc y ch z W ielk o p o lsk i [2] o ra z w śró d m ie sz k ań có w wsi w oj. w arszaw sk ieg o , ra d o m sk ie g o i b ia lsk o p o d la sk ie g o [9] o ra z pilsk ieg o [1]. W a rto p o d k re ślić , że za w a rto ść ż e la za w racji p o k a rm o w e j dziew cząt stu d iu jąc y ch w A M B , była je d n a k w yższa niż u d ziew cząt i s tu d e n te k a m e ry k ań sk ich (ś re d n ie spożycie że la za 6 ,4m g/dz.) (cyt. w g 16). N a to m ia s t w d ie c ie m ie sz k a n e k L egnicy i o k o lic [3] stw ie rd z o n o w yższą za w a rto ść że la z a (śr. 11,7 m g/dz.) niż w c a ło d z ien n y m p o siłk u s tu d e n te k A M B .
N ie k o rz y stn e zjaw isko n ie d o b o ru żelaza w d ie cie k o b ie t, m o że być m ię d zy innym i przyczyną n ie d o k rw isto ści n ie d o b arw liw ej, p ro w a d zić do złego sa m o p o c z u c ia , o s ła b ie n ia, bó ló w i za w ro tó w głowy, z a b u rz e n ia snu o ra z k o n c e n tra c ji uw agi. N ajc zę stsz ą przyczyną n ie d o k rw isto ści w naszej szero k o ści g eo g ra fic zn e j je s t n ie d o s ta te c z n a p o d a ż że la z a i kw asu foliow ego z p ożyw ieniem o ra z zu b o ż e n ie racji p o k a rm o w e j w te n p ie r w ia ste k w czasie p rz e tw a rz a n ia żyw ności [17]. Z a w a rto ś ć ż e la za w p ro d u k ta c h spożyw czych je s t z ró ż n ico w an a . U w zg lę d n iając n asze zw yczaje żyw ieniow e, p rzy jm u je się, że w ca ło d z ie n n e j racji p o k a rm o w e j ok. 80% że la za p o ch o d z i z p ro d u k tó w p o c h o d z e n ia zw ie rzęc eg o (ż e laz o h e m o w e ) i ok. 1 5 -2 0 % z p ro d u k tó w ro ślin n y c h [17].
T a b e l a I I . Zawartość żelaza w dziennej racji pokarmowej studentów AMB
Iron content in a daily food ration of students of Białystok Medical Academy
* Różnica istotna statystycznie p < 0,001
W niniejszej p racy stw ie rd z o n o , że je d n ą z przyczyn dużej zaw artości ż e la za w diecie m ężczyzn stu d iu jący ch w A M B , było w ysokie spożycie m ięsa i je g o p rze tw o ró w (ryc. 3). Ś re d n ie spożycie tej g ru p y p ro d u k tó w u s tu d e n te k w ynosiło 110,3 g/dz., a u s tu d e n tó w - 263 g/dz. O k o ło 60% b a d a n y c h m ężczyzn i je d y n ie 2 3 % k o b ie t z ja d a w ięcej niż 200g m ię sa c o d z ie n n ie , nie spożyw a zaś w o g ó le p ro d u k tó w tej g ru p y 8 ,7 % s tu d e n te k i 3,6% s tu d e n tó w A M B . Z ró ż n ic o w a n e spożycie m ięsa i je g o p rz e tw o ró w w z a le żn o śc i o d płci m ło d z ie ży a k a d e m ic k ie j za n o to w a li ró w n ież inni au to rzy . D u ży u d z ia ł tej g ru p y p r o d u k tó w stw ie rd z o n o w d ie c ie m ężczyzn stu d iu jący ch w e W ro c ław iu (ś re d n ie spożycie 209 g /dz.) [4], w G d a ń s k u (śr. 229 g/dz.) [6] o ra z Ł o d z i (śr. 2 4 9 -3 0 5 g /dz.) [15]. N a to m ia s t d ie ty s tu d e n te k z W ro c ław ia [5] zaw ierały p ro d u k ty m ię sn e w ilości śr. 137,7 g/dz., z G d a ń s k a - śr. 145 g/dz.[6] i najw ięcej z Ł o d zi - śr. 179 -2 0 8 g/dz. [15].
Ryc. j . spożycie m ięsa i jego przerworow w dziennej racji poKarmowej siuaenrow a m » Consum ption of m eat and its products in a daily food ration of students of Białystok Medical Academy
P o d su m o w u ją c , n ależy stw ierdzić, że c a ło d z ie n n a rac ja p o k a rm o w a s tu d e n te k c h a ra k te ry z o w a ła się niższą z a w arto śc ią b ad a n y c h b io p ie rw ia stk ó w (C a , F e ) niż d ie ta s tu d e n tó w A M B . N ie d o b ó r w ap n ia w ra c jac h p o k arm o w y c h w y stą p ił u k o b ie t i m ężczyzn, a n ie d o b ó r ż e la z a w d ie cie je d y n ie u k o b ie t. N isk a z a w a rto ść w a p n ia w d ie c ie b a d a n e j m ło d zieży a k a d em ick iej A M B w iązała się z b a rd z o m ałym spożyciem m le k a i p ro d u k tó w m lecznych, p o d o b n ie ja k u s tu d e n tó w innych uczeln i w P o lsce. N ie c o w yższe spożycie tej g ru p y p ro d u k tó w o d n o to w a n o je d y n ie w śró d s tu d e n tó w z G d a ń sk a . Z n a c z n e n ie d o b o ry ż e la za w an alizo w an y ch d zien n y c h ra c ja c h p o k a rm o w ych s tu d e n te k A M B k ształtow ały się p o d o b n ie , ja k u k o b ie t stu d iu jąc y ch w Ł o d z i i W ro c ław iu , a w ynikały ze spożycia m ałych ilości m ię sa cz erw o n eg o . R e a s u m u ją c należy stw ierdzić, że m ło d z ie ż a k a d e m ic k a A M B żywi się p o d o b n ie ja k stu d e n c i innych uczeln i. N ie p o k o ją c y je s t je d n a k fak t, że błędy żyw ieniow e p o p e łn ia ja stu d e n c i uczeln i m edycznych - przyszli le k arze , k tó ry ch św ia d o m o ść p ro z d ro w o tn a p o w in n a być zn a c z n ie w yższa, niż s tu d e n tó w uczelni in n e g o typu.
WNIOSKI
1. Z a w a rto ś ć w a p n ia w c a ło d z ie n n e j racji p o k a rm o w e j s tu d e n tó w A M B była niska, co w ynikało z n ie w y starcz ające g o spożycia m le k a i je g o p ro d u k tó w .
2. Z a w a rto ś ć ż e la z a w analizo w an y ch d ie ta c h s tu d e n te k i s tu d e n tó w A M B ró żn iła się w sp o só b isto tn y staty sty czn ie, co sp o w o d o w a n e je s t zró żn ico w an y m spożyciem m ię sa i je g o p rze tw o ró w .
D . C z a p s k a , L. O s t r o w s k a , J . K a r c z e w s k i
C O N TEN T O F CH O SEN BIOELEM ENTS IN A D A ILY FO O D RA TIO N O F STU D EN TS O F BIAŁYSTOK M ED IC A L A CA D EM Y
Summary
The aim of the study was to evaluate calcium and iron content in a daily food ration of students of Białystok Medical Academy. The analysis was correlated with the consum ption of product groups being the main source of these bioelem ents in the diet (milk, m eat and their products). The study involved 492 students (66% women and 34% m en) aged 19-25 years. Quantitative analysis was carried out using the 24-hour recall method. Calcium and iron content in the diet were estim ated according to Kunachowicz et al. The results were com pared with the standards accepted by the Institute of Food and Nutrition in Warsaw, for people with m oderate physical activity. The mean calcium content in the diet of female students was 582.9 mg, while in the diet of male students 802.2 mg. Daily diet calcium content covered 53% and 73% o f the safe norm in women and men respectively, the recom m ended norm being 49% and 67%. Calcium content in a daily food ration of the Białystok Medical Academy students was too low, which was caused by insufficient intake of milk and its products.
Mean iron intake in a daily food ration of female students was 10.1 mg/day and of male students 15 mg/day. The difference was statistically significant. Iron supply in men, s diet covered the recom m ended norm in 100%, while the safe norm in 136.4%. In women iron in diet covered the safe norm in 72.1% and the recom m ended norm in 56.1%. Differences in iron content in a daily food ration of the students examined are associated with differentiated consum ption of m eat and its products (high intake was noted in men studying at Białystok M edical Academy).
PIŚM IENNICTW O
1. Augustyniak М.: Ocena sposobu żywienia populacji wiejskiej z regionu pilskiego. Nowiny Lekarskie 1997, 66, 157-162.
2. Duda G., Maruszewska М., Gertig H., Kulesza C., Szajkowski Z , Przyslawski J., Ucińska D.: Wartość odżywcza całodziennych racji pokarmowych pracowników niefizycznych. Bromat. Chem. Toksykol. 1992, 25, 289-296.
3. Ilow R., Regulska-Ilow B., Szymczak ].: Ocena sposobu żywienia kobiet z Legnicy i okolic. Cz. II. O cena ilościowa. Bromat. Chem. Toksykol. 1998, 31, 55-60.
4. Ilow R., Regulska-Ilow B: O cena sposobu żywienia studentów Akademii Medycznej we Wrocławiu w latach 1991-1993. Cz. II. Mężczyźni. Bromat. Chem. Toksykol. 1995, 28, 229-234.
5. Ilow R., Regulska-Ilow B.: Ocena sposobu żywienia studentów Akademii Medycznej we Wrocławiu w latach 1991-1993. Cz I. Kobiety. Bromat. Chem. Toksykol. 1995, 28, 223-228. 6. Krechniak A., Zaborski L Ocena wartości odżywczej całodziennych racji pokarmowych
młodzieży akademickiej. Bromat. Chem.Toksykol. 1999, 32, 169-174.
7. Kunachowicz H., Nadolna /., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych. IŻŻ, Warszawa 1998.
8. Maruszewska М., Gertig H., Duda G., Kulesza C., Przyslawski ]., Purczyński A., Szajkowski Z., Ucińska D:. Ocena wartości odżywczej całodziennych racji pokarmowych studentów. Bromat. Chem. Toksykol. 1992, 25, 303-310.
9. Pietruszka B., Brzozowska A., Puzio-Dębska A.: Ocena sposobu żywienia osób dorosłych w trzech wybranych wsiach województw warszawskiego, radomskiego i bialskopodlaskiego. Roczn. PZH 1998, 49, 219-228.
10. Rogalska-Niedźwiedź М., Charzewska J., Chwojnowska Z , Chabros E.: Zawartość wapnia w dietach młodzieży. Żyw. Człow. Metab. 1992, 19, 244-251.
11. Sekuła W., Niedzialek Z , Figurska K , Morawska М.: Zmiany w spożyciu m leka i przetworów mlecznych w Polsce w warunkach gospodarki rynkowej. Nowa Medycyna 1997, 4, 9, 2-6. 12. Sikorska B: Rodzice i szkoła a żywienie dzieci. Mag. Med. 1997, 8, 34-35.
13. Szczygłowa II., Szczepańska A., Ners A., Nowicka L.: Album porcji produktów i potraw. W ydanie II, Warszawa 1991.
14. Szponar L., Wysocka B., Kierzkowska E.: Wapń w pożywieniu wybranych grup ludności. Pol. Tyg. Lek. 1991, 66, 575-578.
15. Switoniak Т.: Sposób żywienia studentów w warunkach gospodarki rynkowej. Bromat. Chem. Toksykol. 1999, 32, 55-61.
16. Trzebska-Jeske Т.: Wartość odżywcza przeciętnych dziennych racji pokarmowych typowych dla wybranych grup społecznych. Cz. III. Składniki mineralne. Roczn. PZH 1977, 28, 541-549.
17. Wartanowicz М., Ziemiański S.: Niedokrwistość - czy jest to problem populacyjny? Nowa Medycyna 1996, 21, 7-12.
18. Ziemiański S., Bulhak-Jachymczyk B., Budzyńska-Topolowska J., Panczenko-Kresowska B., Wartanowicz М.: Normy żywienia dla ludności w Polsce. Nowa Medycyna 1998, 5, 4, 21-22. 19. Ziemiański S.: W artość żywieniowa mleka i jego przetworów. Nowa Medycyna 1997, 4, 9,
6-9.
